BÖLÜM 5 İKTİSAT POLİTİKALARININ UZUN DÖNEMLİ BÜYÜMEYE ETKİLERİ: İÇSEL BÜYÜME TEORİLERİ ÇERÇEVESİNDE DEĞERLENDİRME 42 Bu bölümde, büyüme sürecini uzun dönemde ekileyebilecek ikisa poliikalarınıı (vergileme, sübvansiyonlar, kamu harcamaları) modelleyen yaklaşımlar incelenmişir. Sermaye piyasalarına ilişkin para poliikalarının ekisi, bu çalışmanın dışında bırakılmışır. Ancak ekileri çok yüksek olduğundan, bir başka çalışmada ele alınarak, Türkiye ekonomisi çerçevesinde incelenmesi, önemli yararlar sağlayacakır. Burada ele alınan ikisa poliikaları, maliye poliikalarıyla sınırlı uulmuşur. İncelenen modeller bize, bu ürden ikisa poliikalarının uzun dönemli büyüme sürecinde önemli büyüme ekilerine yol açığını gösermekedir. Örneğin Rebelo (99), NBM ye karşı çıkışında, ikisa poliikalarının uzun dönemli büyüme üzerindeki ekilerinin ihmal edilemeyecek önemde olduğu ezini ön plana çıkarmakadır. Birinci bölümde incelediğimiz geleneksel modeller, ikisa poliikalarının uzun dönem iibariyle büyüme ekisine değil, yalnızca düzey ekisine yol açığını öne sürmekeydiler. 5.. King ve Rebelo nun Modeli: İkisa Poliikalarının Uzun Dönemli Büyüme Sürecine Ekileri King ve Rebelo ya (990) göre, fiziksel ve beşeri sermaye birikim süreci ekileyen ikisa poliikaları (özellikle vergileme), ülkelerarası gelir farklılıklarının ve uzun dönemli büyüme sürecinin önemli bir nedenidir. Küçük boyulu açık ekonomilerde ikisa poliikalarının ekileri, kalkınma uzaklarına ya da kalkınma mucizelerine yol açabilmekedir. Vergilemenin ekonomik gönenç üzerinde de ekileri vardır. Temel içsel büyüme modellerinde gelir vergisi oranlarındaki %0 luk bir arışın ekisi, neoklasik büyüme modeline göre kırk ka daha güçlüdür. T.W. Schulz a (96) göre bazı ikisa poliikası kararları hem fiziksel hem de beşeri sermaye birikimini caydırıcı bir rol oynar. King ve Rebelo nun buradaki modeli, Schulz un bu emel ezine dayanmakadır. Yani vergi oranlarındaki değişimler, uzun dönem büyüme oranını önemli ölçüde ekilemekedir. Modele göre, sermaye harekeliliğinin yüksek olduğu küçük ölçekli açık ekonomilerde, ikisadi poliikaların ekileri daha da güçlenmekedir (age, s.s27).
43 5...Model Model emel olarak Uzawa nın (965) iki sekörlü içsel büyüme modeline dayanmaka ve emel neoklasik modelin ana özelliklerini aşımakadır. Yani, büyüme oranı asimpoik olarak sabiir; hüküme müdahaleleri yokur ve ekonomi rekabeçi opimal kaynak dağılımını gerçekleşirmekedir. Temel neoklasik modellerin asıl kakısı, sermayenin üreiminde dolaylı ya da dolaysız olarak yeniden üreilemeyen girdilerin kullanılmamasıdır. Eski ve yeni NBM de fayda fonksiyonları aynıdır: σ (5..) U = β ( C ), 0< σ < σ Bu fayda fonksiyonuna göre ükeimdeki sabi büyüme, reel faiz oranı zaman içinde sabi kaldığında opimal olacakır. Bu durum, ikisadi kalkınmanın önemli olgularından biridir (sylized facs). Temel neoklasik büyüme modelinde (NBM) ek sekörlü üreim yapılmaka ve üreim eknolojisi işgücü arışlı anımlanmakadır: (5..2) Y = F( K, NX) Teknolojik gelişme (işgücü arışlı) γ X oranında ( X anımlanmışır. Sermaye birikimi: (5..3) K + = I + ( δ ) K = γ X ) dışsaldır ve verimlilik ekileri X ile X Bu şekilde anımlanan bir ekonomide iki ür büyüme vardır. Birincisi, durağan durumda ükeim, yaırım, üreim ve sermaye γ X oranında büyür. İkincisi, başlangıçaki düşük sermaye soku düzeyinden gelişme sürecine başlayan bir ekonomi, γ X oranından daha hızla büyüyerek durağan durum sürecine yakınsar. King ve Rebelo, NBM deki vergileme sonrası ekleri inceleyebilmek için ABD ekonomisine özgün değerleri ve koşulları almakadır. Buna göre seçilen paramereler şöyledir: β=3.2 (indirgeme oranı β, vergi sonrası faiz oranı olarak alınmışır); σ= (fayda fonksiyonu logarimik alınmışır); A= (normalleşirme); α=2/3 (işgücünün oplam üreimdeki payı); δ=0. (fiziksel sermayenin yıpranma oranı); γ X =.02 (eknolojik gelişme oranı); N=0.2 (hanehalkının oplam zamanlarından çalışmaya ayırdığı kısım). Üreim fonksiyonu Cobb-Douglas ipindedir: (5..4) FKN (, )= AK N α α Vergi oranı beklenmedik şekilde, (üreim/gelir vergisi biçiminde ve üm sekörlerde eş düzeyde) %20 den %30 a çıkarılmış olsun. üküme harcamalarının yol açacağı ekilerle, vergi gelirlerinin ekilerini birbirinden ayırmak için, vergi gelirlerinin göürü olarak ransfer harcamalarında kullanıldığı varsayılmakadır. NBM de vergi uygulaması, ekonominin gelişme (durağan durum düzeyini) kaydırır, faka gelişme eğilimine bir ekide bulunmaz. ABD için kurgulanmış olan bu örneke vergi oranının %20 den %30 a çıkması sonucunda başlangıçaki durağan duruma göre sermaye soku %8.2 ve ükeim %3.6 oranında azalmakadır. Geçiş sürecinde başlangıç ükeim düzeyi vergi oranındaki arışa, yükselerek epki verir.
44 Y 5..2. Neoklasik Modelin İçselleşirilmesi King ve Rebelo böyle bir modeli yalnızca yeniden üreilebilir girdilere göre oluşurmakadır: = AK. Burada A, poziif ve zamandan bağımsız verimlilik parameresini; K*, bileşik sermayeyi gösermekedir. Ekonominin kaynak ve birikim kısıları da sırasıyla şöyledir: Y = C + I ve K K = I δ K. Bu şekilde anımlanan bir ekonomide ükeim, yaırım, üreim ve sermayenin + büyüme oranı: γ = [ βr( τ)] /σ. Bu ifadede R() τ = ( τ) A+ δ(vergi sonrası faiz oranı) olarak anımlanmışır. Büyüme oranı, zaman ercihi oranı ile faiz oranı arasındaki farka bağlıdır. Bu büyüme oranına göre vergi oranındaki arışlar, büyümenin rendini, eğilimini ekilemeden kaydıracakır. Geçiş süreci dinamikleri ekin değildir. Yüksek vergi oranları, geiri oranını (R(τ)) düşürerek, birikimi caydırıcı eki yaraır. Bu nedenle vergi oranındaki bir arış, içsel büyüme modellerinin genel nieliği olacak şekilde uzun dönemli büyüme oranını azalır (age, s.s33). Temel NBM deki hipoeik ekonomiye ilişkin paramerelerin aynı olduğunu varsayarsak, ükeim ve sermaye malları üzerindeki vergi oranının %20 den %30 a çıkması, büyüme oranını %2 den %0.37 ye düşürür. Yaırımlardaki azalma, ükeimin başlangıç düzeyine göre %36 gerilemesinden kaynaklanmakadır. 5..3. Beşeri Sermaye Birikimi Yoluyla Ekonomik Büyüme King ve Rebelo nun içsel büyüme modellerine bakışı ekonomik büyüme sürecinin iki olgusuna dayandırılmakadır. Birincisi, ekonomilerin büyüme oranları, önemli ikisadi poliika müdahaleleri olmadan bir rend gösermezler. İkincisi de, reel faiz oranı uzun dönemli rende sahip değildir. King ve Rebelo ya göre bu iki olgu daha çok durağan durum büyüme modelleriyle uyuşmakadır. Bu nedenle oluşuracakları modelde fiziksel ve beşeri sermaye girdilerini, durağan durum büyümeyle anımlanabilecek şekilde ölçeğe göre sabi geirili varsaymakadırlar. Tercih fonkisiyonları da, sabi uzun dönem faiz oranı olgusuna denk gelebilecek sabi ükeim çizgisini sağlayan Ramsey ipi fayda fonksiyonlarına dayandırılmışır. Bu çerçevede modelin genel çaısını Uzawa (965) ve Lucas (988) oluşurmakadır. Buna karşın King ve Rebelo nun modelinde farklı olarak şu nokalar yer almakadır: verimlilikeki değişimlerin, işgücünde içerilmiş olan bileşik beşeri sermaye malının evrimiyle sapandığı varsayılmışır; beşeri sermaye üreimine girdi olarak üreim araçlarının kaılması; ademimerkezi birikim karalarının ve açık bir ekonomide büyümenin incelenmesi; ikisa poliikalarının büyüme üzerindeki ekilerinin nicel olarak belirlenmesi. Ekonomi iki sekörlü üreim yapmakadır. Birinci sekörde ükeim/yaırım malı üreilmeke ve ölçeğe göre sabi geiriyle çalışan üreim fonksiyonunda girdi olarak fiziksel ve beşeri sermaye kullanılmakadır: (5..5) C + I Y = F ( K, N ) İkinci sekörde beşeri sermaye yaırım malı üreilmeke ve girdiler birinci sekördeki gibidir ve geiri sabiir: (5..6) I = Y = F ( K, N ) 2 2 2 2
45 Fiziksel sermaye birikimi, emel NBM deki gibidir: (5..7) K K = j j I, +, j, KjK j J = δ 2, Beşeri sermaye birikimi: (5..8) I = + Θ( ) δ Ekonomiye ahsis edilen çalışma zamanlarının sekörlerarası dağılımı da, N + N N koşulunu 2 sağlamalıdır. Beşeri sermaye işgücünün çalışma saalerinde içerilmiş olduğundan, bu ahsisa aynı zamanda beşeri sermayenin sekörlerarası dağılımını da gösermekedir. King ve Rebelo nun bu modeli ükeim, yaırım, sekörel üreim ve sermayenin aynı oranda büyüdükleri bir dengeli büyüme alanına sahipir. Bu büyüme oranı, γ ile göserilmekedir. İkisadi poliikaların model üzerindeki ekilerinin belirlenebilmesi için, F, F 2 ve Θ fonksiyonlarının paramerelerinin belirlenmesi gereklidir. King ve Rebelo, üreim fonksiyonlarını Cobb-Douglas ipinde almakadırlar: α αi F = A K ( N ), i = 2,. Modelin genel yapısı ve paramere değerleri Tablo 5.. de i i i i özelenmişir. Tablo 5... İki Sekörlü İçsel Büyüme Modelinde Unsurlar ve Paramere Değerleri Modelin Unsurları Modelde Kullanılan Paramere Değerleri.Sekör: Tükeim/Fiziksel Sermaye Yaırımı α2 α F = A K ( N ) A =, α =2/3 2.Sekör: Beşeri Sermaye Yaırımı α2 α2 F = A K ( N ) A 2 =*, α 2 ={2/3, 0.95} 2 2 2 2 Fiziksel Sermaye Birikimi K j, + K j, = I j, δ KjK j δ K =δ K2 =0. Beşeri Sermaye Birikimi I + = Θ ( ) δ Θ ( I ) = [( I ) + θ ] θ Tercihler U = β σ /( θ ) θ θ /( θ ) θ={0.5, 0.25}, δ ={0., 0.2} σ ( C ) σ={, 0}, β=* Başlangıç Oranları: Vergi Sonrası Reel Faiz Oranı R(τ)=.032 Reel Büyüme Oranı γ =.02 Sekörel Vergi Oranları τ =τ 2 =0.2 Kaynak: King ve Rebelo, 990, s.s36. Beşeri sermaye üreim sürecinin paramere değerleri açısından (girdilerin üreimdeki payları ve yıpranma oranları), ükeim/yaırım malı üreimiyle aynı olduğu varsayılmışır. A 2 =* ve β=*, R(τ), γ ve /σ değerleri önceden belirlenerek, modelin içinden çözümle sapanmakadır. β değeri, ükeimle σ faiz oranı arasındaki Fisheryen ilişkiden ( β= ( γ ) / R ( τ) ) hesaplanmaka; A 2 de ekin girdi bileşimlerini veren büyüme oranı olarak belirlenmekedir. Dönemlerarası ikame esnekliğinin (/σ)
46 birim değerde olacağı varsayılmışır. Uzawa ve Lucas ın modellerinde birinci sekörde beşeri sermaye yaırım malı üremek için yalnızca işgücü girdisi kullanılmakadır (α 2 =). Bu şekilde paramere değerleri belirlendiğinde, birinci sekörün vergilendirilmesinin, ekonominin durağan durum büyüme oranı üzerinde bir eki yaramadığı kabul edilmekedir. King ve Rebelo ise bu çalışmada α 2 yi 0.67 başlangıç ve 0.95 nihai değerleri olarak almakadır. Ekonomide ücre oranı, beşeri sermaye yaırımının değeri ve faiz oranı veridir. Vergilemenin beşeri sermaye (ve diğer karar değişkenleri) üzerindeki ekisinin belirlenebilmesi için, faydasını maksimum yapmayı amaçlayan bireyin ükeim ve beşeri sermaye yaırım kararları, yaşamboyu fayda fonksiyonu ve büçe kısıı alında belirlenmelidir. Buna göre bireyin maksimizasyon problemi şöyledir: [ τ ] [ τ ] 0 = 0 R() C B + R() ( wn pi ) = 0 Burada B 0, bireyin başlangıçaki finansal varlıklarının değeridir. Tükeim kararları ile üreim kararları birbirinden ayrılmışır. Tercih fonksiyonu ile beşeri sermaye birikimi arasında bir ilişki kurulmamışır. Opimal büyüme oranını sağlayan beşeri sermaye birikimi (Ψ), büçe kısıındaki yerine konulursa; [ ] wn = R() τ γ pdψ( γ + δ ) + pψ( γ + δ ) Bu ekinlik koşulu, opimal beşeri sermaye birikim oranını belirlemekedir. Ekinlik koşuluna göre beşeri sermaye birikim oranı, ücre oranı (w) ile poziif; beşeri sermaye yaırım fiyaıyla (p) negaif; faiz oranıyla (R(τ)) negaif ve beşeri sermaye yıpranma oranıyla (δ ) negaif bir fonksiyonel ilişkiye sahipir. Birinci sekörde bir vergi oranı arışı olursa; İlk olarak eğer ikinci sekörde yalnızca işgücü girdisi kullanılıyorsa (α 2 =), w/ p= τ dir. Yani birinci sekörün vergilendirilmesinin büyüme 2 oranı üzerinde bir ekisi yokken, ikinci sekörün vergilendirilmesi büyüme oranını negaif yönlü ekilemekedir. τ deki arış aynı zamanda bir ikame ekisine yol açar. Birinci sekördeki fakör yoğunluğu (κ ) yükselir ve bu nedenle işgücünün marjinal verimliliği arar. İşgücünün marjinal verimliliği üzerindeki bu fakör yoğunluğu ekisi, vergilemenin yol açığı negaif yönlü doğrudan ekiyi azalıcı bir rol oynar (s.s4). Bu sonuçlar King ve Rebelo nun küçük ekonomi varsayımına dayalı olarak oluşmakadır. Ekonomi dış borç alma ve vermeye açıkır. Mal bazında serbes icaree açıklık olmakla birlike, işgücü harekeliliğine izin verilmemişir. Ekonomi serbes dış icaree, bu vergi oranlarıyla girmemekedir. Tablo 5..2, vergi poliikasındaki değişikliğin ekilerini özelemekedir. Sandar değerler, α =α 2 =2/3 durumuna dayanmakadır. Bu durumda vergi oranındaki %0 luk arış büyüme oranını %8.6 azalmakadır. Bu azalmanın nedeni, w/p deki azalmadır. Beşeri sermaye yaırımlarının brü geirisi %4.92 den %3.97 ye düşmekedir. İkinci sekörde ise aynı orandaki vergi arışı, beşeri sermaye yaırımını amamen oradan kaldıracak eki yaramakadır (γ =-δ ). Yukarıdaki sonuçlar kapalı ekonomi varsayımı alında değişmekedir. Bu varsayım alında sonuçlar Tablo 5..3 de özelenmişir. Bunun nedeni, kapalı ekonomide w/p deki değişimin daha
47 küçük olmasıdır. Eğer ekonomide işgücünün payı yüksekse (0.95), yalnızca birinci sekörün vergilendirilmesinin yaraacağı ekiler çok sınırlıdır. Tablo 5..2. Açık Ekonomi Varsayımı Alında İki Sekörlü İçsel Büyüme Modelinde Vergi Poliikasının Büyüme Oranı Üzerindeki Ekileri Vergi Oranındaki Değişim (%) Paramere Seçimi τ τ 2 Büyüme Oranındaki Değişim (%) Sandar Değerler 0 0-8.6 0 0-2.0 Yüksek α 2 Değeri (0.95) 0 0-2.8 0 0-2.0 Düşük θ Değeri (0.25) 0 0-5.0 0 0-9.5 Kaynak: King ve Rebelo, 990, s.s42. Tablo 5..3. Kapalı Ekonomi Varsayımı Alında İki Sekörlü İçsel Büyüme Modelinde Vergi Poliikasının Büyüme Oranı Üzerindeki Ekileri Vergi Oranındaki Değişim (%) Paramere Seçimi τ τ 2 Büyüme Oranındaki Değişim (%) Sandar Değerler 0 0 -.52 0 0-0.52 Yüksek α 2 Değeri (0.95) 0 0-0. Yüksek σ Değeri 0 0-0.3 Düşük δ Değeri (0.2) 0 0-0.67 Düşük θ Değeri (0.25) 0 0 -.38 Kaynak: King ve Rebelo, 990, s.s43. Modelin sonuçları, beşeri sermaye yıpranma oranının değerine duyarlıdır. Beşeri sermaye yıpranma oranı (δ ), ekonomiye kaılan yeni bireylerin eğiilmesi, işler arasında yer değişiren bireylerin yeniden eğiimi ve aynı işe kalan bireylerin beceri düzeylerini arırıcı eğiimleri içerir. Genel olarak vergilemenin büyüme üzerindeki ekilerinin derecesi, üreimin paramere büyüklüklerine ve vergi yapısına bağlıdır (age, s.s44). 5..4.Vergilemenin Ekonomik Gönenç Üzerine Ekileri İçsel büyüme modellerinde gönenç ekileri, emel NBM ye göre daha güçlüdür. %20 vergi oranında ekonominin durağan durum ükeim çizgisi { } C = 0 ile; beklenmeyen vergi oranı değişikliği sonrası ükeim çizgisi de { C } 0 ile göserilsin. Vergi oranı arışı sonrası gönenç durumu: = U({ C ( φ )} ) = U({ C } ). C sabi bir oranda büyüdüğünden dolayı φ, bireyin farksız olduğu iki = 0 = 0 duruma göre belirlenmekedir: Birincisi, vergi oranındaki arış; diğeri de vergi oranının başlangıç seviyesinde kalması, faka ükeim düzeyinin her dönem 00xφ kadar azalması. King ve Rebelo nun kurguladığı NBM de vergi oranının %20 den %30 a çıkarılması, durağan durum sermaye düzeyini %8.2 ve ükeim düzeyini %3.6 azalacak ekiler yaramakadır. Ancak King ve Rebelo ya göre vergime sonrası oluşabilecek gönenç kayıpları, ükeimdeki süreğen
48 düşmelerin yol açacağı gönenç kayıplarına göre daha azdır (s.s45). Tablo 5..4, üç modele göre vergi arışının yaraacağı gönenç kayıplarını özelemekedir: Tablo 5..4.Üç Dinamik Modele Göre Vergi Arışının Yol Açığı Gönenç Kayıpları Başlangıç Tükeiminde Büyüme Oranında Gönenç Kaybı (%) Değişim (%) Değişim (%) Temel NBM 6.6 0 -.6 Tek Sekörlü İBM 36.2 -.63-65.4 İki Sekörlü İBM 33.8 -.52-62.7 Kaynak: King ve Rebelo, 990, s.s46. Gönenç ekileri, dönemlerarası ikame esnekliğinin (/σ) alacağı değere bağlıdır. σ arığında, gönenç maliyei azalır. Bunun arkasındaki manıksal düşünce şudur: Bireyler vergiler arırıldığında, mallar arasında ikame yapma yoluna gidecekler ve vergi yükünü azalmaya çalışacaklardır. Tek sekörlü İBM de geçiş süreci dinamikleri olmadığından, vergi oranındaki süreğen bir arış, ükeimin düzeyini hemen kaydıracak ve bunun sonucunda da ükeimin büyüme oranı süreğen olarak kayacakır. Örneğin birim ikame esnekliği alında %0 luk vergi oranı değişimi sonucunda büyüme oranı %.63 azalmaka ükeim %36.2 armakadır. Temel NBM ile karşılaşırıldığında, bu modelde vergilemenin yol açığı büyüme ve gönenç ekileri daha olumsuzdur. Bu farklılık, uzun dönemli büyümenin emel NBM de ekilenmediğini, doğrusal eknolojik anımlama kullanan modellerde ise ekilendiğini gösermekedir (age, s.s46). Modelde indirgeme kasayısının (β) büyüklüğü de, vergi oranı değişimi karşısında modelin davranışını ekilemekedir. King ve Rebelo nun ek sekörlü modelinde β, 0.9884 olarak alınmışır. Bu değer gerçeke çok yüksek uulmuşur. Bu durumda vergi oranı arışı hanehalkının yaşam boyu fayda davranışını önemli ölçüde ekileyerek, sermaye birikimini ve dolayısıyla ekonomik büyüme oranını azalıcı ekilere yol açmakadır. Eğer modelde vergiler dikkae alınmazsa, büyüme oranı %2 dir ve gönenç ekisi %6.3 dür. β değeri 0.9576 dır. Temel NBM de olduğu gibi, vergilemenin gönenç ekisi, ükeimde dönemlerarası ikame ekisine bağlıdır. σ=2 alınırsa, büyüme üzerindeki eki %-0.82 ve gönenç ekisi %63 dür. σ=/2 alındığında da, büyüme ekisi %-3.2 ve gönenç ekisi %69 dur. Vergileme iki sekör üzerine yapıldığında, sonuçlar büyük ölçüde ek sekörlü İBM ile aynı olmakadır. anehalkının ikame eme iseği yüksek olursa (bu, σ değerinin küçülmesi anlamına gelir), büyüme ve gönenç ekileri armakadır. σ=/2 için büyüme oranı %2.97 azalmaka, σ=2 için de %0.77 olmakadır. King ve Rebelo nun analizinden emel üç sonuca ulaşılmakadır: Birincisi, ikisadi poliikalar, kapalı ekonomilerde oralama büyüme oranının önemli ölçülerde ekilemekedir. Bu ekileme süreci, hanehalkının fiziksel ve beşeri sermaye davranışını ekileyerek gelişmekedir. Açık ve kapalı ekonomilerin her ikisinde de vergi oranlarındaki göreli küçük değişimler, uzun dönemli durgunluklara ve haa gerilemelere yol açabilmekedir.
49 İkincisi, vergilemenin ekileri daha çok beşeri sermaye üreim eknolojisine bağlıdır. Ancak King ve Rebelo ya göre beşeri sermaye üreimi konusunda yeerince açık bilgilerin olmaması, bu konuda ne ezler üreilmesini engellemekedir. Üçüncüsü, ikisadi poliikaların büyüme oranı ve gönenç üzerine ekileri ek sekörlü ya da iki sekörlü İBM de, emel NBM ye göre daha yüksekir.