SESN PROFESYONEL OLARAK KULLANAN VEYA KULLANACAK OLAN BREYLERDE KARILAILAN SES SORUNLARI VE NEDENLER * Yrd. Doç. Dr. Nalan YT *1924-2004 Musiki Muallim Mektebinden Günümüze Müzik Öretmeni Yetitirme Sempozyumu Bildirisi SDÜ, 7-10 Nisan 2004, Isparta Özet: Bu bildiride sesini profesyonel olarak kullanan veya kullanacak olan bireylerde karılaılan ses sorunları ele alınarak, bunlardan ses eitimi esnasında da sıkça görülen fonksiyonel ses sorunları, nedenleri ve çözüm önerileri üzerinde durulacaktır.. 1.Giri: Ses eitimi, bireyin kendi sesini yine kendi yaantısı yoluyla doru, güzel ve etkili kullanabilme ile ilgili davranıları kazandırma süreci olarak tanımlanabilir ve sesini profesyonel olarak kullanan veya kullanacak olan herkes için zorunludur. Bu eitimle zayıf sesler gelitirilmekte, güçlü sesler daha güçlü bir hale getirilmektedir. Gelimi ülkelerde uzun yıllardan beri ses terapilerinde de tedavi amaçlı kullanılmaktadır. Ülkemizde yakın zamanda gelimeye balayan bu çalımalar ancak belli merkezlerde yapılabilmektedir (H.Ü.Tıp Fakültesi,.Ü.Cerrahpaa Tıp Fakültesi, E.Ü.Tıp Fakültesi vb.). Bu alanda gelimi cihazlarla donatılmı özel ortamların yeterli sayıda olmayıının yanında, yetimi eleman ihtiyacı da ayrı bir sorundur. Bu donanımlara sahip olan merkezlerde yapılan aratırmalara göre, ses sorunları daha çok çocukluk ve ergenlik döneminde sesin kötü kullanımına balı olarak gelimektedir. Çocukluk ve ergenlik döneminin ses özellikleri iyi bilinip, gerekli yardım zamanında ve doru yapıldıında bu sorunların üstesinden kolaylıkla gelinebilmektedir. Fakat bu yapılmazsa seste kalıcı sorunların (patolojilerin) oluması mümkündür. Çocuk sesinin ana problemlerinin bilinmemesi, uygun ses ve arkı literatürünün olmaması veya seçilmemesi, deiim esnasındaki sesin durumuna dikkat edilmemesinden doan nedenlerle bu dönemdeki çocukların eitimine yeterince önem ve yer verilmemektedir. Ses eitimine çocuklukta balanması, ergenlikte ses geliimini doru yönde etkileyeceinden önemli ve gereklidir Ses eitiminin sadece sesi güzel olan ve belli meslekler (opera ve tiyatro sanatçılıı, müzik öretmenlii gibi) için gerekli olduu görüü yaygındır. Halbuki ses insanın sosyal ve kültürel yaamında hem konuma hem de arkı söylemek için kullandıı önemli bir araçtır. Bu nedenle ses eitimi, sesini konuma ve arkı söylemek için kullanan veya kullanacak olan herkes için gereklidir. lköretimden balayarak, bata sınıf öretmenleri ve müzik öretmenlerinin bu konuya yeterince önem vermesi gerekir. Hem kendi seslerini doru, güzel ve etkili kullanmaya, kullanılan dilin sözlerinin açık ve anlaılır olmasına, hem de çocukların seslerini kullanırken doru alıkanlıklar kazanmalarına özen gösterilmelidir. Böylece gelecekte sesini profesyonel olarak kullanacak, mesleklerinde kariyer yapması gereken bireyler (öretmen, opera ve tiyatro sanatçısı, avukat, hatip vb.) engellenmemi olacaktır. Bu veya baka sebeplerle sesi gelimeyen, salıksız olan kiilerin sesin kullanımına dayalı meslekleri seçmeleri durumunda sorunlarla karılaılmaktadır. Bu meslekler için belirli bir düzeyde seste bulunması gereken anatomik ve fizyolojik özelliklere sahip olmaları gerekir. Seste olması gereken özellikler ve anatomik yapıların uygun olup olmadıının tespiti için modern cihazlarla donatılmı ses laboratuarlarının ve bu incelemeleri yapabilecek elemanların çoalması sorunların önlenmesinde, eitime balamadan tespiti açısından önem taımaktadır. Sesini profesyonel olarak kullanan veya kullanacak olan bireylerde karılaılan ses sorunları, nedenleri ve çözüm önerileri, yukarıda sözü edilen konular çerçevesinde ele alınacaktır. 2. Ses Sorunları ve Nedenleri Profesyonel ses veya adaylarında karılaılan ses sorunları; sesin meydana geliinde birbirleriyle mükemmel bir koordinasyonla çalıan üç sistemin (respiratör-vibratör-rezonatör) doru kullanılmaması veya yönlendirilmemesi ve artikülasyon bozukluu ile ortaya çıkmaktadır. S.Ü.Eitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eitimi Bölümü Müzik Eitimi Anabilim Dalı
Bilinçsiz alıkanlıklar, ses üretim mekanizmalarındaki deiiklikler olarak kalıcı alıkanlıklara dönümektedir. Zamanında önlem alınıp düzeltilmedii taktirde sesi oluturan yapılar zarar görmekte ve bu nedenle ses özellikleri bozulmaktadır. Ses organları, arkı söylerken konumadakinden farklı bir biçimde kullanılır ve bunu baarmak ayrı bir beceri gerektirir. Sinir ve kas sistemini otomatik olarak kullanmayı örenmek çok uzun zaman almaktadır (Ömür,2001, s.39) Ses sorunları, ses tellerinin titreim kalitesinde ve ses özelliklerinde bozuklua sebep olan durumlar olarak tanımlanabilir. Bu sorunlar: Organik (anatomik oluumların patolojisine balı), fonksiyonel ve psiik nedenlere balı olarak ortaya çıkmaktadır. Organik nedenlere balı ses sorunları: Ses tellerinin yaklaım ve titreim özelliinin, kalitesinin bozulmasına sebep olan; ses teli nodülü, polip, ses teli kanaması, reinke ödemi (ses telinde sıvı birikimi), ses tellerindeki kistler vb. sorunlardır. Bu sorunlar; sesin kötü kullanımı, ses tellerini tahri eden öksürme, baırma ve boaz temizleme, sigara ve içki alıkanlıı gibi nedenlere balı olarak ortaya çıkmaktadır. Burun tıkanıklıı, sinüzit, farenjit, larenjit, geniz eti, bademcik iltihabı, alt ve üst solunum yolu hastalıkları, allerjik oluumlar, gece geç yeme alıkanlıına balı reflü gibi sorunlarla da sıkça karılaılmaktadır. Bunlar, özellikle solunum yollarının daralmasına, çıkan havanın miktarının azalması sonucu seste nitelik ve nicelik açısından deimelere neden olmaktadır (enocak, 1983, s.369). Organik nedenlere balı ses sorunları genellikle sesin yanlı ve aırı kullanımına balı olarak olumaktadır. Bunların dıında çevre koulları, hava kirlilii, nem oranı, beslenme koulları, hormonal deiiklikler gibi dier etkenler de ses sorunlarına yol açmaktadır. Fonksiyonel nedenlere balı ses sorunları: Fonksiyonel ses sorunları olarak ilevsel ses deiikliklerinde, solunum organlarının aktivitesi, ses tellerinin titreim kalitesi, solunum yolları ile ilgili kas aktivitesi, hatta tüm vücut aktivitesi rol oynamaktadır (Ömür, 2001, s. 85) Sesi oluturan üç sistemin kusursuz bir koordinasyonla çalıabilmesi için öncelikle salıklı olması ve duru problemlerinin olmaması gerekir. Ses eitimi alan bireylerde bile duru problemleri çok sıkça görülmektedir. Yüzeysel bir duru ekli dikkati çekmektedir. Vücut pozisyon problemleri az olsa bile ses üretimini olumsuz etkileyecektir. leri duru problemlerinin giderilmesinde yetimi bir psikiatrist veya fizik tedavi uzmanının konsültasyonu önerilmektedir (Carroll and Sataloff, 1991,s. 385). Hiperfonksiyonel ses kullanımı en çok görülen sorundur. Kiinin u veya bu nedenle ses çıkarma sisteminin muhtelif kademe ve organlarına lüzumsuz güç yüklemesiyle oluur (enocak,1983, s. 384). Bu sorun arkı söylemedeki solunum kontrolünü bozmaktadır. Soluk alıp vermede lüzumsuz hareketler, solunumu dengeli kullanamama, yüzeysellik ve solunumla ilgili yapıların doru kullanılamaması gibi sorunlar gözlenmektedir. Halbuki arkı solunumu, konuma esnasında da tercih edilirse solunum konusunda tam örenme gerçekleebilir. Solunum egzersizlerinin ses eitiminde ne kadar önemli olduu bilinse de ihmal edilmektedir. Ses eitimcisi uygun kuvvetlendirme egzersizleriyle örenciyi denetlemelidir. Hipofonksiyonel ses kullanımında ise, organik nedenler dıında larenks kaslarının ve genel vücut yapısının zayıflıına balı olarak ses tellerinin iyi birlememesi söz konusudur. Genellikle çocukluk yalarından itibaren balamı olan yanlı ses kullanımı alıkanlıı bu tür ikayetlere sebep olmaktadır (Cevanir ve Gürel, 1982, s.74,77). Ses bozukluu olan örencide solunum mekanizmasındaki deiiklikler kolaylıkla görülür. Göüs solunumunun karın solunumunu azalttıı veya engelledii, boyun damarlarının itii gözlenir. Fonasyon balangıcında karın kaslarının gevemesi ya da sert olarak kasılması gibi durumlar sesi olumsuz etkilemektedir. Solunum kontrolünün iyi yapılamaması sonucunda yetersiz iddette ses üretme, rejistir geçilerinde takılıp kalma, larenkste belirgin ekilde aaı ve yukarı ini-çıkılar, sert glottal atak ya da tersi havalı fonasyon, konuma ve arkı sesini yanlı, kötü kullanma gibi olumsuz davranılar ortaya çıkmaktadır. Soluk ve ses ne kadar iyi kullanılırsa, konuulan dil de o kadar iyi kullanılır. Bunun tersi de düünülebilir. Sesin yanlı kullanılmasına sebep olan, olması gerekenden geni ya da dar aız açıklıı ile söyleme biçimi rezonansı, dolayısı ile ses özelliklerini ileri derecede bozmaktadır. Çene açılım eksiklii ya da istenilenden fazla gevemesi, yanlı dil pozisyonu gibi durumlar da ses özelliklerini etkilemektedir. Mükemmel bir
rezonans için çene gerilimden uzak fakat salık olmamalı, dil istenilen zamanda istenilen yerde olmalıdır. Sesi kullanırken yanlı kas gerilimine balı olarak, boyun, boaz ve gırtlakta, ensede gerginlik olumaktadır. Organik sebepler dıında fonksiyonel bir sorundur. Karın, göüs ve duru kaslarının doru kullanılmaması yine sıkça görülen sorunlardandır. Fizyolojik olmayan kas gerilimleri doru yönlendirmelerle ortadan kaldırılmalıdır. Damak hareketlerinin uygun kullanılmayıına balı olarak hiper ve hipo nazalite ortaya çıkmaktadır. Anatomik ve psiik nedenler dıında bu oluum alıkanlıa balıdır (enocak, 1983, s.388). Yine yumuak damak tembelliine balı düz söyleme (rezonanstan yoksunluk), teknik ya da seslendirme hatası olarak; konuma ve arkı sesinde ton younlamaları (gırtlak veya ses telleri üzerinde younlaıp gırtlaı zorlama), koyu ya da açık söyleme, yüksek veya düük ranjların çıkarılamayıı, bastırarak söyleme, dudak problemleri (ya çok gevek ya da gergin) ses sorunlarına yol açmaktadır. Teknik sorunlar öncelikle bireylerin konuyla ilgili yeterli bilgi ve deneyime sahip olmayıından kaynaklanmaktadır (Yurdakul, 1997,s.112).) Her zaman kullanabilecekleri doru bir vokal davranı biçimi edinmelidirler (Fugain ve Ömür, 1990, s.68). Performans sorunları ise; eitimsiz veya az eitimli olarak youn ses kullanımı ile ortaya çıkmaktadır. majinasyon güçlüü de sorun yaratmaktadır. Bir hareketi hayal edebilme o hareketin yapılmasını kolaylatırıp, performansı arttırmaktadır (Ömür,1995, s.11). Normal bir insan sesinden özel bir ses üretmenin güvenli yolu, temiz bir mantık (zihinsel hayal gücü) ve hayal kavramının oturtulmasıdır (Kagen, 1950, s.39). Kapasite zayıflıı olan kiilerin, solunum fonksiyonlarında ve ses kalitesinde özellikle iddette önemli derecede zayıflık görülmektedir. Bu ekilde sesin sahip olduu özelliklerde (perde, tını, iddet) eksiklik gösteren bireyin an özellii gelitirilememekte ve birey defektinin farkına varamamaktadır (enocak, 1990, s.119). Sesteki problemlerin potansiyel eksiklikten mi, yoksa yanlı eitim sonucu mu olduu tespit edilmelidir. Ses potansiyel eksiklii durumunda eitimi konusunda ısrarla zorlanması sonucu ses tahrip olabilir. Mutasyon dönemi ve sonrasında arkı söyletilmemesi ya da söylememeleri bireylerde ses geliimini engelleyebilir. Malkoç a (1998) göre Popov; bu durumdaki çocukların arkı söylemeyi unutabileceini söylemektedir. Yaa, cinse ve cüsseye (vücut imajına) uymayan ses kalitesi ile arkı söyleme de genellikle fonksiyonel bir sorun olarak görülmektedir. Kız örencilerde ya ve cins (çocuk, yeni yetme, kadın) özelliine uymayan ses kalitesi; erkek örencilerde ya, cins ve vücut yapısına uymayan zayıf ses kullanımı ortaya çıkmaktadır. Bu kiilerde ses, üst rezonans boluklarında tınlama özellii göstermektedir. Bu seslerde göüs rezonansını gelitirerek, sesin her bölgede eit tınlaması uygun egzersizlerle salanabilir. Uzun bir zaman almaktadır. Salıklı bir ses için, her eyden önce salam bir kulak (sinirsel, mekanik, akustik yönleriyle) ve defektif olmayan bir müzikal yetenee sahip olmak gerekir. Bu özelliklerde zayıflık gösteren örencilerde, özellikle fonksiyonel ses sorunlarında artı görülmektedir. Halbuki ses eitimi alacak bireylerin müzikal yetenek ve ses özellikleri açısından bazı kriterlere sahip olması gerekir. Ses sorunlarının önlenebilmesi için önce fiziksel olarak bedenin salıı, sonra ses tellerinin yanlı kullanılmaması ve kapasitenin dıında zorlanmaması gerekir. Çocukluk çaında balaması savunulan tüm koruma tedbirleriyle sesi olumsuz etkileyen bütün faktörler ortadan kaldırılmı olur (Belgin, 1995, s.13). Bunların dıında sesi etkileyen çevresel faktörler de çok önemlidir. Çalıılan ortamın akustik özellii, havasının temizlii ve nem oranı yeterli olmayan, gürültülü yerlerde ses kullanımına özen gösterilmelidir. Gelimi ülkelerde çocukların eitim gördüü ortamların akustii bile çocukların seslerini zorlamadan, yükseltmeden kullanabilecekleri ekilde düzenlenmitir (Belgin, 1995, s.16). Bu konuda sınıf öretmeni ve müzik öretmenlerine önemli görevler dümektedir. Çocukların baırarak konumaları bilinçlendirilerek önlenmeli, konuma dilinin fonetik yapısına göre bir dil eitimi yapılmalıdır. Okullarımızda bu konuda henüz tam bir bilgi birikimi olmadıı gözlenmektedir. Müzik dersleri de çocuk seslerinin gelime ve korunmasına yönelik olmayan, rasgele yöntemlerle sürdürülmemelidir. Örencilerde bazı bölgelerimize ait konuma biçimi nedeniyle fonetik yapıya uymayan ve bazı harflerin oluumunda yorucu bir ses kullanımı mevcuttur. Meslein ve ses eitiminin gerekliliklerini iyi benimsemeyen, seslerini konuma esnasında da korumayan bireylerle yapılan ses eitiminin baarı düzeyi düük olmaktadır.
Psiik nedenlere balı ses sorunları: Ses sorunları organik nedenler dıında fonksiyonel ve psiik sebeplere balı olarak ortaya çıkmaktadır. Gerek normal gerekse patolojik hallerde hiçbir organ psikolojik dinamiin etkisinden kendini kurtaramaz. Bu nedenle bütün ses deiimlerinde, çözüm için fizik muayene ve kapasite ölçümlerinin yanında psikolojik zemin ve kiilikle ilgili tespitler mutlaka aratırılmalıdır (enocak, 1983, s.388,398). Ruhsal gerginliklerin hiperfonksiyonel ses kullanımına sebep olduu bilinmektedir. Organik ve fonksiyonel sorunlar dıında, duygusal travmalar, heyecanlar, mesleki ve kiisel zorluklar da ses bozukluklarına yol açar. Kısa sürecei gibi, daha ileri boyutlara gidebilir (Fugain ve Ömür, 1990, s.68). arkı sesinin özellikleri yalnızca ses üretme organlarının fiziksel karakteristik yapılarının kusursuz olmasına balı deildir. Oldukça karmaık duygusal ve beyinsel kombinasyonlar, kiisel yapı ve psikolojik faktörler arkı sesinde önemli rol oynamaktadır (Kagen, 1950, s.18,19). 3.Sesin ncelenmesi Ses sorunlarının tehis ve tedavisi, sorunların önceden tespit edilmesi için sesin incelenmesi gerekir. Gırtlaın yeterli bir ekilde muayenesini salayan yeni yöntem ve araçlardan yararlanılarak gırtlaktaki en küçük olumsuz gelimeler zamanında tespit edilip, ilerlemesi, yerlemesi veya i iten geçmeden önlem alınması için büyük önem taımaktadır (Burad ve Çalar, 1972, s.32). Yapılacak ses kapasite ölçümleriyle, her bireyin ses rengine göre bir eitimin yanında naturel kapasitesine göre de bir eitim yapılması salanmı olacaktır (Ömür,2001, s.39-85). Naturel kapasite zayıflıı olan bireylerle yapılacak olan ses eitimiyle ses özellikleri ancak belli bir seviyeye kadar gelitirilebilir. Sesin tedavisi, ses eitimsiz düünülemedii gibi yalnızca ses eitimcisi ile de düünülmemelidir. Ses sorunlarının tedavisinde, ses salıı uzmanı ve ses eitimcisinin ortak bir iyiletirme programı gerçekletirmeleri önemlidir. Sesin tınısındaki olumsuz deiiklikler ses eitimcisi tarafından dikkatle takip edilmeli ve foniatrik inceleme mutlaka önerilmelidir. Bunların dıında ses eitiminde kalite kontrolü yapılmalıdır (Carroll, Sataloff, 1991, s.382). Ses bozukluklarının tehis ve tedavisinde baarılı olmak için sesi oluturan yapıların anatomi, fizyoloji ve akustik ilkeleri iyi bilinmeli, uzmanlar tarafından teknolojik muayene yöntemleri kullanılmalı ve seçilecek tedavi dikkatle deerlendirilmelidir (Ural, 1990, s.60). Tehis ve tedavi için larengolog, ses eitimcisi, konuma patologları, ses terapistleri ve bazı durumlarda psikiyatristler deerlendirmeyi birlikte yapmalıdır. Bu, yapılacak tedavinin kalitesi açısından gereklidir. K.B.B. uzmanlarının ses sanatına ait bazı bilgilere sahip olması ve müzikal yeteneinin olması önemlidir. Avrupa da foniatri ile uraan larengologların hepsinin en az bir enstrüman çalmakta olduu, hatta bazılarının sesini mükemmel kullandıı belirtilmektedir (enocak, 1983, s.405). Bir satıcı ile profesyonel ses kullanıcısı arasındaki farkın bilinmesi gerekir. Hekimler (K.B.B) genellikle organik bozukluklarla ilgilenmektedir. Yalnızca indirekt larengoskopi ile aynayla görme tehis yönteminde hastanın dier gelilerinde önceki görüntü unutulabilmektedir. 4.Sonuç ve Öneriler Ses sorunları genellikle çok yava geliir ve kii ancak sesi kendisine güçlük çıkarmaya balayınca farkına varır. Problem ilerlemeden uygulanabilecek doru bir eitimle hemen gerilemeye balar. Fakat yanlı devam ederse kalıcı sorunlara neden olabilir (enocak, 1983, s.399). Sesi oluturan her organ doasına uygun biçimde kullanılmalı. Yapay alıkanlıklar organın doasının bozulmasına, deforme olmasına sebep olur (Brennan, 2000, s.65). Sesi olumsuz etkileyen birçok yapay alıkanlık bilinçli olarak yapılmamaktadır. Bunları düzeltmek için bireylerin bu konuda bilinçlendirilmesi gerekir. Ancak, bilinç düzeyinin altında kalan bir alıkanlıı deitirmek mümkün olmamaktadır. Uygun mekanizmaların düzgün bir ekilde kullanımı için dikkatli ve akıllıca bir kontrol gereklidir (a.g.e., s.102). Ses sorunlarının tehis ve tedavisinde gelimi yöntem ve araçlardan mutlaka yararlanılmalıdır. Ses sorunlarının düük olması için en etkili yöntemin ses eitimi olduu unutulmamalıdır.
Kaynakça Belgin, E.,(1995), Sesin Geliimi-Kullanılması-Eitimi ve Korunması,(Yayımlanmamı Ders Notu), Ankara, s.13,16. Brennan, R., (2000), Alexander Teknii, Kuraldıı Yayıncılık, stanbul, s.65,102. Burad, E. Ve Çalar, Y., (1972 ), Sesiniz, DS Matbaası, No: 1,6/77-72, Ankara, s.32. Carroll, L.M. and Sataloff, R.T., (1991),The singing voice, Professional Voice, Raven Press Ltd., New York, p.382,385. Cevanir, B. Ve Gürel, G., (1982), Foniatri, Sanal Matbaacılık, stanbul, s.74,77. Fugain, C. Ve Ömür, M., (1990), Fonksiyonel disfoni, Otolarengolojide ve Sanat Dallarında Disfoniler nternasyonal Simpozyumu, stanbul, s.68. Kagen, S., (1950), On Studying Singing, Dover Publications nc., New York, p. 18,19,39. Malkoç,T.,(1998), Ses Eitiminin Ergenlik Döneminde Ses Fonksiyonları Üzerindeki Etkisi (Yayımlanmamı Doktora Tezi), M.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, stanbul, s.89 Ömür, M., (1995), Sesin özelliklerine bir bakı, Cumhuriyet Bilim ve Teknik, stanbul, s.407-11. enocak, F., (1990), Profesyonel ses, sahne ve benzeri sanatkarların özel sorunları, Otolarengolojide ve Sanat Dallarında Disfoniler nternasyonel Simpozyumu, stanbul, s.119 enocak, F., (1983), Kulak-Burun-Boazda Semptom ve Sendromlar,.Ü. Cerrahpaa Tıp Fakültesi Yayınları, No: 123, stanbul, s.369,384,388,398,399,405. Ural, T., (1990), Ses sanatkarlarında, ses bozukluklarının tehis ve tedavisi, Otolarengolojide ve Sanat Dallarında Disfoniler nternasyonal Simpozyumu, stanbul, s.60. Yurdakul, A.M., (1997), Ses eitimi, Ve Müzik (Aratırma ve Yorum Dergisi), Doruk Yayınevi, Ankara, s.112.