tmmob makina mühendisleri odası V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDİSLİĞİ Çeviren: Mak. Müh. Emin Bahadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121

tmmob makina mühendisleri odası V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDİSLİĞİ Çeviren: Mak. Müh. Emin Bahadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121

l'l -*1 ÎT ' V- TMMOB KAKINA MÜHENDiSLERi ODAfl OCAK 1987 YAYIN NO: 121 t ı* '»ı'«. l * BASKI: Yönü. BUM Y«y»St«yM Ud. ŞU. T«fc296l20 ANKARA

23. KISIM VİDA DİŞLERİNİN İŞLENMESİ 23.1. Vida Dişlerinin Çeşitleri, Kullanılma Yeden ve Smıflandınbnalan Vida dişlerinin en genel sınıflandırması onları düz (paralel) ve konik dişler olmak üzere ikiye ayım. S.S.C.B. de kullanüan düz dişlerin ana tipi, S.S.C.B. GOST 8724-58 ve 9150-59 standartlarına göre metrik vida dişleridir.* Vida adımlarına göre bu dişler kalın ve ince olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Buna göre dişin aynı nominal ölçüsü (büyük çap) çeşitli hatveleri kapsayabilir. S.S.C.B. standartlarına göre kaba dişler için Uç hassasiyet sınıfı Cl.l C1.2 C1.3 kabul edilmiştir. Bunlar hatve dairesinin toleransına göre ayarlanmışlardır, ince dişler için dört hassasiyet sınıf ı kabul edilmiştir. (Cl.l-C1.2-C1.2a ve C1.3) S.S.C.B.OST NKTP 1260standardıyL tanımlanan ingiliz veya inç ölçülü dişler Sovyetler Birliğinde çok az kullanılmaktadır. Aşağıda ilave olarak verilen düz vida dişleride oldukça fazla kullanılanlar arasındadır; düz boru, trapez, buttress, saat vidası ve yuvarlak dişler. Düz Boru Dişi, ince vida adunlı ve dip kısmı kavisli bir diştir. Trapez Dişler, akme dişleri andırır, güç veya hareket iletimi için kullandır (kılavuz vidalarında olduğu gibi). Bazan da hareket iletiminde kare dişler kullandır. Buttnss Dişler, sadece tek yönlü yüksek gerilimlerin etkisinde olan vidalı bağlantılarda kullanılır (vidalı preslerde, özel baskı vidalarında v.b.) Saat Vidan Dişleri, hassas aletler mühendisliğinde bir milimetreden küçük çaplı vidalar içini kullanılır Yuvarlak Dişler, yüksek dinamik yüklerlaltında bulunan vidalı bağlantılarda veya d.«lerin aranma pislik dolman olasılığı bulunan hallerde kullanılır. * Türkiye'de daha yaygm olarak kullanıldıkları için vida dişleri ile ilgili DÎN normları ve bunların Türk Standartlarındaki karşûıklan kitabın tonunda liste halinde verilmiştir. Konu ile daha fazla ilgilenen okuyucular bu ttandartlan Türk Standartları Enttitütü'nden temin edebüirler. Ç.N. 279

Konik Dişler, genellikle boru eklemlerinde özellikle sızdırmazlık malzemesi (keten lifi, sülyen boya gibi) kullanılmadan sızdırmazhğı sağlamak amacıyla kullanılırlar. Konik dişlerin en çok uygulanan tipi konik boru dişi denilen ve düz boru dişlerinin profiline sahip olan dişlerdir. Amaçlarına ve görevlerine göre eşlenik vidalı elemanlar sabitleyici olarak kullanıldıklarında sıkıştırıcı, veya hareket veya güç iletimi için kullanıldıklarında kinematik diye adlandırılırlar. Birinci gruba basit vidalı bağlantılar cıvata ve somun, boru fitingleri ve benzeri girer, ikinci grupta ise hareket vidalarını ve kaldırma vidalarını vb. sayabiliriz. 23.2. Dış Vida Dişlerinin Açılması Dış dişler; çeşitli tiplerdeki yuvarlak diş paftalanyte, kendinden açılır pafta kafalanyla, tek uçlu kalemlerle, diş kesicilerle, tekli ve çoklu fireze diş açma çablanyla, tek ve çok ağızlı zımpara taşlarıyla açılırlar. Dış vida dişleri ovalama ile de yapılabilirler. Yuvarlak diş açma paftaları ile yüksek hassasiyette dişler açılamaz çünkü bu paftala-, f nn dişleri taşlanmamış tır. ' t yfa " Bazı yuvarlak paftalar kesici ağızlan leplenerek çok hassas bir şekilde imal edilirler. Bu paftalar çok hassas dış dişlerin kesilmesinde veya ölçüye getirilmesinde kullanılır. Bu diş ^ açma yöntemi çok üretgen değildir, bununla beraber onanm ve parça imalatı dışında yay- f «gın olarak kullanılmaz. A f Yuvarlak diş açma paftaları çoğunlukla demirsiz metallere veya küçük çaplı (3 mmden * daha az) parçalara diş açmak için kullanılırlar. Yuvarlak paftalar ya bütün veya yarıklı olurlar. Yankh paftalarda bir ölçüye kadar çap ayarlaması yapılabilir. Bütün paftalar, daha güvenilir paftalar olup daha hassas ve iyi yüzey kaliteli dişlerin açılmasında kullanılırlar. Dış vida dişlerinin (aynı zamanda iç dişlerin de) yumuşak metalli İş parçalarında açılmaları sırasında, paftanın (veya kılavuzun) dişleri metali bir ölçüde yükseltir, yani dişlerin diş üstü çapı kaba malzemenin işlenmeden önceki çapından biraz daha büyük olur. Bu nedenle kaba malzeme vida diş üstü çapından 0,1 veya 0,2 mm daha küçük olarak torna edilir. Yuvarlak diş açma paftaları normal veya revolver torna tezgahlarında kendinden açılan aynalara bağlanırlar. Pafta ayna içerisinde üç vida ile tutulur. Pafta diş açmaya başlayıncaya kadar ayna iş parçasına doğru el ite itilir. Bundan sonra daha önce saptanmış olan boyda vida açılması tamamlayıncaya kadar pafta kendi kendine ilerlemeye devam eder. Bu noktaya ulaşıldığinda ayna otomatik olarak açılır ve pafta kesim yapmaksızın iş parçasıyla birlikte dönmeye başlar. :««!*," ' b Şekü-168. Yaylı vida dişi paftan 280

Yayü Pafta (Şekil 168) diye adlandırılan bir çeşit yuvarlak pafta, revolver tornalarda ve otomatik tezgahlarda çok sık kullandır. Bu basit yuvarlak paftaya göre çok daha verimli çalışır, çünkü talaş kolaylıkla dökülür. Diğer avantajları ise kesici ağızlara kolaylıkla ulaşılabildiğinden rahatlıkla bilene bilmesi; pafta aynası içerisine daha güvenilir biçimde yerleştirilebilmesi; bir sıkma bileziği yardımıyla çapının ayarlanabilmeğidir. Yuvarlak veya iki parçalı ayarlanır paftalar kullanılarak pafta kolu ile vidalara elde de diş açılır. (a) Şekil 169. Pafta kafalarında kesicilerin düzenlenişi Dış dişlerin diş açma pafta kafaları ile matkap tezgahlarında, revolver tornalarda, vida tezgahlarında veya otomatik tornalarda açılmaları çok daha verimli ve hassas bir metottur. Kesicilerinin düzenlenmesine göre pafta kafaları; (1) hassas vida dişleri için yasa radyal kesicili (Şekil 169-b) ve (2) daha hassas dişler için teğetsel kesicili (Seldi 169-b) olurlar. Şekil olarak kesiciler dairesel (Şekil 169-c) veya yassı (Şekil 169-a.b) olabilirler. (C) (a) Şekil 170. Kendinden açılır pafta kafası çeşitleri Uretgenlikterini artırmak amacıyla pafta kafalarının çoğu, kendinden açılır şekilde yapılırlar, isimden da anlaşılabileceği gibi pafta kafan, diş açma işlemi bittikten sonra kendiliğinden otomatik olarak geri çekilen kesicilere sahiptir. Böylece diş çekilen vidadan ayırmak için paftanın ters yönde hareket ettirilmesine gerek kalmamakta ve süratle ilk pozisyonuna getirilmektedir. Kendinden açılır pafta kafalarının en çok kullanılan tipleri Şekil 170 de gösterilmiştir. Dairesel ve yassı radyal kesicili pafta kafaları şekil 170-a ve b de gösterilmiştir. Şekil 281

170-c de gösterilen kafada yasa teğetsel kesiciler vardır (kesici üzerindeki dişler üzerine di* açılacak yüzeye teğet durumdadır). Sovyetler Birliğinde yuvarlak kesicili kendinden açılır pafta kafaları standartlaştınlmışür. (S.S.C.B. GOST 3307-61 standardı). Tek uçlu diş açma takınılan ve kesiciler hassas dış dişlerin açılması için kullanılırlar, örneğin diş mastarlarında, belli parçaların kritik dişlerinde, ve aynı zamanda hareket vidalarının hassas trapez ve kare dişlerinde ve benzer elemanlarda.»f.«*;" Dış dişler yassı (milli bıçak), blok veya dairesel tek uçlu takımlarla açılırlar. Tek uçlu diş açma takımının profili birbirini izleyen iki dişin tabanı ve meyilli yüzleri arasında kalan profilin aynıdır. Böyle takımlar torna tezgahının fener mili eksenine göre ayarlanırlar, ince diş kesmede kullanılan kalemlerde kesiş açısı sıfırdır. Bundan amaç çok daha hassas diş profili elde etmektir. Kaba diş açmada kesme işlemini kolaylaştırmak amacıyla kesiş açısı 5 % 20 arasında olabilir. Sert çeliklerde daha küçük, yumuşakça çeliklerde daha büyük kesme açısı kullanılabilir. Tek uçlu kalemle diş açma işleminde üretgenlik oldukça düşüktür. Çünkü tam derinlikte diş açabilmek için birçok kez paso verilmesi gerekir, özellikle bir fatura üzerine diş açıldığında üretim çok düşük olur, çünkü açılan dişin tipi ne olursa olsun iş parçasının dönüş hızı 50 dev/dakikayı geçemez. Diş kesiciler, gerçekte bir sura üzerine dizilmiş ve bağlanmış çok sayıda tek uçlu diş açıcıdan (2 ^ 8 adet arasında ) meydana gelirler. Kesicilerin giriş ağızlarında kesme hareketini iyi bir şekilde dağıtabilmek için ve diğer dişler tarafından işlenecek kısmı ölçülendirmek için belli bir açıda taşlanmış bir kaç adet dişi bulunan (2 veya 3 adet) bir pahlı kısım vardır. Çoklu dişleri ve dağıtılmış kesme hareketi nedeniyle diş kesiciler çok daha az sayıda paso ile dişleri işlerler. Buna bğlı olarak tek uçlu takanlara göre üretgenlikleri daha fazladır. Diş kesiciler ya blok tipinde ya da dairesel olabilirler. Blok halinde olanlar standartlaştınlmıştır (S.S.C.B GOST 2287-61 standardı). Vida dişlerinin imalatında kullanılan çok üretgen metotlardan birisi de döner kesici ile diş açma (girdap metodu diyede adlandırılır) metodudur. Bu metodun esası şudur: iş parçası 30 'v 300 dev/dakika hızla dönerken (iş parçası malzemesine çapa ve vida adımına bağlı olarak) 1000 "u 3000 dev/dakika hızla dönmekte olan takım kafasına tesbit edilen tek uçlu kesici iş parçasına aradokunmalar (kafanın her dönüşünde bir kez) yaparak talaş kaldırır. Takım kafası, iş parçası eksenine göre eksantrik konumda olan mile monte edilmiştir (Şekil 171). Takım tafasmda bir, iki veya dört kesici vardır. Bu metot 50 mm çapından büyük iş parçalarında ikinci hassasiyet derecesinde ve V 6 yüzey kalitesi sınıfında iç ve dış dişler açmak için uygulanır. Eğer kesici takımlara karbid uçlar (T 15 K 6 derecesinde) yapıştırılma kesme hızı 400 m/dakikaya kadar çıkabilir. Diş taşlama,(zımpara taşlan ile ve özel diş taşlama tezgahlarında) yapılaa«bihşlemdir; tapaların, freze azdırmalarının, diş mastarianmn,diş ovalama kalıplarının ve diğer hassas vida dişlerinin imalatında uygulanır. Günümüzde şu iki temel diş taşlama yöntemi uygulanmaktadır.: (1) Tek ağızlı zımpara taşıyla diş taşlanması, zımpara taşına birbirini izleyen iki dişin arasında kalan meyilli kısımlarla diş dibine uygun bir profil verilir. Kesim değişkenleri, kes- 282

me derinliğinin iş parçasının çevresel hızına oranı olarak tanımlanır. Büyük kesme derinlikteri fakat küçük çevresel hızlarda dolu malzemeye nice vida adunh dişler taşlanabilir, yani daha önceden dişlerin başka bir metotla açılmış olmasına gerek yoktur. Tek ağızlı zımpara taşlan ile dişler çok hassas olarak taşlanabilirler, örneğin, dişin yanm açısında 13 dakikalık hata sının içerisinde bir hatayla isteme yapılabilir. (2) Çok ağızlı zımpara taşıyla diş taşlama, böyle çok ağızlı zımpara taşlarından çevresel dişler vardır. Bu metot kısa vida dişlerinin (boyu zımpara taşı genişliğinden küçük olan) derin dalma usulüyle taşlanmalan için kullanılır, tş parçan yavaşça döndürülürken zımpara taşı diş yüksekliği derinliğinde parçaya doğru itilir. Bundan sonra iş parçası bir vida adımı yol katedecek şekilde bir tam devir yapar. Bu, iş parçasının üzerindeki bütün dişin açılması için yeterlidir. Bu metodun özelliği dolu malzeme üzerinde çok ince dişlerin çok büyük bir üretgenlikle imal edilebilmesidir fakat dişlerin hassasiyeti tek ağızlı dişte elde edilenden daha düşüktür ve yanm diş açısı için ± 6 dakika arasındadır. Zımpara taşını eksenel yönde hareket ettirerek daha uzun dişler de taşlanabilir. üçüncü metot ise puntasız diş taşlama metodudur. Bu, özel ataşmanla donatılmış puntasız taşlama tezgahlarında yapılır. Burada çok ağızlı zımpara taşlan da kullanılır. Şekil 171. Döner takımlarla diş açmanın esaa Puntasız taşlamada imal edilen dişlerin hassasiyeti diğer metotlarla elde edilenlerden daha düşük olmakla beraber basit parçalar için yeterlidir. Bu metot yüksek üretgenliği nedeniyle fazla hassasiyet istemiyen vidalı parçaların seri imalatında çok büyük ölçüde kullandır. 233. İç Vida Dişlerinin Açılması iç vida dişten genellikte kılavuzlarla açılır. Kılavuzlanniyanında tek uçlu kesiciler, diş kesiciler, vida dişi frezeleri de kullandır. Kılavuz sauna metoduna göre, kılavuzlar takım tezgahlarında kullanılan makina kılavuzları ve iş tezgahında el ite kullandan el kılavuzları olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Makina kılavuzları tek bir pasoda ve tek kılavuzla diş açarlar. Bir kural olarak tezgahta kılavuz sadece bir kere salınır. Sadece çok uzun parça boylarında ve kör deliklerde iki kılavuz kullanılır. Tezgahta kılavuz salındıktan sonra eğer hassas dişler gerekiyorsa aynca elde kılavuz salınır veya tezgahta mastar veya ölçüye getirme kılavuzu çekilir. Kılavuzun çapına ve takımdaki kılavuz sayısına bağlı olarak elde kılavuz çekilirken iü veya Uç kere kılavuz salınır. Makina kdavuzlan ya boydan boya veya kör deliklere diş açmak için kullanduiar. Bu iş için kılavuz tezgahlarında, matkap tezgahlarında, revolver tornalardan, otomatik ve yan otomatik tezgahlardan yararlandır. 283

Kör delikler genellikle vida boyundan biraz daha (yaklaşık olarak 3 veya 4 vida adımı kadar) derin delinirler. Böylece kılavuz salma kolaylaşır, istenilen tam boyda diş açılmış olur ve kılavuzun kırılması önlenir. Makinada kılavuz salmayı daha başarılı hale getirmek için (uzayıp kısalabilen kılavuzlar dışında) istenilen derinlikte diş açıldıktan sonra kılavuzun süratle ilk durumuna dönmesi gerekir. Kör deliklere kılavuz salınırken kılavuzun son duruma ulaştığında tekrar geri dönmesini sağlayan bir mekanizma kullanılmalıdır. Kılavuzun ilerlemesi ve^dönüşü emniyetli kılavuz mandreni ile de durdurulabilir. Emniyetli kılavuz mandreni kullanıldığında (özel somun tezgahlan dışında ) mandrenin ters yönde de döndürülebilmesi gerekir. Kullanılan kılavuz mandreni çeşitleri şunlardır: (1) dolu mandrenler (2) yüzer mandrenler, (3) bir stopla çalışan emniyetli mandrenler, (4) tork hareketli emniyetli mandrenler. Dolu Kılavuz Mandrenleri, basit kılavuz tutuculardır. Bunlar sadece kılavuzla delik eksenlerinin aynı doğru üzerinde olmamasının tehlike doğurmadığı revolver tornalarda ve otomatik tezgahlarda kullanılır. Yüzer Kılavuz Mandrenleri, sadece kılavuzun kendi kendisini deliğe göre ayarlamasını sağlamakla kalmaz aynı zamanda mil dönüşünü durdurmadan kılavuzun değiştirilmesine de olanak verir, özellikle küçük ebatlı kılavuzlarda yüzer mandren yerine bazen belli bir boşlukları olan dolu mandrenler kullandır. Bu boşluk kendi kendine ayarlanma olanağını verir. Kılavuzlar mandrenlere genellikle saplarındaki kare kısımlardan bağlanırlar. Bir stopla çalışan emniyetli mandrenler, revolver tornalarda otomatik tezgahlarda aynı zamanda çok milli kılavuz tezgahlarında bir kılavuz (veya yuvarlak pafta) ile diş açmak için kullanılırlar. Belli bir noktada, daha önceden ayarlanmış olan bir stop kılavuz mandrenini taşıyan ünitenin (taret, mil v.b.) eksenel ilerlemesini durdurur. Kılavuzun (veya iş parçasının) daha fazla dönüşü sırasında kılavuz delik içerisinde ilerlemeye devam'eder, bu arada mandrenin kayar kısmını 4 nolu mandren elemanıyla birlikte çeker ve 2 numaralı sabit kısımla bağlantıyı sağlayan 3 nolu elemanla olan bağlantısını keser (Şekil 172 a). 284 Şekil 172. Emniyetli kılavuz mandreni çeşitleri

Tork hareketli emniyetli kılavuz mandereni, Şekil 172 b de gösterilmiştir. Bu mandren mile merkez mil l üzerindeki konik sapla (mors koniği) tesbit edilir. Kavrama elemanı 4 bu mile kama ile tesbit edilmiştir. Bu kavrama elemanının alt yüzünde ikinci kavrama elemanının 5 çenelerine oturan çeneler vardır. Bu ikinci kavrama elemanı 5 merkez milli üzerine serbestçe monte edilmiştir. Kavrama elemanları somun tarafından 2 baskısı ayarlanan yay 3 tarafından birbirlerine kenetlenmiş halde tutulurlar. Kavrama elemanının 5 dönüş hareketi kılavuza değiştirilebilir manşon 7 aracılığıyla iletilir. Gerçek tork önceden kurulmuş (izin verilebilir) değeri aştığında kavrama elemanı 5 ve manşon 6 sürtünmeye başlarlar ve dönüş durur, bundan sonra mil ters yönde döndürülür. Somunlara ya düz veya eğri saplı diş kılavuzum kullanan somun tezgahlarında diş açılır. Her iki halde de kılavuzlar uzun saplıdır. Çelik malzemeye diş açmada kesme sıvısı olarak kükürtlü yağ kullanılır. Döküm demir için gazyağı uygundur veya kuru oiarakta diş açılabilir. Tek uçlu diş açma takımları, tek ağızlı ve çok ağızlı standart olmayan iç dişlerin hassas işlenmelerinde kullanılır. Bu takımların en önemli dezavantajları, üretim kapasitelerinin düşük olmasıdır. Çünkü, bunlar kalın talaş kesme ve yüksek kesim hızı şartlarında verimli bir şekilde çalışamazlar. Bunlarda diş açmak için birkaç paso verilmesi gerekir, örneğin, orta boy vidalarda 12 'v. 20 paso, kalın hatveli, trapez veya kare dişlerde 50 veya daha fazla paso verilmesi gerekir. iç dişlerin açılmasında diş kesiciler hemen hemen hiç kullanılmazlar gerçekte kılavuz bir araya getirilmiş Uç veya dört kesiciden başka birşey değildir, fakat, aynı zamanda, imalatı çok daha basittir. 23.4. İç ve Dş Vida Dişlerinin Frezelenme* tç ve dış vida dişleri ya tekli veya çoklu vida frezeleme çatalanyla işlenirler. Tek ağızlı tiple freze yapılırken çakı, dişin helis açısına göre ayarlanır. Çok büyük vida adınüı dişler ya çift konik ağızlı freze çakılanyla veya önce bir yan yüz sonra karşı yan yüz olmak üzere tek taraflı konik freze çakılanyla işlenirler. Şekil 173. Çok vida dişli freze çaküanyla vida dişlerinin frezelenişi a- dış diş; b- iç diş Trapez ve kare dişler önce tek ağızlı diş çakılanyla işlenirler; hassas işlenmeleri tek a- ğızh kalemle tamamlanır. 285

Kısa iç ve dış dişler çoklu vida freze çaküanyla işlenirler. Bu çakılar yüz yüze getirilmiş bir tekli çakı takımı halindedir. Bu çakıların yivleri, dolayısıyla kesici ağızlan eksene paraleldir. Bilemeyi kolaylaştırmak amacıyla bu dişler arkaya doğru yontulmuşlardır. Çoklu vida freze çakılan genellikle parcalann diş açılacak boylanndan iki veya üç vida adımı kadar uzun tutulurlar. r t. bu çakılarda, iş parçasının 1,25 turluk dönüşü ile diş açılmış olur. Çakının tam derinli'de kesmeye başladığı noktaya tekrar gelinebilmesi için iş parçasının çeyrek turluk bir slave dönüş yapması gerekir, tş parçasının bir turu sırasında, iş parçası (veya çakı) eksene! yönde bir vida adımı (veya çok ağızlı vidalarda hatve boyu) kadar ilerler. Çok ağızlı vida çatalanyla vida dişlerinin frezelenişi Şekil 173 de gösterilmiştir, Çakı dişlerinin profili, istenilen frezelenmiş vida dişi profilinin aynı olmalıdır. Çok ağızlı vida çakılarının eksenleri iş parçası eksenine paralel olarak ayarlanır. Bu çakıların kullanılmaları, özellikle faturalara yakın kısımlarda veya kör deliklerin diplerine diş acurken çok yararlı olmaktadır, çünkü bir faturanın setine ve bir deliğin dibi ne kadar diş açmak ancak frezede mümkün olur. Çok ağızlı vida çakılanyla diş açılması, yumuşak ve sert çeliklerde diş açılırken pafta veya pafta kafalarının istenilen yüzey kalitesinde diş açamamalan veya kesici ağızlarının çok çabuk dolmaları halinde geniş olarak kullandır. 23 J. Ovalama İte Vida imalatı Dış vida dişlerinin ovalanmaları, üzerlerine vida dişi profili işlenmiş sertleştirilmiş çelik kalıpların, silindirik kaba parça yüzeyine bastırılmasıyla yapılan bir işlemdir. Kaba parçanın çevresi kalıp yüzeyi boyunca yuvarlanırken kaba parça yüzeyine dişli olarak yeniden şekil verilir. Dişler ya birbirlerine göre belli bir uzaklıkta yerleştirilmiş iki parelel yassı kalıpla, yahutta iki veya Uç silindirik kalıpla ovalanır. Git gel hareketiyle çalışan otomatik (yassı kalıplı) vida ovalama tezgahlarında kullanılacak ana ölçüler S.S.C.B. GOST 6283-52 standardı Ue tesbit edilip kurallandınlmıştır. Bunlar 2 *v 25 mm çaplar arasındaki vidalan kapsar. 8 mm çapına kadar olan vidalar için en yaygın olarak kullanılan Sovyet vida tezgahı modelleri M0 103, M0 128, 5A 935 ve 5 A 936,125 mm ye kadar olan vida çaplan için ise T Û 3 modelidir. Yanı kalıplar da standartlaşünlmışür (SJS.C.B. GOST 2248-60). Bu standart, ana ölçüleri ve imalat şartlarını belirtir. Yassı kalıplar XI2M veya X6B0 çeliklerinden yapılırlar. Kalıplann çalışma yüzeyleri 57 60 Re setliğinde sertleştirilmiştir. Diş profilleri en az 7xi yüzey kalitesi sınıfında işlenmiş olmalıdır. Yassı kalıpların her takımında (çiftinde), kalıplardan birinin dişi diğerine göre 0,5 vida adımı boyunda kaydırılmış olmalıdır. Yassı kalıplarla vida ovalanması Şekil 174 de gösterilmiştir, l nolu kalıp sabit dururken 2 nolu kalıp git gel hareketi yapar. Ovalanması istenilen dişin yüzeyi birbirlerine bakan kalıpların yüzlerinde ve bir düzlem içerisinde işlenmiştir. tşlemin başlangıcında kaba patça, kapma konik ağızlan ve yaylı stopu 3 olan l ve 2 nolu kalıpların araşma bir iticiyle (şekilde gösterilmemiştir) ilerletilir. Bundan sonra itici geri çekilir ve kalıp 2 kaba parçayı kendisiyle birlikte yuvarlayarak ok yönünde hareket e- 286

der. üzerinde, diş haddelenmiş olan sabit kalıbın sol ucuna gelince vida otomatik olarak toplama kutusuna düşer. Bu metot, yüksek Uıetgenliğinin yanında, kesici takımlarla açılan dişlere göre daha kuvvetli ve aşınmaya daha dayanıklı dişler elde edilmesini sağlamakla ikinci bir avantaja daha sahiptir. Bunun nedeni bu işlem sırasında metalin soğuk dövülmeye uğraması (Soğuk sertleşme Ç.N.) ve malzeme liflerinin şekillerinin değişmesine rağmen 3fy profilini izleyerek kesiksiz olarak yeniden şekillendirilmiş olmasıdır. Şekil 174. Vida dişi ovalama metotları Vida ovalama işleminde talaş meydana gelmez. Kaba parça çapı bitmiş vida çapından daha düşük tutulduğu için malzemeden % 25 ve hatta daha fazla ekonomi sağlanır. Vidaların ovalanmasında kaba parça çapı d fcb şu formüllerle hesaplanır: Standart metrik vidalar için daha sonra üzerine metal kaplama yapılan vidalar için -2 sin a 287

asimetrik vidalar için d kb = Adı burada d=vida diş üstü çapı, mm di =vida diş dibi çapı, mm a = diş yarım açısı, derece 2 t - metal kaplama kalınlığı (krom kaplama için 25 mikron galvaniz kaplama için 13 mikron), mikron f j r diş yüksekliği, mm A -vida adımı, mm Silindirik kalıpla ovalama yapılırken vidalar üç çeşit besleme ile ovalanabilirler: (1) teğetsel içten besleme, (2) radyal içten besleme, ve (3) eksenel besleme. iki makaralı (kalıp Ç.N.) teğetsel içten besleme ile vida ovalanması Şekil 174 b de gösterilmiştir. Vidalar aynı zamanda tek kalıpla veya üç kalıpla da ovalanabilirler. En yaygın olarak kullanılanı, iki makaralı silindirik kalıp ovalamasıdır. Kalıpların her ikisi 3 ve l sürekli olarak döner; dönüş sırasında kalıplardan birisi (Şekil 174 b de kalıp İ) radyal besleme (ilerleme) yapar (bu besleme mekanik veya hidrolik bir mekanizmayla olur), istenilen diş derinliğine ulaşınca kalıp basit bir merkezden merkeze uzaklıkta boşta döner ve daha sonra geri çekilir. Ovalama süresince silindirik kaba parça 2 destek bıçağının 4 üzerine oturur kalıpların çevresindeki diş profili kaba parça üzerine açılan dişin profilinin aynadaki gö.tüntüsü şeklindedir. Silindirik kalıplarla devamllı vida ovalamak için teğetsel içten besleme metodundan (Şekil 174 c) yararlanılabilir, iki kalıbın, l ve 3 çaplan farklı (Di > D 2 ), dönüş hızlan eşittir ( m = nj). Bunların merkezleri arasındaki uzaklık sabittir. Bu metot da kaba parçayı 2 tutmak için bir destek gerekmez. Şekil 174 d de değişik bir vida ovalama metodu gösterilmiştir. Bunun da esası teğetsel içten beslemeye dayanmakta ve özel şekilli iki kalıp kullanılmaktadır, l ve 3 her iki kalıbın üzerinde, bir yükleme ve boşaltma bölgesi 4 (kesilmiş kısım) vardır, bu bölge diş dibi çapından daha küçük bir yaya rastlayan kısmı kalıp boyunca dişlerinin kesilip atılmasıyla elde edilmiştir. Bu bölge aynı zamanda bir konik giriş kısmına, silindirik ölçülendirme kısmına ve yine bir konik dışarı atma kısmına sahiptir. f,f Kalıplar l ve 3 vida ovalama tezgahına sabit bir merkezden merkeze uzaklıkla monte edilirler, istenilen ebatta vidaya göre ayarlanırlar.kalıpların dönüşü senkronize edilmiştir. 288

Yükleme bölgeleri 4 yüz yüze geldiği anda kaba parça 2 kalıpların arasına verilir. Kalıpların bir turunda vida ovalanmış olur. Çok sayıda yükleme ve boşaltma bölgeleri ve bunlara bağlı işleme bölgeleri olan çok saykılh kalıplar da kullanılabilir. Bu durumda ikinci kalıp basit silindir şeklindedir. Kaba parçalar, yükleme bölgesi ikinci (basit) kalıba yaklaştığı sırada kendilerini tutmakta olan mekanizmayla içeri verilirler. Kalıbın bir turunda bir ile yedi arasında kaba parça ovalanabilir. Konik giriş ağızlı bu kalıplarla işlenen dişlerin yüzey kaliteleri oldukça düşüktür. Basit silindirik vida ovalama kalıplarının ana ölçüleri standartlaştınlmıştır (S.S.C.B. GOST 9539 60 standardı). Bu standart üç milimetreden 45 milimetreye kadar olan metrik vidaların haddelenmesi için kullanılan kalıplan kapsar. Kalıplar standart veya standart üstü hassasiyette imal edilebilirler. Standarta göre, standart hassasiyette kalıplar kaba parça üzerinde 2. ci hassasiyet derecesinde dişler işlemelidir. Standart üstü kalıplar en az l.ci hassasiyet derecesinde dişler işlemelidir. Bu iki çeşit kalıpla işlenen dişlerin yüzey kaliteleri sırasıyla en az 7. ci ve 8. ci sınıftan olmalıdır Vida ovalaması sertlikleri Bhn 120 *\/ 340 arasında olan 0,3 "* 150 mm çapında çelik malzemeye diş işlemek için kullanıldığı gibi demirsiz metallerde ve alaşımlarda l.ci hassasiyet derecesine kadar ve V 8. veya V 9. yüzey kalitesinde diş elde etmek içinde kullanılabilir. Gerilme direnci ^ 40 'v 80 kgk/mm 2 olan çeliklerde 40 ^ 80 m/ dakika hızla haddeleme yapılabilir. 289