DERLEME/REVIEW Akad Geriatri 2014; 6: 55-61 Geliş Tarihi/Received: 15/11/2013 - Kabul Ediliş Tarihi/Accepted: 23/02/2014 Mediterranean Diet for Prevention of Alzheimer s Disease Sabriye Bolluk, Nilüfer Acar Tek Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Ankara, Türkiye Department of Diet and Dietetic, Faculty of Health Sciences, Gazi University, Ankara, Turkey ÖZET Yaşlılarda görülen demansın en yaygın formu olan Alzheimer hastalığını (AH) önlemeye yönelik tedbirler büyük önem taşır. Son yıllarda hastalığın önlenmesinde diyetin rolünü ortaya koymaya çalışan pek çok çalışma yapılmaktadır. Farklı diyet modelleri içinde akdeniz diyetinin (MEDİ) kognitif fonksiyonlardaki azalmayla AH riskinde ve AH nedeniyle oluşan ölümlerde azalma sağladığı gösterilmiştir. Akdeniz diyeti ve AH arasındaki olası ilişkiyi destekleyen çalışmalar bulunmasına rağmen; çalışmaların çoğunun aynı kohortta yapılmış olması nedeniyle sonuçların genellenip genellenemeyeceği konusu çelişkilidir. Farklı etnik gruplar ve farklı diyet alışkanlıklarına sahip diğer çalışma popülasyonlarından elde edilecek bilgilerle bu konudaki kanıtlar daha güvenilir hale getirilecektir. Ancak şu anda AH ı önlemek için belirli net diyet önerileri verilememektedir. Hem kognitif fonksiyonların kaybını önlemek hem de kardiyovasküler ve metabolik hastalık riskini azaltmak amacıyla balık tüketiminin yüksek, sebze (nişastalı olmayan) ve düşük glisemik indeksli meyvelerin tüketiminin fazla olduğu, eklenmiş şekerin az miktarda olduğu, zeytinyağının kullanıldığı bir beslenme tarzı teşvik edilebilir. Anahtar Kelimeler: Alzheimer hastalığı, beslenme, akdeniz diyeti. ABSTRACT Preventing measures for Alzheimer s disease (AD) which is the most common form of dementia in the elderly people are important. In recent years, many studies that try to define the role of diet in the prevention of disease. have been done. In different models of diet mediterranean diet (MEDI) has been shown that decrease the risk of Alzheimer s and the reduction mortality Alzheimer s disease. Although there are studies that supporting the possible association between the Mediterranean diet and AD, because of most of the studies have been made in the same cohort if generalizing the results is conflicting. When data are obtain with different dietary habits of various study population and diverse ethnic groups, the evidences will be more reliable. However, the net, specific dietary recommendations can not be given at this time to prevent AD. To prevent the loss of cognitive functions, as well as to reduce the risk of cardiovascular and metabolic diseases, a nutrition style that high consumption of fish, vegetables (non-starchy), more low-glycemic fruits, a small amount of sugar, using olive oil can be encouraged. Key Words: Alzheimer s disease, diet, mediterranean diet. Yazışma Adresi/Address for Correspondence Sabriye Bolluk Gazi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Ankara/Türkiye e-posta: sabriyebolluk@hotmail.com 55
Mediterranean Diet for Prevention of Alzheimer s Disease GİRİŞ Demans hafıza, öğrenme, hatırlama, oryantasyon, dil fonksiyonları, algılama, karar verme, plan yapma ve kişilik gibi kognitif fonksiyonların ve hafızanın bozulması ile karakterize olan, kişinin günlük yaşamdaki aktivitelerini etkileyen, santral sinir sisteminin progresif nörodejeneratif bir hastalığıdır (1,2). Alzheimer hastalığı (AH) yaşlılarda görülen demansın en yaygın formu olup, tüm demans olgularının %50-80 ini oluşturmaktadır (1,3). Yaş, AH için en önemli risk faktörü olup, hastalığın görülme oranı her beş yılda bir iki katına çıkmaktadır (3). İstanbul da yapılan bir çalışmada 70 yaş üzeri bireylerde AH prevalansı %11 olarak saptanmıştır. Buna göre Türkiye de 250-300.000 AH birey olduğu varsayılmaktadır (4). Alzheimer hastalığı Amerika daki tüm ölüm nedenlerinin içinde 6. sırada olup, 65 yaş üzeri bireylerde ise 5. sıradadır (5). Amerika da her 69 saniyede bir kişi AH a yakalanırken, projeksiyonlarda 2050 yılında her 33 saniyede bir kişinin AH a sahip olacağı öngörülmekte ve 2050 yılında AH a sahip kişilerin 11 milyondan 16 milyona çıkacağı tahmin edilmektedir (5). Amerika da 2010 yılında yaklaşık 15 milyon aile ve diğer ücretsiz bakıcıların AH ve diğer demans türlerine sahip kişilerin bakımı ile 17 milyar saat harcadığı ve 2011 yılında 65 yaş üzeri bireyler için AH ve diğer demans türlerinden dolayı tedavi ve bakım için 183 milyar dolar harcandığı tahmin edilmektedir (5). Temel olarak geri döndürülemeyen bir süreç olması nedeniyle AH ı önlemeye yönelik girişimler büyük önem taşımaktadır (2). Bu nedenle son yıllardaki çalışmalar AH nın olası risk faktörleri ve önleme stratejileri üzerine yoğunlaşmıştır. Ancak AH ın direkt patogeneziyle ilgili faktörlerin ve AH ı önleme stratejilerinin ne olduğu hakkında net kanıtlar bulunmamaktadır (6). Bu makalede akdeniz diyeti (MEDİ) ile AH ilişkisi değerlendirilmiştir. ALZHEIMER HASTALIĞI ve DİYET Alzheimer hastalığı patogenezinde en çok üzerinde durulan hipotez amiloid-β hipotezi olup bundan başka vasküler risk faktörlerinin de rolü olduğuna dair veriler mevcuttur (7). Alzheimer hastalarının beyinlerinde serebral kapiller atrofi, fokal konstrüksiyon, endotel hücrelerinde yapısal değişiklikler ve damar duvarında amiloid birikimi gibi mikrovasküler değişiklikler meydana gelmektedir. Ayrıca, kardiyovasküler hastalıklar için risk olarak kabul edilen hipertansiyon, hiperlipidemi, diabetes mellitus, hiperhomosisteinemi ve sigara gibi faktörlerin AH için de risk oluşturduğu çeşitli çalışmalarda gösterilmiştir (8). Son yıllarda birtakım gözlemlere dayanılarak AH ın oluşmasında ve prevalansında diyetsel bazı faktörlerin potansiyel birtakım etkileri olduğuna dair hipotezler öne sürülmüştür (9). Alzheimer hastalığı beyinde amiloid-β peptidlerinin üretimi ve birikimiyle belirlenir (10). Beyinde ekstraselüler amiloid-β proteinlerinin birikiminin, sinapsların kaybında, nöral yıkımda ve bununla ilişkili olarak oksidatif stresi artıran reaktif oksijen türlerinin üretiminin artışıyla ilişkili olduğu bulunmuştur (11). Oksidatif stres birtakım diyet bileşenlerinden etkilenmektedir; bu da bazı beslenme alışkanlıklarının AH ın patogenezinde rol oynayabileceği hipotezini desteklemektedir. Özellikle, C vitamini, E vitamini ve karotenoidler gibi antioksidanlardan zengin bazı diyet bileşenlerinin in vitro olarak oksidatif stresi azalttığı saptanmıştır (12). Bazı çalışmalarda AH olan bireylerde dolaşımdaki antioksidanların düşük seviyelerde olduğu saptanırken, bazı müdahale çalışmalarında ise AH riskinin azalmasında antioksidan vitaminlerin negatif sonuçlar gösterdiği belirlenmiştir (13-16). Diyet ve AH arasındaki diğer bir olası faktör homosistein seviyelerinin artışıdır. İn vitro olarak homosisteinin amiloid-β proteini prekürsörlerinin birikimini artırdığı bu yüzden de muhtemelen vasküler mekanizmalarla ya da nörotoksin olarak AH oluşumuna yol açtığı düşünülmektedir (17). Homosisteinin metabolik yolundaki kofaktörlerden olan B6, B12 ve folik asit gibi B grubu vitaminlerinin nörodejeneratif hastalıklarla ilişkili olduğu gösterilmiştir (9,18). Deneysel çalışmalarda folik asit yetersizliğinin ve homosisteinin hipokampal nöronlarda DNA tamirini bozduğu, dolayısıyla amiloid β-proteinlerinin toksik etkisine hassas hale geldiği belirtilmiştir (19). Hem kardiyovasküler hem de serebrovasküler iskemik hastalıklar için bir risk faktörü olan homosisteinin AH ve vasküler demanslarda da yüksek olduğu yapılan epidemiyolojik çalışmalarda gösterilmiştir (20-22). Ancak diğer yandan bu faktörlerle ilgili olarak 56 Akad Geriatri 2014; 6: 55-61
prospektif ve müdahale çalışmalarındaki tutarsız ve kesin olmayan bulgular bu faktörlerin AH için belirlenmiş risk faktörü olması açısından yeterli olmadığını belirtmektedir (15,23). Diyetsel faktörler ve AH arasındaki bir diğer ilişki de diyet yağları ve alkoldür. Yüksek kolesterol alımının hayvanların beyinlerinde amiloid-β birikimini artırdığı ve yüksek yağ alımının da oksidatif strese neden olabildiği tespit edilmiştir (24). Tekli doymamış yağ asitlerinin, balık ve balık ürünleri gibi çoklu doymamış yağ asitlerinden zengin bir diyetin AH ın oluşumunda yararlı etkileri olduğunu gösteren bazı kanıtlar mevcuttur (15,25). Alkolün bazı hayvan modellerinde oksidatif beyin hasarını modüle eden bir nörotoksin olduğu gösterilmiştir (26). Diğer taraftan bazı çalışmalarda orta düzeyde alkol tüketiminin yaşlı kişiler arasında bile kardiyovasküler sağlık ve bilişsel bozukluk için yararlı olduğu gösterilmiştir (27,28). Başka bir çalışmada ise düşük-orta düzeyde alkol alımının kognitif bozukluğu olan hastaların sonuçlarını iyileştirdiği ancak yüksek düzey alımının beyin için zarar verici olduğu gösterilmiştir (29). Alzheimer hastalığı üzerine alkolün etkisini gösteren deneysel çalışmalar ve kesin bulgular bulunmamaktadır. Diyet ve inflamasyon arasındaki ilişki de ele alınan konulardandır. Amiloid plakların civarında kronik inflamatuvar bir prosesin oluşumu ile karakterizedir ve AH dan etkilenmiş bireylerin beyinlerinde yüksek düzeyde radikaller ve proinflamatuvar sitokinler mevcuttur (30). Hem normal bireylerde hem de hastalıktan etkilenmiş bireylerde nütrisyonel faktörlerle proinflamatuvar durumun azaltılabileceği gösterilmiştir dolayısıyla da AH riskinin azaltılabileceği düşünülebilir (31). Bu gözlemler ışığında kesin kanıtlar olmamakla beraber beslenme alışkanlıkları ve diyetin, özellikle de belirli besin ögelerinin AH gelişimi veya hastalığın önlenmesiyle yakın ilişkisi olduğu düşünülmektedir. AKDENİZ DİYETİ Son yıllarda diyetin bir bütün olarak değerlendirilmesi ve besin ögelerinin birbirleriyle etkileşiminin dikkate alınması amacıyla besin ögelerinin tek tek etkilerini incelemek yerine, bütüncül olarak ele alan çalışmalar yapılmaktadır. Belirli bir diyet modeline uyumu değerlendiren diyet skorları oluşturularak bu skorların ilişkili hastalıkların insidansında azalmayla ilişkisi incelenmektedir. Bu amaçla birçok diyet modeli arasında MEDİ ye özel bir rol atfedilmiştir (32). Akdeniz diyeti spesifik bir diyet değildir, ancak Akdeniz e kıyısı olan ülkelerde yaşayan kişilerin geleneksel beslenme alışkanlıklarını ifade eden doğal bir beslenme biçimidir. Akdeniz diyeti kavramı 1960 lı yılların başında Akdeniz bölgesinde yaygın olarak kullanılan meyve, sebzenin, kurubaklagillerin ve kompleks karbonhidratların tüketiminin yüksek, orta düzeyde balık tüketiminin olduğu, temel yağ kaynağı olarak zeytinyağının kullanıldığı ve yemeklerle birlikte düşük-orta düzeyde kırmızı şarabın tüketildiği bir diyet şeklini ifade etmektedir. Bu beslenme düzeni dünya çapında daha sağlıklı beslenme için bir model olarak tanıtılmış ve kronik dejeneratif hastalıkların önlenmesinde yararlı antioksidan vitaminlerin, çoklu doymamış yağ asitlerinin ve diğer besin öğelerinin optimal düzeyde alınmasını sağlayarak daha iyi bir sağlık durumu ve hayat kalitesi ile ilişkili bulunmuştur (33). Sekiz kohortun değerlendirildiği bir meta-analizde MEDİ ye yüksek uyumun tüm mortalitede (%9), kardiyovasküler mortalitede (%9), kanser insidansında ve/veya mortalitesinde (%6), parkinson ve AH ın insidansında (%13) anlamlı azalma sağlayarak daha iyi bir sağlık durumu ile ilişkili olduğu tespit edilmiştir (33). Toplam 1514 erkek ve 1528 kadının katıldığı bir çalışmada MEDİ ye uyum gösteren en düşük skora sahip üçte birlik dilimdeki bireylere göre yüksek diyet skoru olan bireylerin, C-reaktif protein (CRP) seviyelerinin %20 (p= 0.015), interlökin-6 (IL-6) seviyelerinin %17 (p= 0.025), homosistein seviyelerinin %15 (p= 0.031), akyuvar sayısının %14 (p= 0.001) ve fibrinojen seviyelerinin %6 (p= 0.025) daha düşük olduğu belirlenmiştir (34). Farklı diyet modellerinin değerlendirildiği diğer bir çalışmada akdeniz diyetine uyum ile CRP, IL-6 ve E-selektin gibi endotelyal disfonksiyonu gösteren bazı markırların seviyelerinin anlamlı olarak daha düşük olduğu saptanmıştır (35). AKDENİZ DİYETİ ve ALZHEIMER HASTALIĞI Akdeniz diyeti ve AH arasındaki olası ilişki ilk kez 2006 yılında 2258 demansı olmayan bireyin 4 yıllık takip çalışması sonucunda ortaya konmuştur (36). Akad Geriatri 2014; 6: 55-61 57
Mediterranean Diet for Prevention of Alzheimer s Disease Çalışmaya katılanlardan 262 si dördüncü yılın sonunda AH tanısı almıştır. MEDİ ye uyum skoru düşük olanlarda AH riskinin yüksek (hazard ratio, 0.91; %95 CI: 0.83-0.98; p= 0.015) olduğu gösterilmiştir. En yüksek uyumu gösteren dilimde ise AH gelişim riskinin %40 daha az (HR 0.60 CI: %95 0.42-0.87 p= 0.007) olduğu bildirilmiştir (36). Bu sonuçlar aynı grupla yürütülen diğer çalışmalarla da doğrulanmıştır. Aynı grupla yürütülen bir olgu kontrol çalışmasında MEDİ ye en yüksek uyumun, vasküler komorbiditelerin etkisi olmadan, AH riskini %68 oranında azalttığını göstermiştir (odds ratio 0.32 CI: %95 0.17-0.59 p< 0.001) (37). Yine aynı kohorttan 192 AH lı birey 1.5 yıl boyunca takip edilmiş; klinik sonuçlar ve mortalite değerlendirilmiştir. Bu süre içinde 82 birey ölmüştür. Karıştırıcı faktörlere göre yapılan düzeltmeden sonra MEDİ ye yüksek uyumun mortalitede %73 azalma sağladığı (HR 0.27; %95 CI: 0.10 0.69; p= 0.003) gösterilmiştir (38). Bu sonuçlar MEDİ ye uyumun sadece AH oluşum riskini azaltmada değil aynı zamanda hastalıktan sonra oluşan klinik sonuçları da etkilediğinin gösterilmesi açısından önemlidir. Demansı olmayan 65 yaş üzerinde 1219 bireyle yapılan dört yıl süreli izlem çalışmasında AH insidansı 118 olup, MEDİ skoruna uyumun artışı daha düşük seviyede CRP (p= 0.003) düzeyi ile ilişkili bulunmuş, ancak açlık insülini ve adiponektin ile ilişkili bulunmamıştır (39). Bu çalışmada MEDİ ye uyum skorunun fazla olmasıyla AH riskinin %34 azaldığı (p= 0.04) saptanmıştır. Bu sebeple MEDİ nin AH riskini azaltma üzerine olan etkisinin metabolik ya da inflamatuvar yollarla olmadığı düşünülmüştür. Altmış beş yaş üzerindeki 3790 bireyin katıldığı üç yıl süreli izlem çalışmasında MEDİ skoru yüksek olanlarda kognitif fonksiyonlardaki azalmanın yavaşladığı saptanmıştır (40). Ancak kardiyolojik ve nörodejeneratif hastalık riskinin tek bir faktöre bağlı olmadığı göz ardı edilmemelidir. Dünya Sağlık Örgütü tarafından diyet alışkanlıklarıyla beraber diğer risk faktörlerinin ve fiziksel aktivitenin bu hastalıkların engellenmesi için alınması gereken önlemler arasında olduğu belirtilmektedir (41). Bu açıdan kognitif bozukluk riskinin azaltılmasında fiziksel aktivitenin önleyici rolünü araştıran 16 prospektif çalışmanın ele alındığı meta-analizde yüksek fiziksel aktivitenin düşük fiziksel aktivite ile karşılaştırıldığında demans için göreceli riskin (OR) 0.72 (CI: %95 0.60-0.86, p< 0.001), AH için ise 0.55 (%95 CI 0.36-0.84, p= 0.006) olduğu bulunmuştur (42). Diyet ve fiziksel aktivite ile AH riskini birlikte araştıran bir çalışmada ise MEDİ ye yüksek uyum ve yüksek fiziksel aktivite düzeyinin AH ı %35 oranında azalttığı belirlenmiştir (43). Altmış yaş üzerinde 732 kişinin değerlendirildiği yaklaşık 8 yıllık takip çalışmasında MEDİ skoru ve fiziksel aktivite ile mini-mental durum değerlendirme skoru arasındaki ilişki ele alınmıştır (44). Yüksek fiziksel aktivite düzeyi ile mini-mental durum değerlendirme skorunun pozitif olarak ilişkili olduğu ancak istatistiksel olarak anlamlı olmadığı (β= 0.22 %95 CI 0.02-0.42 p= 0.029); MEDİ diyet skorundaki her 1 birim artışın mini-mental durum değerlendirme skorunu anlamlı olmasa da olumlu yönde artırdığı (β= 0.05 %95 CI 0.09-0.19 p= 0.485) belirlenmiştir. Bu çalışmada PUFA (β= -0.40 %95 CI -0.68, -0.13 p= 0.004) ve yağlı tohum tüketimi (-β= 0.34 %95 CI -0.56, -0.12 p= 0.002) ile mini-mental durum değerlendirme skoru performansı arasında anlamlı ters bir ilişki tespit edilmiştir. Akdeniz diyeti ve nörodejeneratif hastalıklar arasındaki varsayılan ilişkinin hem AH hem de AH ın gelişiminde risk raktörlerinden olan hafif kognitif bozukluk gibi durumlar için de geçerli olduğu belirlenmiştir. Kognitif açıdan normal 1393 bireyle yapılan 4.5 yıl süreli izlem çalışmasında 275 bireyde hafif kognitif bozukluk insidansı 275 olup, MEDİ ye uyum skorunun yüksek oluşunun hafif kognitif bozukluk gelişme riskini %38 (HR = 0.72; %95 CI, 0.52-1.00; p = 0.05), AH riskini ise %48 oranında (HR = 0.52; %95 CI, 0.30-0.91; p= 0.02) azalttığı belirlenmiştir (45). Demansı olmayan 1410 bireyin takip edildiği yaklaşık beş yıl süreli bir izlem çalışmasında dört nörofizyolojik test yapılmış ve MEDİ ye uyum ile ilişkisi değerlerlendirilmiştir (46). Akdeniz diyetine uyumun yüksek oluşunun mini-mental durum değerlendirme testinde daha az hata ile ilişkili olduğu (β= -0.006; %95 CI: -0.01 to -0.0003; p= 0.04) belirlenirken diğer testlerle MEDİ ye uyum skoru arasında ilişki saptanmamıştır. Bu çalışma süresinde demans insidansı 99 olup, MEDİ ye uyum ile demans riski arasında ilişki (hazard ratio 1.12; %95 CI, 0.60 to 2.10; p= 0.72) tespit edilmemiştir. 58 Akad Geriatri 2014; 6: 55-61
Şu anda Akdeniz diyetinin demans üzerine etkisini açıklayan net bir mekanizma olmamakla birlikte olası farklı biyolojik mekanizmalar söz konusudur. Diyabet, hipertansiyon, dislipideminin de içinde bulunduğu vasküler komorbidite durumlarının AH ile ilişkili olması ve MEDİ nin de bu hastalıkları azaltması dolayısıyla AH riskini azaltması söz konusu olabilir. Ancak vasküler olmayan biyolojik mekanizmalar (metabolik, oksidatif, inflamatuvar) da AH ve MEDİ arasındaki ilişkide ele alınmaktadır (36,37). Ayrıca MEDİ ve AH arasındaki ilişki metabolik anomalilerden de kaynaklanabilir. İnsülin direnci ve hiperinsülineminin AH riskini artırdığı ve kognitif disfonksiyon ve hafızadaki azalmayı tetiklediği tespit edilmiştir. Ayrıca, hafif kognitif bozukluk glukoz ve insülin homeostazisinde disregülasyon ve diyabet ile ilişkilidir. MEDİ ye uyumun yüksek olmasının karbonhidrat metabolizmasını iyileştirdiği, plazma glukoz, serum insülin seviyelerini ve insülin direncini anlamlı olarak azalttığı gösterilmiştir. Oksidatif stres de MEDİ ve AH arasındaki olası mekanizmalardan biri olup AH gelişiminde lipid peroksidasyonu, nitrasyon, serbest karboniller ve nükleik asitlerin oksidasyonunun rolü olduğu düşünülmektedir (11). Akdeniz diyetinin de zeytinyağı, şarap, meyve-sebzeler, C ve E vitamini ve karotenoidler gibi önemli antioksidanları yüksek oranda içermesi ile AH a karşı koruyucu olabileceği düşünülmektedir. Sebze-meyvelerin içerdiği vitaminler (beta-karoten, C ve E vitamini, tiamin ve folat) ve flavonoidler ile etki gösterdiği belirtilmektedir. Özellikle sebzelerin AH dan korunmada daha etkili olması sebebinin daha yüksek miktarda E vitamini içermeleriyle ilişkili olduğu düşünülmektedir. E vitamini hücre proliferasyonunun düzenlenmesinde etkin olup glukoz transportunun ve insülin duyarlılığının iyileştirilmesinde yararlı etkilere sahiptir (9). Zeytinyağının içindeki fenolik bileşikler, oleik asit ve skualen ile AH ın önlemesinde olumlu etkiye sahip olduğu düşünülmektedir (42). İnflamasyon da AH ın gelişiminde olası mekanizmalar arasında olup ME- Dİ ye uyumun yüksek oluşunun daha düşük CRP, IL- 6, homosistein, fibrinojen seviyeleri sağlayarak inflamasyon durumunun iyileştirildiği, böylece AH da görülen inflamasyon sürecinde yararlı olabildiği düşünülmektedir. SONUÇ AH ın önlenmesinde ya da riskinin azaltılmasında vasküler ve diyetle ilişkili faktörler bulunmaktadır. Diyetsel faktörlerin içinde balık tüketimi, MUFA ve PUFA, özellikle n-3 yağ asitleri AH riskinin azalması ile ilişkilidir. Az-orta düzeyde alkol alımı AH riskinin azalmasıyla ilişkilidir. Kognitif fonksiyonlarının azalmasına karşı meyve-sebze tüketimi koruyucudur. Farklı diyet modelleri içinde MEDİ nin kognitif fonksiyonlardaki azalma, AH riskinin azalması ve AH dan ölümlerde azalma sağladığı gösterilmiştir. Akdeniz diyeti ve AH arasındaki olası ilişkiyi destekleyen çalışmalar bulunmasına rağmen; takip süresinin uzatılması ve farklı analizler yapılmasına rağmen çalışmaların çoğunun aynı kohortta yapılmış olması nedeniyle bu sonuçların genellenip genellenemeyeceği konusunda soru işaretleri mevcuttur. Bu yüzden, şimdiye kadar yapılan çalışmalar ışığında MEDİ ye uyumun AH riskini azalttığı hipotezini destekleyen orta düzeyde kanıtların olduğu söylenebilir. Farklı etnik gruplar ve farklı diyet alışkanlıklarına sahip diğer popülasyonlardan elde edilecek çalışma sonuçları bu konudaki kanıtları daha güvenilir hale getirecektir. Daha net veriler elde edilene kadar hem kognitif fonksiyonların kaybını önlemek hem de kardiyovasküler ve metabolik hastalık riskini azaltmak amacıyla balık tüketiminin, sebze ve düşük glisemik indeksli meyvelerin tüketiminin fazla, eklenmiş şekerin az miktarda olduğu, zeytinyağının kullanıldığı bir beslenme tarzı teşvik edilebilir. KAYNAKLAR 1. Patterson C, Feightner J, Garcia A, MacKnight C. General risk factors for dementia: A systematic evidence review. Alzheimer s Dement 2007; 3: 341-7. 2. Arıoğul S. Can Alzheimer be prevented? Turkiye Klinikleri J Med Sci 2008; 28: 119. 3. So fi F, Macchi C, Abbate R, Gensini GF, Casini A. Effectiveness of the Mediterranean diet: can it help delay or prevent Alzheimer s disease? J Alzheimer s Dis: JAD 2010; 20: 795-801. 4. To pçuoğlu ES, Selekler K. Alzheimer hastalığı. Turk J Geriatr 1998; 1: 63-67. 5. 2011 Alzheimer s disease facts and figures. Alzheimer s Dement: the Journal of the Alzheimer s Association 2011; 7: 208-44. Akad Geriatri 2014; 6: 55-61 59
Mediterranean Diet for Prevention of Alzheimer s Disease 6. Neugrosc hl J, Sano M. An update on treatment and prevention strategies for Alzheimer s disease. Current Neurology and Neuroscience Reports 2009; 9: 368-76. 7. Dede DS, Yavuz B, Yavuz BB, Cankurtaran M, Halil M, Ulger Z, et al. Assessment of endothelial function in Alzheimer s disease: is Alzheimer s disease a vascular disease? J Am Geriatr Soc 2007; 55: 1613-7. 8. Patterson C, Feightner JW, Garcia A, Hsiung GYR, MacKnight C, Sadovnick AD. Diagnosis and treatment of dementia: 1. Risk assessment and primary prevention of Alzheimer disease. CMAJ 2008; 178: 548-56. 9. Solfrizzi V, Panza F, Frisardi V, Seripa D, Logroscino G, Imbimbo BP, et al. Diet and Alzheimer s disease risk factors or prevention: the current evidence. Expert Rev Neurother 2011; 11: 677-708. 10. Castellani RJ, Rolston RK, Smith MA. Alzheimer disease. Disease-a-month: Dis Mon 2010; 56: 484-546. 11. Bonda DJ, Wang X, Perry G, Nunomura A, Tabaton M, Zhu X, et al. Oxidative stress in Alzheimer disease: A possibility for prevention. Neuropharmacology 2010; 59: 290-4. 12. Rahman I. D ietary polyphenols mediated regulation of oxidative stress and chromatin remodeling in inflammation. Nutr Rev 2008; 66: S42-S45. 13. Vural H, De mirin H, Kara Y, Eren I, Delibas N. Alterations of plasma magnesium, copper, zinc, iron and selenium concentrations and some related erythrocyte antioxidant enzyme activities in patients with Alzheimer s disease. J Trace Elem Med Biol 2010; 24: 169-73. 14. Mangialasche F, Xu W, Kivipelto M, Costanzi E, Ercolani S, Pigliautile M, et al. Tocopherols and tocotrienols plasma levels are associated with cognitive impairment. Neurobiol Aging 2012; 33: 2282-90. 15. Luchsinger J A, Mayeux R. Dietary factors and Alzheimer s disease. Lancet Neurology 2004; 3: 579-87. 16. Luchsinger J A, Tang M-X, Shea S, Mayeux R. Antioxidant vitamin intake and risk of Alzheimer disease. Arch Neurol 2003; 60: 203. 17. Seshadri S, Wolf PA. Homocysteine and the brain: vascular risk factor or neurotoxin? Lancet Neurol 2003; 2: 11. 18. Reynolds E. Vitamin B12, folic acid, and the nervous system. Lancet Neurol 2006; 5: 949-60. 19. Kruman II, K umaravel T, Lohani A, Pedersen WA, Cutler RG, Kruman Y, et al. Folic acid deficiency and homocysteine impair DNA repair in hippocampal neurons and sensitize them to amyloid toxicity in experimental models of Alzheimer s disease. The J Neurosci 2002; 22: 1752-62. 20. Karaman Y. A lzheimer hastalığı, vasküler demans ve hafif kognitif etkilenmede plazma homosistein, vitamin B12 ve folat seviyeleri. J Neurol Sciences (Turkish) 2006; 23: 175-84. 21. Günaydın FM. Dem ans hastalarında homosistein, vitamin B12 ve folat ilişkisi nöroloji T.C. S.B. İstanbul Eğitim ve Araştırma Hastanesi 2008. 22. Eren İ, Sütçü R, İnanlı İ, Özcankaya R, Delibaş N. Alzheimer Hastalarında Kan B12 Vitamini, Folat ve Homosistein Seviyeleri Türkiye de Psikiyatri 2007; 9: 154-9. 23. Durga J, Van Boxtel MP, Schouten EG, Ko k FJ, Jolles J, Katan MB, et al. Effect of 3-year folic acid supplementation on cognitive function in older adults in the FACIT trial: a randomised, double blind, controlled trial. Lancet 2007; 369: 208-16. 24. Daviglus ML, Plassman BL, Pirzada A, Be ll CC, Bowen PE, Burke JR, et al. Risk factors and preventive interventions for Alzheimer disease: state of the science. Arch Neurol 2011; 68: 1185-90. 25. Solfrizzi V, Panza F, Capurso A. The ro le of diet in cognitive decline. J Neural Transm 2003; 110: 95-110. 26. Agar E, Demir S, Amanvermez R, Bosnak M, Ayyildiz M, Celik C. The effects of ethanol consumption on the lipid peroxidation and glutathione levels in the right and left brains of rats. Int Neurosci 2003; 113: 1643-52. 27. Mukamal KJ, Longstreth Jr W, Mittleman MA, Crum RM, Siscovick DS. Alcohol Consumption and Subclinical Findings on Magnetic Resonance Imaging of the Brain in Older Adults The Cardiovascular Health Study. Stroke 2001; 32: 1939-46. 28. Mukamal KJ, Kuller LH, Fitzpatrick AL, Longstreth Jr W, Mittleman MA, Siscovick DS. Prospective study of alcohol consumption and risk of dementia in older adults. JAMA 2003; 289: 1405-13. 29. Luchsinger JA, Tang MX, Siddiqui M, She a S, Mayeux R. Alcohol intake and risk of dementia. J Am Geriatr Soc 2004; 52: 540-6. 30. Granic I, Dolga AM, Nijholt IM, van Dij k G, Eisel UL. Inflammation and NF-κB in Alzheimer s disease and diabetes. J Alzheimer s Disease 2009; 16: 809-21. 31. Wärnberg J, GomezMartinez S, Romeo J, D íaz LE, Marcos A. Nutrition, inflammation, and cognitive function. Ann N Y Acad Sci 2009; 1153: 164-75. 32. Sofi F. The Mediterranean diet revisited: e vidence of its effectiveness grows. Curr Opin Cardiol 2009; 24: 442-46. 33. Sofi F, Cesari F, Abbate R, Gensini GF, Cas ini A. Adherence to Mediterranean diet and health status: meta-analysis. BMJ 2008; 337: a1344-a1344. 34. Chrysohoou C, Panagiotakos DB, Pitsavos C, Das UN, Stefanadis C. Adherence to the Mediterranean diet attenuates inflammation and coagulation process in healthy adults: The Attica study. J Am Coll Cardiol 2004; 44: 152-8. 35. Fung TT, McCullough ML, Newby P, Manson JE, Meigs JB, Rifai N, et al. Diet-quality scores and plasma concentrations of markers of inflammation and endothelial dysfunction. Am J Clin Nutr 2005; 82: 163-73. 36. Scarmeas N, Stern Y, Tang MX, Mayeux R, Luc hsinger JA. Mediterranean diet and risk for Alzheimer s disease. Ann Neurol 2006; 59: 912-21. 37. Scarmeas N, Stern Y, Mayeux R, Luchsinger J A. Mediterranean diet, Alzheimer disease, and vascular mediation. Arch Neurol 2006; 63: 1709-17. 38. Scarmeas N, Luchsinger JA, Mayeux R, Stern Y. Mediterranean diet and Alzheimer disease mortality. Neurology 2007; 69: 1084-93. 39. Gu Y, Luchsinger JA, Stern Y, Scarmeas N. M editerranean diet, inflammatory and metabolic biomarkers, and risk of Alzheimer s disease. J Alzheimer s Dis 2010; 22: 483-92. 40. Tangney CC, Kwasny MJ, Li H, Wilson RS, Eva ns DA, Morris MC. Adherence to a Mediterranean-type dietary pattern and cognitive decline in a community population. Am J Clin Nutr 2011; 93: 601-7. 60 Akad Geriatri 2014; 6: 55-61
41. Who J, Consultation FE. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. WHO technical report series 2003; 916. 42. Hamer M, Chida Y. Physical activity and ris k of neurodegenerative disease: a systematic review of prospective evidence. Psychol Med 2009; 39: 3. 43. Scarmeas N, Luchsinger JA, Schupf N, Brickm an AM, Cosentino S, Tang MX, et al. Physical activity, diet, and risk of Alzheimer disease. JAMA 2009; 302: 627-37. 44. Psaltopoulou T, Kyrozis A, Stathopoulos P, Trichopoulos D, Vassilopoulos D, Trichopoulou A. Diet, physical activity and cognitive impairment among elders: the EPIC-Greece cohort (European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition). Public Health Nutr 2008; 11: 1054. 45. Scarmeas N, Stern Y, Mayeux R, Manly JJ, Sc hupf N, Luchsinger JA. Mediterranean diet and mild cognitive impairment. Arch Neurol 2009; 66: 216. 46. Féart C, Samieri C, Rondeau V, Amieva H, Po rtet F, Dartigues JF, et al. Adherence to a Mediterranean diet, cognitive decline, and risk of dementia. JAMA: 2009; 302: 638-48. Akad Geriatri 2014; 6: 55-61 61