Türkiye de Tüketim Eğilimi ve Maliye Politikası

Transkript

1 Türkiye de Tükeim Eğilimi ve Maliye Poliikası Oya S. Erdogdu * Leven Özbek ** *Ankara Üniversiesi Siyasal Bilgiler Fakülesi İkisa Bölümü, Cebeci, Ankara ** Ankara Üniversiesi Fen Fakülesi İsaisik Bölümü, Tandoğan, Ankara Öze: Bu çalışmanın çıkış nokası Türkiye deki ükeim eğilimleri vasıasıyla fiya düzeyinin hangi ekonomik birim arafından belirlendiğini espi edebilme çabasıydı. Enflasyon ile uğraşırken en önemli sorun neden olan fakörlerin ve ekonomik birim belirlenmesidir. Bu anlamda ekonomi bilimi çok farklı görüşler oraya amışır. Parasalcı görüşe göre enflasyonun ek sorumlusu sürekli genişleici para poliikası uygulayan merkez bankasıdır. Ricardo cu poliikaların geçerli olduğu böyle bir oramda Merkez bankasının poliika uygulamada am bağımsız olduğu ve maliye poliikasının da her dönem denk büçe sağlanması zorunluluğu alında hareke eiği varsayılmışır. Sargen ve Wallace (1980) arafından oraya aılan nahoş parasalcı arimeiğe (unpleasan monearis arihmeic) göre ise büçe denkliğini sağlayamayan maliye poliikası poliika uygulamada liderliği ele almış ve merkez bankasını kendi yaraığı açıkları finanse edecek şekilde para poliikası uygulamaya zorunlu kılmışır larda oraya aılan fiya düzeyine mali yaklaşım (Fiscal Theory of Price level, FTPL) yaklaşımı ise hem para hem de maliye poliikalarının bağımsız hareke eiklerini ve Ricardo cu bir poliika oluşurulamadığından ekonomik birimlerin ükeim faliyeleri vasıasıyla fiya düzeyini ve dolayısıyla da reel anlamda büçe denkliğini sağladıklarını varsaymışır. Dolayısıyla FTPL yaklaşımında fiya düzeyi diğer eorilerden farklı olarak para poliikası aracının değil, maliye poliikası aracının bir fonksiyonudur. Türkiye de fiya düzeyini belirleyen

2 birimi ve dolayısıyla enflasyonun nedenlerini açıklağa kavuşurabilmek için bu çalışmada ükeim eğilimlerini ekileyen fakörler belirlenmeye çalışılmışır. Bu amaçla; eorik ve deneysel çalışmalar referans nokası olmuşur. Tükeim eğilimi için belirlelenen denklem en küçük kareler ile ahmin edilmesine rağmen modeldeki paramereler durağanlık eslerini geçemediklerinden, aynı modeldeki paramereler Kalman filresi kullanarak ahmin edilmişir. Sonuçlar Türkiye de ükeim eğilimi ve fiya düzeyi belirleyicileri için ilgi çekici olmuşur. Anahar Kelimeler: Tükeim, Maliye poliikası, Keynesyen, Ricardo cu, Kalman Filresi

3 Türkıye de Tükeim Eğilimi ve Maliye Poliikası Oya S. Erdogdu Leven Özbek 1. Giriş Bu çalışmanın çıkış nokası; Türkiye de ki ükeim eğilimlerini gözlemleyebilmek yanında, daha emel bir sorun olan fiya düzeyi belirlenmesi idi. Enflasyon ile uğraşırken en önemli sorun nedenleri belirlemekir. Enflasyon; alep mi, arz kaynaklımıdır? Tek sorumlu gevşek para poliikasımıdır? Maliye poliikasının da ekisi söz konusu mudur. Bu konular üzerine emel yaklaşımlar parasalcı / keynesyen görüşler ve son on onbeş yıllık bir dönem iibariyle de fiya düzeyine mali yaklaşım (Fiscal Theory of Price Level, FTPL) olarak göserilebilir. Eğer enflasyon bağımsız bir merkez bankasının sorumsuz para poliikası sonucu oluşuyorsa parasalcı görüşün en emel argümanı sıkı para poliikaları uygulamaya koymakır. Ancak maliye poliikası bu bağımsızlığı sarsıyor ya da merkez bankası bağımsızlığı fiya düzeyini belirlemeke yeersiz kalıyorsa o zaman daha farklı poliikalara ihiyaç duyulur. Bu nokada ise Ricardo cu / Ricardo cu olmayan poliikalar kavramı ve ükeici eğilimleri önem kazanmakadır. Bu çalışma; önceki eorik ve deneysel çalışmaları çıkış nokası olarak almış; Türkiye gibi sürekli büçe açığı, sağlıksız maliye poliikası ve uzun süreli yüksek enflasyon yaşayan bir ülke için bireylerin ükeim eğiliminde, maliye poliikalarının ekisi olup olmadığı görebilmek ve buradan enflasyonun nedenleri sorununa bir bakış oluşurabilmek için yapılmışır. Bu çalışmanın ikinci kısmında çalışmayı şekillendiren eorik çalışmalar kısaca ele alınmışır. Üçüncü bölümde Türkiye için yapılan deneysel çalışmada kullanılan verilerin

4 özellikleri ile kullanılan deneysel meod ve analiz sonuçları yer almakadır. Sonuç kısmında ise kısa bir değerlendirme yapılmışır. 2. Teorik Alyapı Klasik eori, enflasyonu, para poliikası kaynaklı algılamakadır. Maliye poliikasının her dönem denk büçe kısıı alında oluşurulduğu bir sisemde fiya düzeyindeki sürekli arışın ancak sürekli genişleici para poliikası sonucu oluşabileceği kesinlikle vurgulanmışır. Merkez bankasının bağımsız olduğu, maliye poliikası uygulayan ekonomik birimin ise denk büçe sorumluluğuna sadık kaldığı bir oramda, enflasyonun sebeplerini sorgulamak ve hükümei para ve maliye poliikası ajanları olarak iki ayrı birimden ibare görmek çok anlamlı değildir. Ancak merkez bankası fonksiyonel bağımsızlığı arışmaya açıldığında enflasyonu kim konrol edebilir sorusu? para ve maliye poliikası nasıl hareke ediyor? sorusunu da beraberinde geirmekedir. Bu anlamda ilk sorgulamalar Sargen and Wallace (1980) ın nahoş parasalcı arimeik (unpleasan monearis arihmeic) isimli çalışmasıyla başlamışır. Bu çalışma, para ve maliye poliikalarının fiya düzeyi üzerindeki ekileri anlamında birbirlerinden ayrışırılabilmelerinin önemini vurgulanmakadır. Bu eoriye göre para poliikası maliye poliikasının güdümü alındadır. Büce denkliği sorumluluğunu yerine geirmeyen maliye poliikasının yaraığı açıkları kapamak, para poliikası uygulayan birimin sorumluluğu haline gelmişir. Bu anlamda, bağımsızlığını kaybeden bir merkez bankası fiya düzeyi üzerindeki konrolünü maliye poliikası uygulayan ekonomik birim ile paylaşmak zorunda kalmakadır. Bu eori çok ciddi bir dönüm nokası olmakla beraber, poliika üreen birimlerin harekelerini büçenin denkliği kavramı ıle sınırladığından klasik parasalcı yaklaşım gibi, Ricardo cu bir bakış açısıdır. Ricardo cu denklik, bireylerin

5 ömür boyu gelir ve miras bırakma eğilimleri dolayısıyla, genişleici maliye poliikasının ekonomik birimlerin ükeim harcamalarında beklenen arışı sağlamayacağını vurgulamakadır. Parasalcı ve nahoş parasalcı arimeik anlayış maliye poliikasının bireylerin ükeim harcamalarında değişiklik yaramayacağını vurguladıklarından Ricardo cu poliikalardır. Bu eoriler para, maliye poliikası ajanlarının harekelerini denk büçe kavramı ile kısılamışlardır. Büçenin her dönem denk uulduğu varsayımı alında rasyonel ükeicilerin genişleici maliye poliikası sonucu reel gelirlerinin yükseldiğini varsayıp ükeim harcamalarını arırmaları düşünülemez. Denk büçe kısıı; poliika uygulamada bağımsızlık, poliika uygulayan birimin lider/akipçi durumunda olması ve bunların fiya düzeyi üzerindeki ekileri birarada incelenmesi gereken olgular haline gelmekedir. Bu nokada en çarpıcı gelişmelerden biri FTPL yaklaşımıdır. Bu yaklaşım, Ricardo cu poliikalardan farklı olarak para ve maliye poliikası uygulayan birimlerin yanında ükeicileri de oyunun bir parçası olarak görmüş ve fiya düzeyi belirlenmesinde önemli bir rol vermişir. FTPL yaklaşımında hem para poliikası hem de maliye poliikası uygulayan birimler denk büçe kısıından bağımsız hareke emekedirler. Bu anlamda parasalcı ve nahoş parasalcı bakış açısından, genel anlamda Ricardo cu poliikalardan amamen farklı bir durum oluşmakadır. FTPL yaklaşımında reel anlamda büçede denkliğin sağlanması gerekliliği ekonominin diğer birimlerinin, hanehalkının harekelerini ve abii ki ükeim harcamalarını biçimlendirmekedir. FTPL yaklaşımında genişleici maliye poliikasının geleceke daralıcı ekileri olmayacağı inancı içindeki ekonomik birimler reel ankeslerini sabi umak arzusu ile aran gelirlerini ükeimlerindeki arışla dengelerler. Genişleici maliye poliikası ükeim

6 harcamalarında ve dolayısıyla genel fiya düzeyinde bir arışa neden olmakadır. Böylece genişleici maliye poliikası sonucu nominal anlamda aran büçe açığı para poliikası vasıasıyla finanse edilmemiş ancak bireylerin fiya düzeyinde yaraıkları değişiklik sonucu reel anlamda büçenin denkliği sağlanmışır. Dolayısıyla parasalcı ve nahoş parasalcı modellerin ersine FTPL yaklaşımında fiya düzeyini belirleyen ekonomik birim maliye poliikası olmuşur. İfade edildiği gibi parasalcı ve nahoş parasalcı modeller ile FTPL arasındaki emel fark ise ükeim harcamalarının belirlenmesinde Ricardo cu / Ricardo cu olmayan poliikalar şeklinde özelenmekedir. İkisaçılar fiya düzeyini kim belirler sorusunu cevaplayabilmek ve maliye poliikasının varsa, direk veya dolaylı ekileri görebilmek için çeşili ekonomik yönemler kullanarak büçe açıkları veya maliye finansman yönemlerinin fiya düzeyi üzerindeki ekisini ölçmeye çalışmışlardır. Aynı dönemde Giavazzi ve Pagano (1990) nun mali isikrar poliikalarının beklenenin aksine gerçekleşen genişleici ekilerini inceleyen çalışması da ikisaçıları hanehalkı ükeim harcamalarında maliye poliikasının ekilerini incelemeye imişir. Berola ve Drazen (1993) ve Suherland (1997) maliye poliikasının ükeim üzerinde yaraığı Ricardo cu olmayan ekileri eorik modellerle şekillendirmişlerdir. 1 Berola ve Drazen (1993) in cari mali poliikalar ile beklenen vergiler arasındaki ilişkiyi kullanan çalışması, Suherland (1997) ın büçe açıklarının dinamiği ile vergilerin beklenen dağılımını emel alan çalışması, kamu borçları ile bireylerin ükeim harcamaları arasında doğrusal olmayan bir ilişkinin varlığını anımlamışır. Bu çalişmalar gösermişir ki kamu borçlarının düşük olduğu seviyelerde maliye poliikaları Keynesyen, ancak borçların 1 Bu çalişmalar Bhaacharya (1999), Giavazzi, Jappelli ve Pagano (2000), Giavazzi ve Pagano (1990) arafından ampirik olarak da es edilmiş ve birçok ülkenin belirli dönemler iibariyle Ricardo cu olmayan ükeim eğilimi içinde olduğunu gösermişir.

7 yüksek olduğu dönemlerde maliye poliikaları Keynesyen olmayan ekiler yaramakadır. Düşük borç düzeylerinde vergilerdeki bir azalma ekonomik birimler arafından Ricardo cu olmayan bir anlayışla, gelir düzeyinde ve beraberinde de ükeim harcamalarında bir arışa neden olmakadır. Ancak devlein borç yükü arıkça hüküme harcamalarındaki bir arış engelleme (crowding ou) ekisi yaramaka ve özel ükeimde azalışa neden olmakadır. Bu anlamda kamu borçlarının ödenebilirliği konusunda ekonomik birimlerin hükümee güvenlerinin sağlandığı durumlarda genişleici maliye poliikalarının genişleici ekiler yaraması ve FTPL yaklaşımı çerçevesinde fiya düzeyi üzerinde ekili olması beklenmekedir. Bu çalışmada FTPL poliikalarının varlığı araşırılırken büçe açıkları ve fiya düzeyi ilişkisi yerine daha dolaylı olmakla beraber aslında sisemin emelinde olduğunu düşündüğümüz maliye poliikası ükeim harcamaları kanalının incelemesi uygun bulundu. Bu amaçla kamu harcamalarının hanehalkı ükeimi üzerinde ekisi olduğu varsayımı alında Ricardo cu olmayan poliikaların varlığını gözlemleyebilmek için, c, hanehalkı ükeim harcamalarındaki değişim; y, gelir düzeyindeki değişim ve g, kamu harcamaları düzeyindeki değişimi gösermek üzere aşağıda verilen ükeim modeli c = + β y + β g + e β 0 y g incelenmişir. 3. Veri ve Tahmin Sonuçları Borç, büçe açığı ve enflasyonla mücadele eden bir ülke olan Türkiye için yapılan bu çalışmada, 3 aylık veriler kullanılmışır. 1987: :04 zaman aralığı için mevsimselliken arındırılmış, 1987 fiyalarıyla hesaplanmış kişi başına özel ükeim

8 (hanehalkı) harcamaları, C; kamu ükeim harcamaları, G ve gayrisafi yuriçi hasıla (GDP), Y verileri Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankasından alınmışır. Hanehalkı ükeimi, kamu harcamaları ve gelir serileri için Dickey Fuller, Augmened Dickey Fuller ve Phillips Perron birim kök eslerinin sonuçları ablo 1 de verilmişir. Tablo 1 deki sonuçlara göre bu üç seri için 3 aylık fark serisinin, c; y; g, kullanılması gerekiğini gösermişir. Tablo 1.Birim Kök Tes Sonuçları 2 C Y G c y g Dickey Fuller τ µ Augmened Dickey-Fuller τ τ µ τ τ Phillips Peron * H 0 : a1 = H 0 : ~1 = Hanehalkı ve kamu ükeim harcamaları üç aylık fark serileri şekil 1 de verilmişir. Şekil Haneh alk ı Tükeimi Kamu Harcamaları i 2 τ:sabi rend erimi olmayan model, τ µ : sabi erimli model, τ τ : sabi ve ren erimlerinin yer aldığı model * a = 1 1 sabi erimli model için birim kök esi, a~1 = 1sabi ve ren erimlerinin yer aldığı model için birim kök esi

9 Şekil 1 den de görüldüğü gibi, hanehalkı ükeim harcamaları kamu harcamalarına göre daha değişken bir yapı gösermekle beraber, bu iki serinin özellikle yıllarında ers yönlü hareke eiği görülmekedir. Öncelikle doğrusal bir model ve durağan paramereler varsayımı alında ikinci kısımda verilen model durağan seriler kullanılarak ahmin edildi. En küçük kareler (EKK) yönemiyle elde edilen sonuçlar hanehalkı ve kamu harcamaları arasında isaisiki olarak anlamlı, ancak ers yönlü bir ilişki olduğunu gösermekedir. 3 4 Diğer bir deyişle, sabi paramereler ve doğrusal bir ilişki varsayımı alında, maliye poliikası hanehalkı ükeim harcamaları üzerinde ekin, Keynesyen olmayan bir ilişkiyi gösermekedir. Kamu harcamalarındaki arış özel sekör harcamalarında engelleme ekisi yaramakadır. c = 0.6y 1. 76g (0.0003) (0.01) Ancak eorik modellerin varsaydığı üzere bu çalışmada yukarıda verilen ilişkinin doğrusal olmayabileceği süphesi üzerine durağan paramere varsayımı es edilmişir. Zamanla değişen paramereler değişen varyans problemine neden olur. Bu durumda da EKK ahmin edicisi ekinlik özelliğini ve isaisikleri de guvenilirliklerini kaybeder. Bu yüzden ele alınan model için CUSUMS (CUSUM of Squares) ve ARCH LM esleri uyguladı. ARCH LM isaisiği aldığı 8.60 değeri ile sabi varyans hipoezini %5 anlam düzeyinde reddei. 5 Aynı zamanda, şekil 2 de verilen CUSUMS isaisiği sınır değerlerinin dışında kaldığından, durağan paramere hipoezi %5 anlam düzeyinde 3 Tahmin sonuçlarının verildiği denklemde paranez içindeki değerler p değerleridir. 4 Değişkenler birinci farklar şeklinde ifade edildiğinden denklem ahmin edilirken sabi eklenmemişir. Bu sisem isaisiki ve ekonomik olarak anlamli bir model anımıdır. 5 ARCH LM İsaisiği: 8.60 (p değeri: 0.005)

10 reddedildi. Tes sonuçlardan da görülebileceği gibi bu denklemin paramereleri zaman içinde durağan değillerdir. 6 Şekil CUSUM of Squares 5% Significance Dolayısıyla, bu sisem için paramerelerin zamanla değişiği c = β y + β g + e y g biçimindeki model ele alındı. Zamanla değişen paramere varsayımı paramerelerin ahmini için değişik yönemlerin kullanılmasını zorunlu hale geirmekedir. Paramerelerin rasgele yürüyüş (random walk) şeklinde olduğu varsayılarak ahmin için kalman filresi kullanılmışır. Bu ahmin yönemine göre sonuçlar şekil 3 e verilmişir. Kalman filresi sonuçları EKK sonuçlarından biraz deaylı bilgiler sunmakadır. Analiz sonuçları gelirin olumsuz ekilendiği dönemlerde beklenildiği üzere hanehalkı ükeimi üzerinde gelirin ekisinin arığını gösermekedir. Gelirin ükeim üzerindeki ekisi 1980 lerin sonlarında sabi poziif bir değer iken 1. körfez krizinin yaşandığı 1990 başından iibaren bu eki giderek aran bir hal almışır. Her dönem beklenildiği gibi 6 CUSUMS isaisiğinin belirli bir zaman aralığında güven aralığı dışında kalması ancak sonra ekrar güven aralığı içinde yer alması modelin özel sekör kamu harcamaları arasındaki ilişkinin doğrusal olmamasının bir gösergesi olabilir.

11 poziif kalmaya devam emekle beraber 1990 oralarında ekonomik krizlerin gelir üzerindeki ekisine bağlı olarak ükeimde gelir ekisi de armışır. Hanehalkı ükeimi üzerinde 1998 yılı iibariyle azalan bu gelir ekisi 1999 depremi ve asya krizini akiben 2000 finansal krizi ile beraber ekrar arışa geçmekedir. Şekil 3. βˆy βˆg zaman Kamu harcamaları ise 1990 ların oralarına kadar hanehalkı ükeim harcamaları üzerinde beklenildiği kadar ekin değildir. Kamu harcamalarının hanehalkı ükeimi üzerindeki ekisini göseren paramerenin ahmin değeri 1994 yılına kadar sıfıra yakın bir değer almakadır. Küçüke olsa poziif olan bu kasayı bu dönemlerde Keynesyen Ricardo cu olmayan poliikaların varlığını gösermekedir. Ancak 1994 yılında yaklaşık bir yıl kadar bir süre için arış göseren ve arası sabi kalan kamu harcamalarının hanehalkı ükeimi üzerindeki ekisi özellikle 1998 yılı ikinci çeyreğinden

12 iibaren giikçe azalan negaif değerler almaya başlamakadır. Teorik çalışmalarda da belirildiği gibi kamu borçlarının ödenebilirliğinin arışıldığı ekonomilerde kamu harcamaları hanehalkı ükeimi üzerinde engelleme ekisi yaraarak Keynesyen olmayan sonuçlar doğurmakadır. Dolayısıyla, Türkiye de Ricardo cu poliikaların geçerli olduğunu gördüğümüz bu dönemde reel büçe denkliğinin hanehalkı ükeimi kanalı ile sağlanmasını geçerli koşul sayan FTPL sonuçlarının görülemeyeceği aşikardır sonları iibarıyle Türkiye de güçlü baskın mali poliikaların uygulandığı ve fiya düzeyi üzerinde maliye poliikasının güçlü konrolü olduğu söylenemez. 4. Sonuç Bu çalışmanın amacı maliye poliikasının ükeim harcamaları üzerinden reel bir eki yaraıp yaramadığını gözlemleyebilmeki. Bu amaçla Berola ve Drazen (1993) ve Suherland (1997) in çalışmaları emel alındı ve maliye poliikalarının kamu harcamaları vasıasıyla hanehalkı ükeimini ekilemesine izin verilen basi bir model oluşuruldu. Veri seininde deseklediği, zamanla değişen paramere varsayımı alında çalışmamız bu ekinin varlığını sorgulayabilmemizi sağlamışır. Sonuça, gelirin hanehalkı ükeimi üzerindeki ekisinin ekonomik krizlerle yakın ilişkili olduğu görülmüşür. Son on yıllık dönem iibariyle bir çok ekonomik kriz yaşamış Türkiye ekonomisi için yapılan bu çalışmada kriz dönemlerinde gelirin hanehalkı ükeimi üzerindeki ekisinin arığını gözlemlenmişir. Ayrıca kalman filresi sonuçları kamu harcamalarının hanehalkı ükeimi üzerinde doğrusal olmayan ekiler yaraığını gösermişir. Kamu borçlarının yüksekliğine bağlı olarak Keynesyen / Keynesyen olmayan sonuçlar yaraan maliye poliikası analizlerimiz

13 FTPL varsayımının 1990 sonları iibariyle Türkiye için geçerli olmadığını gösermekedir. Referanslar: Berola, Giuseppe and Drazen, Allan, Trigger Poins and Budge Cus: Explaining he Effecs of Fiscal Auseriy American Economic Review, March 1993 Vol. 83, p Bhaacharya, Rina, Privae Secor Consumpion Behavior and Non Keynesian Effecs of Fiscal Policy IMF Working paper, Augus 1999 Chrisiano, Lawrence and Fizgerald, Terry, Undersanding he Fiscal Theory of Price Level, NBER working paper 7668, 2000 Giavazzi, Francesco, Jappelli, Tulio and Pagano, Marco, Searching for Non Linear Effecs of Fiscal Policy: Evidence from Indusrial and Developing Counries NBER working paper 7470, Jan 2000 Giavazzi, Francesco and Pagano, Marco, Can Severe Fiscal Conracion be Expansionary? Tales of Two Small European Counries in Oliver Blanchard and Sanley Fischer eds. NBER Macroeconomics Annual 1990 Cambridge, MA: MIT Press, p Leeper, Eric M., Equilibria Under Acive and Passive Moneary and Fiscal Policies. Journal of Moneary Economics 27, Sargen, Thomas and Wallace Neil, Some Unpleasan Monearis Arihmeic Quarerly Review of he Minneapolis Federal Reserve Bank, 1981, Fall, 1-17

14 Suherland, Alan, Fiscal Crises and Aggregae Demand: Can High Public Deb Reverse he Effecs of Fiscal Policy Journal of Public Economics, 1997, Vol. 65, p Woodford, Michael, Price Level Deerminacy wihou Conrol of a Moneary Aggregae, NBER working paper 5204, 1995