ESKİŞEHİR VE ÇEVRESİNDEKİ ÜRETİM İŞLETMELERİNDE ÜRETİM YÖNETİMİ TEKNOLOJİLERİNİN UYGULANMA DÜZEYLERİ

ESKİŞEHİR VE ÇEVRESİNDEKİ ÜRETİM İŞLETMELERİNDE ÜRETİM YÖNETİMİ TEKNOLOJİLERİNİN UYGULANMA DÜZEYLERİ Şerafettin ALPAY Osmangazi Üniversitesi Nihat YÜZÜGÜLLÜ Osmangazi Üniversitesi Özet Günümüzde üretim işletmelerinin yönetiminin giderek zorlaşmasına paralel olarak gelişen bilgisayar donanım ve yazılımlarındaki gelişmeler üretim yönetimine de yansıyarak, yeni yöntem ve teknolojilerin kullanılmasına olanak sağlamıştır. Ancak bu olanaklardan yeterince yararlanıldığını ileri sürmek doğru değildir. Bunun altında yatan nedenler şu şekilde sıralanabilir: Geliştirilecek modellerde kullanılacak parametrelerin bilinirliği, Düşünsel ortamda üretim yönetimi yaklaşımlarının uygulanabilirliği için hazır olunması, Elle yapılamayan hiçbir işin sayısal ortamda da yapılamayacağı gerçeği. Bu çalışmada, üretim yönetimi ve teknolojilerinin izleyen başlıklarda Eskişehir ve çevresindeki değişik alanlarda üretim yapan değişik işletmelerdeki uygulamaları araştırılmıştır: Talep yönetimi, maliyet parametreleri, bütçeleme, üretim planı hazırlanması, kapasite planlaması, stok yönetimi, standart süreler, tedarik süreleri, rotalama, çizelgeleme. Bu amaçla işletmelerde yapılan anket çalışmalarından ve yüz yüze görüşmelerden elde edilen sonuçlar değerlendirilmiştir. Hedeflenen, Eskişehir ili ve çevresindeki işletmelerde üretim yönetimi teknolojilerinin uygulanma derecesini ortaya koyarak, bundan sonra yapılacaklar için yol gösterilmesidir. Anahtar Kelimeler: Üretim yönetimi, Üretim planlama, Çizelgeleme, Bütçeleme, Kapasite planlaması. 1. GİRİŞ Üretim yönetimi, bir işletmenin elinde bulunan malzeme, makine ve insan gücü kaynaklarının belirli miktardaki ürünün istenilen kalitede, istenilen zamanda ve elverişli olan en düşük maliyette üretimini sağlayacak biçimde bir araya getirilmesi süreci olarak tanımlanmaktadır. Böylece, kaynakların en etkin bir şekilde kullanılması, kayıpların en aza indirilmesi ve kalitenin istenilen seviyeye çıkarılması hedeflenmektedir. Günümüz bilgisayar donanım ve yazılımlarındaki gelişmeler, üretim yönetimi faaliyetlerinin yerine getirilmesinde ve istenilen hedeflere ulaşmada yeni teknolojilerin uygulanmasını olanaklı kılmış ve işletmelerin rekabet gücünü bu teknolojilerden yararlanılması oranında arttırmıştır. Çağdaş rekabet ortamında işletmelerin varlıklarını sürdürebilmeleri ve müşteri isteklerine zamanında cevap verebilmeleri, doğru ve zamanında yerine getirilen üretim yönetimi fonksiyonlarına ve sahip oldukları üretim yönetimi teknolojilerine bağlıdır. Bu çalışmada, Eskişehir ve çevresinde farklı alanlarda üretim yapan 40 a yakın işletmede uygulanan üretim yönetimi faaliyetlerinin ve teknolojilerinin uygulanma başarısının ortaya konulması hedeflenmiştir. Bu amaçla bir anket formu hazırlanmış ve seçilen işletmelere yüz yüze uygulanarak veriler toplanmıştır. Daha sonra bu veriler istatistiksel olarak çözümlenmiş ve elde edilen sonuçları değerlendirilmiştir. 2. UYGULAMA Anket çalışması ile elde edilecek bilgilerin belirlenmesi için aşağıdaki ana başlıklarda toplanan sorgulamalar yerine getirilmiştir: Talep sisteminin varlığını ve uygunluğunu, Maliyet parametrelerinin varlığını ve erişilebilirliği, Bütçe sistemi, Üretim programının uygulamaları, Kapasite planlaması, Stok yönetiminin değerlendirilmesi, Standart süre kayıtları, Rota kayıt bilgileri, Çizelgeleme/yükleme ve atölye kontrol sistemi, 169

Ş. Alpay, N. Yüzügüllü Bundan sonraki adımda elde edilen bulgular değişik sektörlerde üretim yapan işletmeler yapılan görüşmeler sonucunda belirlenmiştir. Söz konusu bulguların doğruluğu ve tutarlılığı seçilen işletmelerde anketi doldurmakla görevlendirilen kişilerle doğrudan bağlantılı olduğundan, bu kişilerin belirlenmesinde özellikle duyarlılık gösterilmiştir. Anket çalışmasının yapılmasıyla elde edilen bilgiler daha sonra istatistiksel olarak değerlendirilmiş ve sonuçlar üzerinde durulmuştur. 3. YAPILAN ÇALIŞMANIN DEĞERLENDİRİLMESİ 3.1. Katılımcıların Profili Eskişehir ve çevresindeki işletmelerde yapılan bu araştırmada, incelemeye alınan 38 adet işletmenin sektörel dağılımı aşağıda verilmiştir: Cam Sanayi, Tekstil Sektörü. Metal Eşya Sektörü, Havacılık ve Uçak Sanayi, Elektronik Sanayi, Kağıt Sanayi, Makine Sanayi, Beyaz Eşya Sektörü, Otomotiv Sektörü, Plastik Sanayi, Sağlık Sektörü, Mobilya Sanayi, Gıda Sektörü, İnşaat Sektörü, Seramik Sanayi 3.2. Talep Sisteminin Varlığının ve Uygunluğunun Sorgulanması Belirli bir fiyattan tüketicilerin satın almayı düşündükleri miktar olarak tanımlanan talep, olası satış hacmini veya miktarını ifade etmektedir. Bir ürüne olan talebin büyüklüğü ve bunun ölçülebilmesi işletmeler için büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada incelenen işletmelerin (38 adet) %76,32 si talep tahmini yaparken, %23,68 i talep tahmini yapmamakta ve siparişe göre çalıştıklarını belirterek, talep tahminine gerek olmadığını, yanlış bir yaklaşımla, ifade etmektedirler. Ülke ekonomik şartlarının kararlı bir yapı göstermemesi nedeniyle kısa ve orta vadede talep tahmini yapan işletmelerin sayısı nispeten daha fazla olmuştur. Talep tahmini yapan işletmelerin kullandıkları yöntemlerin işletme sayısına ve yüzdesine göre dağılımları ise Tablo 1 de gösterilmiştir. Tablodaki sonuçlar işletmelerin büyük bir kısmının talep tahmininde istatistiksel yöntemlere başvurduğunu göstermektedir. Bunun yanında tecrübe ve sezgilere dayalı olarak ya da görüş toplayarak talep tahmini yapan işletmelerin sayısı da oldukça fazla çıkmıştır. Talep tahmini yapan işletmelerin sadece biri (%2,63) talep tahminini işletme dışında Tablo 1. Talep tahmini yapan işletmelerin kullandıkları yöntemlerin yüzdesel dağılımları İstatistiksel Yöntemler 18 47,36 Tecrübe ve sezgilere dayalı yöntemler 14 36,84 Görüş toplama 13 34,21 Ekonomik görüşlere dayanan yöntemler 9 23,68 Benzetime dayalı yöntemler 3 7,89 başka bir araştırma şirketine yaptırırken diğer işletmeler (%73,68) kendi bünyesindeki bölümlere yaptırmayı tercih etmektedirler. İşletmelerin büyük kısmı talep tahminlerini pazarlama bölümüne yaptırtırken, nispeten daha az olmakla birlikte, bazı işletmelerde bu amaçla üretim planlama bölümü tercih edilmektedir. Talep tahmini için kullanılan veri kaynakları ve bunların yüzdelik dağılımları işletme sayısı temelinde Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2. Talep tahmini için kullanılan veri kaynaklarının dağılımları Geçmiş yılların verileri 22 57,89 Yöneticilerin öznel değerlendirmeleri 20 52,63 Görüş derleme 16 42,11 Devresel değişken talep verileri 16 42,11 Bayilerden alınan görüşler 13 34,21 Ekonomik göstergeler 12 31,57 Satış elemanları 9 23,68 Tedarikçiler 8 21,05 Tablodan işletmelerin öncelikli olarak geçmiş yılların verilerini kullanarak kestirim yapmayı tercih ettikleri görülmektedir. Bunun en önemli sebeplerinden birisi bu verilere ulaşılmasının kolay, diğer bir sebebi de ucuz olmasıdır. Ayrıca istatistiksel yöntemlerin kullanımına da daha uygundur. Bunun yanında işletmeler talebin kestiriminde yöneticilerin pazarda gözlemleri sonucu elde ettikleri öznel değerlendirmelere, toplanan görüşlere ve devresel değişken talep verilerine de öncelikli olarak önem vermektedirler. Daha sonra diğer kaynaklardan elde edilen verilere bakılmaktadır. İncelenen işletmelerin 24 ü (%63,16) piyasa talebi çözümlemesi yapmaktadır. 3.3. Maliyet Parametrelerinin Varlığının ve Erişilebilirliğinin Sorgulanması Bir ürünün üretim maliyetinin belirlenmesi karar verme işlemleri için ön koşuldur. Maliyet parametrelerine doğru ve hızlı bir şekilde ulaşılması, maliyetlerin hızlı, kolay ve sağlıklı bir biçimde hesaplanabilmesi, etkili bir 170

kontrole olanak vermesi, planlama ve karar verme açısından yönetim için büyük önem taşımaktadır. İşletmelerin %92,11 sinde maliyet parametrelerine doğru ve hızlı bir şekilde ulaşılabildiği ileri sürülmektedir. Birim maliyet hesaplamada kullanılan yöntemlerin işletmelere göre dağılımı Tablo 3 te verilmiştir. Tablo 3. İşletmelerde kullanılan maliyet hesaplama yöntemleri İşletmelerin kendi sistemleri 11 28,95 Safha maliye sistemi 9 23,68 Sipariş maliyet sistemi 9 23,68 Ağırlıklı ortalamalar maliyet sistemi 9 23,68 Birleşik imalatın maliyetlendirilmesi 7 18,42 Değişken maliyet yöntemi 6 15,79 Standart maliyet yöntemi 6 15,79 7 İşletmede (%18,42); hammadde ve malzeme maliyetleri ile işçilik (direkt, endirekt ve diğer) maliyetleri elle hesaplanırken, 31 işletmede (%81,58) bir bilgisayar programı yardımıyla hesaplanmaktadır. İşletmelerde hesaplanan farklı maliyet kalemleri Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4. İşletmelerde hesaplanan farklı maliyet kalemleri Üretim maliyeti 35 92,11 İşçilik maliyeti 33 86,64 Satın alma maliyeti 29 76,32 Yarı mamul ve ana ürün maliyeti 24 63,16 Stok maliyeti 24 63,16 Fire (hurda) maliyeti 22 57,89 Sabit maliyet 18 47,37 Bakım maliyeti 3 7,89 Yedek parça maliyeti 2 5,26 3.4. Bütçe Sisteminin Sorgulanması İşletme bütçesi bir işletmenin gelecekte belli bir döneme ait faaliyetlerinin tüm cephelerini kapsayan bir yönetim planlaması olarak tanımlanmaktadır. Bu tanım işletme bütçelerinde temel deyimin plan olduğunu ortaya koymaktadır. İşletme bütçelerinin amacı ile yönetim planlamasının amacı aynıdır: İşletmenin verimliliğini, karlılığını ve likiditesini arttırmak. Çalışma kapsamında işletmelere bütçe sistemlerinin temel ilkelerinin neler olduğu sorusuna alınan cevaplar şu şekildedir: Yönetimin desteği, Gerçekçilik, Katılımcılık, Esneklik, Yetki ve sorumlulukların etkili dağılması, Sorumluluk muhasebesi 3.5. Üretim Programının Uygulamalarının Sorgulanması Seri üretim yapan 17 işletmede (%44,74) üretim hattı dengeleme, proje tipi üretim yapan 2 işletmede(%5,26) PERT, siparişe göre üretim yapan 31 işletmenin 15 inde (%39,47) iş yükleme, 19 unda (%50) ise iş sıralaması faaliyetleri yapılmaktadır. Taslak kapasite planlaması, üretim için gerekli iş gücü ve iş merkezi kapasitesinin belirlenmesine yönelik bir çalışmadır. Amacı, üretim programının uygulanabilirliliğini denetlemektir. Üretim programı için büyük önem taşıyan taslak kapasite planlaması incelenen işletmelerin büyük çoğunluğunda (%86.84) yapıldığı söylenmiştir.üretim programının hazırlanmasında göz önüne alınması gereken faktörler de aşağıdaki gibi sıralanabilmektedir. Üretim programı yapılacak ürünlerin belirlenmesi, Ürün ağaçlarının ve rotalarının belirlenmesi, Talep kestirimleri, Kapasite kısıtlarının belirlenmesi, Sipariş teslim zamanları, Tatiller ve izinler, Diğer. İşletmelerin 18 i (%47,37) için üretim programı yapılacak ürünlerin belirlenmesi en önemli aşama iken, 9 unda (%23,68) sipariş teslim zamanları, 6 sında (%15,79) talep kestirimleri, 3 ünde (7,89) kapasite kısıtlarının belirlenmesi, 2 sinde de ürün ağaçlarının ve rotaların belirlenmesi en önemli konumdadır. İncelenen işletmelerin tümünde üretim programı hazırlanmaktadır. Ürün temelinde bakıldığında birden fazla ürün için tek bir üretim programı hazırlayan işletme sayısı 23 (%60,53) tür. Her bir ürün için ayrı ayrı üretim programı hazırlayan işletme sayısı da 15 (%39,47) tir. Üretim programından beklenen amaçlar işletmeler temelinde Tablo 5 te verilmiştir. Tablodan görüldüğü üzere işletmelerin büyük çoğunluğu üretim programı hazırlayarak zamanında üretim gerçekleştirmeyi hedeflemektedirler. Sonraki öncelikli beklentilerin de maliyetlerin azaltılması ve üretimin kapasiteye uymasının sağlanması olduğu görülmektedir. Buradan da işletmelerin parasal kazançtan ziyade, rekabetin bir gereği olarak, müşteri memnuniyetine daha fazla önem verdikleri sonucunu çıkarmak mümkündür. Üretim programı değişik nedenlerden karmaşıklaşabilmektedir. Önemli gösterilen nedenler izleyen satırlarda görülmektedir: 19 işletme(%50) için üretim programını karmaşık hale getiren en önemli neden ürün sayısının fazla olması iken, 7 işletme(%18,42) için talep dalgalanmaları, 6 işletme(%15,79) için farklı müşteri 171

Ş. Alpay, N. Yüzügüllü istek ve beklentileri, 3 işletme(%7,89) için yeni ürün sayısının fazla olması ve 1 er işletme için de ekonomik şartlar ve tezgah darboğazları en önemli sebep kabul edilmektedir. Tablo 5. İşletmelerin üretim programından beklentileri Zamanında üretim 34 89,47 Maliyetleri azaltmak 20 52,63 Kapasiteye uygun üretim sağlamak 20 52,63 En düşük stok düzeyini sağlamak 19 50,00 Hazırlık sürelerini azaltmak 12 31,58 Bir üretim sisteminde küçük bir program aksamasının oluşturabileceği sonuçlar aşağıdaki gibi sıralanabilmektedir: Pazar payı kaybı, Teslim zamanlarının tutturulamamas,ı Müşteri kaybı / memnuniyetsizliği, Tazminat ödeme, Diğer 15 işletmede (%39,47) üretim programında oluşabilecek en önemli aksaklık sonucu teslim zamanlarının tutturulamaması iken, 13 işletmede (%34,21) bu, müşteri kaybı/ memnuniyetsizliği olmaktadır. 6 işletme (%15,79) ise en büyük sonucun pazar kaybı olacağını düşünmektedir. 3.6. Kapasite Planlaması ve Kapasite Kullanımının Sorgulanması Kapasite, herhangi bir üretim sisteminin (tesis, iş merkezi, makine, işçi, vb.) belirli bir zaman aralığında gerçekleştirebileceği üretim miktarıdır. Bu tanıma göre üretim miktarı ve zaman faktörlerinin belirlenmesinde kapasite ölçümü önem kazanmaktadır. Ancak çok çeşitli ürün üreten işletmelerde miktar için ortak bir ölçü bulmak oldukça zordur. Benzer güçlük zaman faktörü için de söz konusudur. Genel ilke birim ölçünün tüm ürünleri temsil edebilen ve zamana bağlı bir ölçü olarak belirlenmesidir. Bu nedenle, kapasite için genelde makine saat, adam saat, ton çıktı veya metre çıktı gibi genel ölçüler kullanılmaktadır. İncelenen işletmelerin bir kısmında birden fazla ölçü birimi kullanılmaktadır. 17 İşletmede kapasiteyi temsil eden ölçü birimi olarak ürün/dönem, 12 sinde adam-saat/dönem, 12 sinde makine-saat/dönem 9 unda ton/dönem, 4 ünde m 2 /dönem ve 3 ünde diğer birimler kullanılmaktadır. Üretim sisteminin kapasitesi işletmenin rekabet sınırlarını belirtmektedir. Kapasite yetersiz olduğunda işletme tüketici isteklerine zamanında cevap veremeyeceği için pazardaki payını ve gücünü zamanla kaybedebilecektir. Üretim yapabilmesi için gerekli olan işgücü ve iş merkezlerinin yetersizliği de, stok yapılmasına (stok seviyesinin yükselmesine), siparişlerin gecikmesine ve zamanında yetiştirilememesine neden olabilecektir. Kapasite fazlalığı sonucunda ise işletme talebi ayarlayabilmek için fiyatları düşürebilecektir. Fiili kapasitenin ihtiyaç duyulan kapasiteden az olması durumunda işletmelerin uyguladıkları politikalar Tablo 6 da gösterilmiştir. Tablo 6. İşletmelerin kapasite yetersizliklerinde izledikleri politikalar Tezgah sayısı artırımı 19 50,00 Yeni personel alımı 18 47,37 Dış yaptırım 7 18,42 Fabrikalar arası sipariş kaydırma 7 18,42 Talep reddi 6 15,79 Az karlı siparişten vazgeçme 5 13,16 Fazla mesai 4 10,53 Vardiya eklenmesi 2 5,26 Tablodaki verilerden işletmelerin müşteri kaybına yol açacak talep reddi ya da az karlı siparişten vazgeçme seçenekleri ile maliyeti daha fazla arttıracak dış yaptırım seçeneğini tercih etmediklerini görmekteyiz. Fiili kapasitenin ihtiyaç duyulan kapasiteden fazla olması durumunda ise işletmelerin izledikleri politikalar şunlardır: Pazar payı arttırma çalışmaları, İş gücü azaltma, Stoğa üretim, Üretim hızını düşürme Fiili kapasitenin fazla olması durumunda işletmelerin büyük çoğunluğu var olan kapasitelerini azaltmak yerine pazar paylarını arttırmanın yolarını aramaktadırlar. Bunun için de müşteri gereksinimlerini çözümleme, rakip satış politikalarını çözümleme ve değerlendirme, müşteri isteklerini karşılayacak yeni ürün ya da farklı model tasarlama veya yeni pazarlama stratejileri geliştirme gibi faaliyetleri yürütmektedirler. İşletmelerin %92,11 inde tezgah kullanım oranlarına ilişkin kayıtlar periyodik olarak tutulmaktadır. Bunların %55,26 sı günlük, kalanı ise aylık temeldedir. 38 işletmenin 19 unda (%50) fazladan sipariş, 18 inde (%47,37) üretim artışı, 15 inde (%39,47) bakım onarım gereksinimleri ve 14 ünde (%36,84) mevsimsel üretim değişikliği gibi durumlar ortaya çıktığında fazla mesai uygulaması yapılmaktadır. İşletmelerde talepte meydana gelebilecek değişkenliklere karşı izledikleri politikalar Tablo 7 de verilmiştir. 172

Tablo 7. İşletmelerin talep değişkenliklerinde uyguladıkları politikalar Pazar payını arttırmaya çalışmak 18 47,37 Emniyet stoğu bulundurmak 16 42,11 Ürün çeşitliliğini arttırmak 13 34,21 Esnek çalışma koşulları 11 28,95 Mevsimsel stok bulundurmak 10 26,32 Reklam çalışmaları yapmak 2 5,26 3.7. Stok Yönetiminin Değerlendirilmesi İşletmeler faaliyetlerini düzenli ve verimli bir şekilde sürdürebilmek ve talebe hızlı cevap verebilmek için genellikle stok bulundururlar. Bu açıdan bakıldığında, stokları, işletmenin rekabetçi stratejisi açısından önemli varlıklar olarak kabul etmek mümkündür. Bu nedenle stokların yönetimi ve denetimi, üzerinde durulması gereken önemli bir konudur. Stok edilen malzemeler arasında cins, değer, kullanım yeri, stoklama biçimi gibi faktörler açısından farklılıklar bulunmaktadır. Yapılan çalışmada, işletmelerin kayıt altına aldıkları stok türleri şunlardır: Hammadde stoğu, İşletme malzemeleri stoğu, Yedek parça stoğu, Emniyet stoğu, Tampon stok, Diğer Bu sonuçlara göre imalat sürecini besleyen hammadde stoklarının işletmelerin tümünde bulundurulduğu görülmektedir. İşletmelerin %13,16 sında mal alımı sırasında işletme açısından ya da tedarikçi açısından bir kısıt söz konusu değildir. Kısıt söz konusu olan işletmelerde karşılaşılan kısıt türleri ise Tablo 8 de gösterilmiştir. Tablo 8. İşletmelerde mal alımında karşılaşılan kısıt türleri Alınan malın işletmeye zamanında teslimi 26 68,42 En düşük maliyetle en kaliteli malzemeyi almak 25 65,79 Satıcı firmanın satış şekli, piyasa prestiji 15 39,47 Pazarlık şartları 13 34,21 Deponun uygunluğu 6 15,79 İşletmeler açısından en sık karşılaşılan kısıt işletme tarafından istenilen malzemelerin tedarikçiler tarafından zamanında teslim edilmesidir. Bu da işletmelerin müşteri isteklerine zamanında cevap verebilme konusundaki titizliklerinin bir göstergesidir şeklinde yorumlamak yanlış olmayacaktır. İncelenen işletmelerin 5 i (%13,16) mal alımı sırasında indirim uygulamamaktadır. İndirim uygulayan işletmelerin 16 sı mal alımı sırasında kademeli indirim uygularken, 17 si ise tüm partiye indirim uygulamaktadır. İşletmelerin 30 u (%78,95) stok dışı kalamaya izin vermemektedir. Stok dışı kalmaya izin verilen işletmelerin 7 sinde sonradan karşılama söz konusu iken 1 işletmede satışlar kaybolmaktadır. Stok kontrol sisteminin izlenmesinde 30 (%78,95) işletme sürekli gözden geçirme uygularken, 8 (%21,05) işletmede devresel gözden geçirme uygulanmaktadır. İşletmelerin 29 unda (%76,32) ürün ağaları mevcuttur ve 20 sinde (%52,63) planlamalarında malzeme gereksinim planlaması (MRP) uygulamalarına yer verilmektedir. 3.8. Standart Süre Kayıtlarının Sorgulanması Standart süreler işletmelerde, üretim planlaması ve çizelgeleme, sipariş teslim zamanlarının belirlenmesi, sipariş maliyetlerinin hesaplanması, ücret prim sistemleri, işçi veya makinenin performansının belirlenmesi, vb. gibi amaçlar için kullanılmaktadır. İşletmelerin sadece 2 tanesinde standart süre kayıtları tutulmamaktadır. Standart süre kayıtları tutulan işletmelerde ise bu kayıtların tutulma amaçları Tablo 9 da gösterilmiştir. Tablo 9. İşletmelerde standart süre kayıtları tutulma amaçları Üretim planlaması ve çizelgeleme 27 71,05 Sipariş teslim zamanlarının hesaplanması 23 60,53 Siparişlerin maliyetlerinin hesaplanması 22 57,89 İşçi veya makine performansının belirlenmesi 19 50,00 Ücret prim sistemlerinde 7 18,42 Diğer 1 2,63 173

Ş. Alpay, N. Yüzügüllü Üretim planlama ve çizelgelemede standart süreler bir dönemde kaç birim ürünün üretileceğinin belirlenmesinde ve doğru çizelgeler üretilmesinde yardımcı olmaktadır. İşletmelerin 15 inde montaj hattı bulunmamaktadır. Kalan 23 işletmeden 17 si (%44,74) standart süre kayıtlarını hat dengelemesinde kullanmaktadır. 3.9. Rota Kayıt Bilgilerinin Sorgulanması Rota, üretilen ürünlerin üretim süresi boyunca geçirdiği işlemleri ve bu işlemlerin hangi tezgahlarda ortalama ne kadar sürede yapıldığını göstermektedir. Üretim süreci tanımlanırken ve planlama sonucu iş ataması yapılırken rota bilgilerinden faydalanılmaktadır. İşletmelerde iş takibinin kolaylaşması açısından üretim şekli itibariyle birbirine benzeyen ürünlerin rota bilgilerinin kayıt altında tutulması gerekmektedir. İncelenen işletmelerin %84,21 i iş rotalarını kayıt altında tutmaktadırlar. Bu işletmelerin %26,32 si standart ürünler için, kalanı ise tüm ürünler için bu kayıtları tutmaktadırlar. Bu sonuçlar işletmelerin genelinde iş rota bilgilerinin kayıtlı tutulmasını önemsediklerini göstermektedir. 3.10. Çizelgeleme-Yükleme Ve Atölye Kontrol Sisteminin Sorgulanması Günümüz çağdaş üretim yönetimi problemlerinin karmaşıklığı nedeniyle, bir çok imalat örgütü, planlamada hiyerarşik bir yaklaşım uygulamaktadır. Yapılan uzun dönemli planlar, daha sonra yıllık, aylık ve haftalık planlara dönüştürülmekte ve atölye düzeyi üretim kaynaklarının üretim hedefleri belirlenmektedir. İlgili üretim kaynaklarına ilişkin günlük temelde ise, olabildiğince üretim programına uyulmaya çalışılarak gelen işlerin çizelgelemesi gerçekleştirilmektedir. Çizelgeleme, yükleme ve kontrolü imalat sektöründe olduğu kadar hizmet sektöründe de önemli yer tutmaktadır. Örgütler, hem mevcut kaynaklarının etkin kullanımını sağlamak, hem de günümüz rekabetçi dünyasında varlıklarını sürdürmek amacıyla etkin çizelgeleme/yükleme ve bunların kontrolünü yapmak zorundadırlar. Ancak bu şekilde, örgütler müşteri isteklerine, önceden taahhüt ettikleri tarihlerde cevap verebilmektedirler. Müşteri isteklerine zamanında cevap verilememesi halinde ise, önemli iyi niyet kayıpları söz konusu olabilmektedir. İşletmelerin en fazla ihtiyaç duyduğu ve üretimlerinin çeşitli aşamalarında tahsis ettikleri öncelikli üretim kaynakları tezgahlardır. Bunun yanı sıra depolama bölgeleri, takım ve aparatlar ile değişik yetenekte personel de öncelikli üretim kaynaklarındandır. İşler ve bu işlere tahsis edilebilecek kaynak sayısının çeşitlilik göstermesi nedeniyle işletmelerin çizelgeleme/yükleme problemlerinde karşılaştıkları önemli güçlükler Tablo 10 da gösterilmiştir. Tablo 10. İşletmelerin çizelgeleme/yükleme problemlerinde karşılaştıkları önemli sorunlar Ani iş emirleri 22 57,89 Arızalanmalar 15 39,47 Eleman yetersizliği 13 34,21 Tezgah kapasiteleri 13 34,21 Kısıtlı zaman 11 28,95 Fazla mesai ve vardiya 5 13,16 Diğer 5 16,16 Çizelgeleme esnasında en çok karşılaşılan güçlük ani iş emirleridir. Piyasaların genişlemesi, aynı türden malı birden çok işletmenin üretmesi sonucu ortaya çıkmıştır. Bu nedenle rekabet koşulları da göz önüne alındığında, gelen her türlü talebi karşılamak ve başka piyasalara da cevap verebilmek için işletmeler her an ani iş emirleriyle karşı karşıya kalabilmektedirler. Bu durum yapılan çizelgelerin yeni iş emirlerine hızlı bir şekilde güncellenmesini gerekmektedir. Bu işlem de genellikle çok kolay olmamakta ve bir takım güçlükleri de beraberinde ortaya çıkarmaktadır. Yapılan çalışmada, işletmelerin %71,05 i dinamik çizelgeleme, kalanı ise durağan çizelgeleme yapmaktadırlar. Dinamik çizelgelemenin nispeten fazla olması kısa zaman aralıklarında değişen koşulların sıkça işletmeler açısından ortaya çıkmasıdır. Bununla beraber bu tip çizelgeleme durağan çizelgelemeye göre daha zor olmaktadır. İşletmelerin işleri, iş istasyonu, tezgah veya işçiye yüklemesi aşamasında aynı işi yapabilecek birden fazla benzer üretim kaynağı mevcut ise seçim aşamasında göz önünde bulundurdukları kriterler Tablo 11 de gösterilmiştir. Tablo 11. İşletmelerde göz önüne alınan çizelgeleme/yükleme kriterleri Maliyet 22 57,89 Kalite 17 44,74 Ürün rotası 16 42,11 Müşteri önceliği 15 39,47 Sipariş büyüklüğü 14 36,84 Diğer 1 2,63 174

İşletmeler açısından çizelgelemeden beklentiler şunlardır: Talepleri zamanında karşılamak Maliyetleri düşürmek, Kaliteyi arttırmak, Stok düzeyini azaltmak. Ele alınan işletmeler, yapmış oldukları çizelgelemelerden öncelikli beklentilerinin müşteri isteklerini zamanında karşılamak olduğunu belirtmişlerdir. Bunun sebebi yoğun rekabet koşullarında, sahip oldukları müşterilerin memnun edilememesi ve sonucunda hedef pazarlarının daralması korkusudur. İşletmelerin çizelgeleme faaliyetlerinde en fazla üzerinde durdukları konu tezgah ayar sürelerinin kısaltılmasıdır. Bu süre işletmeler farklılaştıkça değişmekte, ancak tüm işletmelerin ortak sorunu olarak dikkat çekmektedir. Araştırma kapsamındaki işletmelerin %55,26 sında çizelgelerin hazırlanmasında dikkate alınan performans ölçütü hazırlık sürelerinin enküçüklenmesidir. Çizelgeleme sonuçları doğrultusunda beklenen teslim zamanları ile gerçekleşenler arasında farklılıklar görülebilmektedir. İşletmelerin 27 sinde bu farklılık sıklıkla ortaya çıkarken, 9 işletmede ara sıra ortaya çıkmaktadır. Gerçekleşen zamanların beklenenden farklı olmasının, arıza, bakım onarım, hatalı üretim, tedarik ile ilgili sorunlar, vb gibi sebepleri olmaktadır. Ele alınan işletmelerin 7 sinde oluşan bu farklılıklar çok büyüktür. Bu işletmeler için mümkün ise iyileştirme çalışmalarının bir an önce yapılmasının doğru olacağı söylenebilmektedir. İşletmelerin üretim kontrolüne ilişkin yaptığı temel faaliyetler, yapılan planlar ile gerçekleşenler arasındaki farklılıkları ortaya çıkarmaya ve bunları en azlamaya yöneliktir. İşletmelerin %47,37 si hazırladıkları formlarla, %42,11 i kendi geliştirdikleri yazılımlarıyla, %5,26 sı hazır paket programlar ile ve %7,89 u ise kendine özgü diğer yöntemler ile kontrol faaliyetlerini gerçekleştirmeyi hedeflemektedirler. Bu sonuçlar işletmelerin elle uygulanan yöntemler yerine, modern çağın bir gereği olarak, hızlı ve pratik olan bilgisayar teknolojilerinin kullanımına daha fazla önem verdiklerini ortaya koymaktadır. Yapılan üretim kontrolü faaliyetlerini en fazla etkileyen etkenler ürün çeşitliliğinin fazla olması ve ürüne olan talepteki değişkenliklerdir. Daha sonra, operatör ve sistem hataları, uzun iş kuyrukları, sık uygulanan fazla mesai ve taşeronluk hizmetleri, işlem zamanlarının yanlış belirlenmesi, vb. etkenler gelmektedir. 4. SONUÇLARIN DEĞERLENDİRMESİ Bu çalışmada, Eskişehir ve çevresindeki üretim işletmelerinde üretim yönetimi teknolojilerinin uygulanma düzeyleri araştırma konusu olarak seçilmiş ve bu amaçla bir anket çalışması yapılarak istatistiksel olarak sonuçları değerlendirilmiştir. Bu sonuçlar göstermiştir ki, incelenen işletmelerin hemen hemen tümünde üretim yönetimi faaliyetleri iyi niyetli olarak yerine getirilmeye çalışılmaktadır. Ancak bu çalışmaların ve kullanılan teknolojilerin yeterli düzeyde olmadığı açıkça görülmektedir. İşletmelerde üretim yönetimi teknolojilerinin uygulanma düzeylerinin arttırılmasında öncelikle yönetsel isteğin ve desteğin mevcut olması, daha sonra da uygun zeminin hazırlanması büyük önem taşımaktadır. Uygun şartlar ve imkanlar sağlandığında yapılacak çalışmalarda endüstri mühendislerine olan gereksinim azımsanmayacak oranda büyüktür. 5. KAYNAKÇA BUFA, E. S., 1972, Operations Management: Problems and Models, John Wiley and Sons, New York. DİNLER, Z., 1998, Mikro Ekonomi, 12. Baskı, Ekin Kitapevi Yayınları, Bursa. KOBU, B., 1977, Üretim Yönetimi, İstanbul Üniversitesi Yayınları, Yayın No. 2298, İstanbul. OVACIK, I. M., UZSOY, R., 1994, Exploiting Shop Floor Status Information to Schedule Complex Job Shops, Journal of Manufacturing Systems, 13(2), 73-84. PINEDO, M., 1995, Scheduling: Theory, Algorithms and Systems, Prentice Hall. 175