Kaynaklar Orhan Türkay, Mikroiktisat Teorisi, İmaj Yayınevi Erdal M. Ünsal, Mikro İktisat, İmaj Yayınevi Mikro İktisat, AÖF Yayınları
OLİGOPOL PİYASALARI OLİGOPOL, birbirlerini etkiyebilecek kadar az sayıda satıcının sonsuz sayıda alıcıyla karşı karşıya geldiği piyasa türüdür. Oligopol piyasasıyla ilgili ilk teorik tartışma, Augustin Cournot tarafından 1838 yılında yapılmıştır. Cournot, iki satıcı arasındaki rekabeti incelemiştir. Oligopol piyasasında firma sayısının az olması yanında, her firmanın davranışlarının rakiplerinin davranışlarına bağlı olması en önemli özelliğidir. Bu alanda teorik tartışmalar sonucu farklı oligopol teorileri geliştirilmiştir: Birinci grup teoriler; firmalar arasında rekabetçi davranışların varlığı üzerine kurulmuştur (Klasik Model). Modelde her firmanın fiyat, miktar ya da reklam politikasında öteki firmalardan bağımsız davrandığı varsayımıyla hareket edilmektedir. Genellikle firmalardan birinin ötekilerden bağımsız, fiyat, miktar ya da reklam alanında yeni bir politika uygulaması, bu piyasada savaş ilanı anlamına gelmektedir. Özellikle fiyat savaşı, firmalardan güçsüz olanın piyasadan kovulmasına kadar devam edebilir. İkinci grup teoriler; Model rekabetten zarar görmek istemeyen firmaların uzlaşmacı davrandığı varsayımı üzerine kurulmuştur. Oligopolcü firmalar, bir monopolcü gibi hareket ederek sağlayacakları en yüksek kârı aralarında paylaşma yoluna gitmektedirler. Bu anlaşma zımni (gizli) olabileceği gibi açık da olabilir. Diğer yandan anlaşmanın konusu fiyat, miktar bölge ya da reklam olabilir.
Oligopol de tam rekabet piyasasına göre daha az rekabet olduğundan, tekel piyasasına daha yakın olduğunu söyleyebiliriz. OLİGOPOL, az sayıda büyük firmanın homojen ya da farklılaştırılmış ürünler ürettiği piyasa türüdür. Oligopol firmaları benzer ürünler üreterek sadece fiyat üzerinden rekabet edebilecekleri gibi farklılaştırılmış ürünler üretip ürün kalitesi, pazarlama gibi fiyat dışı alanlarda da rekabet edebilirler. Doğal ya da yasal engeller yeni firmaların piyasaya girmesini engellediğinden piyasada az sayıda firma yer almaktadır. Oligopol piyasasının en önemli özelliği; her firmanın fiyat, miktar, reklam harcamaları gibi konularda verdiği kararlarda rakiplerinin olası tepkilerini dikkate alma zorunluluğudur. Dolayısıyla oligopol piyasasındaki firmalar karşılıklı olarak birbirlerine bağımlıdır. Oligopol piyasası ile günlük yaşantımızda da çok sık karşılaşırız. Örneğin cep telefonunuzda kullandığınız hat Turkcell, Avea, ya da Vodafone firmalarından birisine aittir. Bu piyasada da üç büyük firma rekabet etmektedir.
Oligopol Piyasasının Varsayımları Tüm oligopol teorileri üç temel varsayıma dayanmaktadır: Piyasada az sayıda satıcı ve çok sayıda alıcı vardır: Varsayım gereği genellikle piyasadaki az sayıda firma karşılıklı olarak birbirleriyle bağımlılık içerisindedir. Piyasadaki her firma, kendi faaliyetlerinin diğer firmaları; diğer firmaların faaliyetlerinin de kendisini etkileyeceğini bilir. Firmalar arasındaki bu karşılıklı bağımlılık ilişkisi, oligopol piyasasının en önemli özelliğidir. Firmalar homojen ya da farklılaştırılmış ürünler üretip satarlar. Piyasaya girişi kısıtlayan önemli engeller vardır. Oligopolde Firma Davranışı Diğer piyasa türlerinde olduğu gibi oligopolcü davranış biçimini açıklayan tek bir model yoktur. Çünkü oligopolcü firma fiyat ve miktar stratejisini birçok değişik şekilde belirleyebilmektedir. Tipik bir oligopolcü firma bakış açısı şu şekilde özetlenebilir: Eğer rakiplerin bu şeklide davranırsa ben de X kararını alırım; fakat rakiplerim başka bir şekilde davranırsa bu durumda Y kararını almam gerekir. İşin içine stratejik ilişkiler girdiği zaman, tek bir sonuç değil, çeşitli potansiyel sonuçlardan herhangi bir tanesi alınabilir. Firmalar arasındaki bağımlılık ilişkisi içinde, belirleyici değişken, bir firmanın diğer firma veya firmaların kararlarına gösterdiği tepkidir. Bu tepkiler hakkında çeşitli varsayımlar yapılabildiğinden, değişik oligopol teorileri türetmek mümkündür.
OLİGOPOL TANIMLARI Ürün farklılaştırmasının olup olmamasına göre; Saf oligopol: Piyasadaki firmaların ürünleri homojendir Farklılaştırılmış oligopol: Piyasadaki firmaların ürünleri homojen değildir. Gerçek yaşamda en çok rastlanan piyasa türüdür. Farklılaşma arttıkça firmalar arasında bağımlılık azalır. Gizli anlaşmalarla veya ihtiyari işbirlikleri ile oluşup oluşmadıklarına göre; Tam oligopol: Oligopolcü firmaların karlarını bir grup olarak maksimize ettikleri oligopoldür. Kısmi oligopol: Oligopolcü firmaların karlarını bir grup olarak maksimize edemedikleri oligopoldür. 5
İki Firmalı Oligopoller (Düopol Modelleri) DÜOPOL, iki satıcının, sonsuz sayıda alıcıyla karşı karşıya geldiği piyasa türüdür. Bu piyasada alıcılar, birbirlerinin kararlarını etkileyemezken, herhangi bir satıcının uyguladığı politika diğerlerini etkilemektedir. Cournot Modeli Chamberlin Modeli Edgeworth Modeli Sweezy (Dirsekli Talep) Modeli Çok Firmalı Oligopoller Fiyat Liderliği Kartel Anlaşmalı Oligopoller
Cournot Modeli Düopol teorilerinin tarihi gelişim bakımından ilki ve en tanınmışı 19. Yüzyılın ilk yarısında Augustine Cournot tarafından ortaya atılan modeldir (1838). Cournot teorisi, stratejik kararları en erken ve en güçlü ortaya koyan teoridir. Oligopolün açıklanmasında temel sorun karşılıklı bağımlılıktır. Cournot, teorisini, maliyetsiz üretim varsayımıyla birleştirmiştir. Bunun için de maden suyu üreten iki firmanın karşılıklı stratejilerini ortaya koymaktadır. Cournot Modeli nin Varsayımları Modelde firmaların satış maliyeti sıfırdır. Piyasa talep eğrisi doğrusal ve bellidir. Her iki firma toplam talebin durumunu kesin olarak bilmektedir. Firmalar birbirlerinin kararlarından etkilendiklerini bilmekte ve bağımsız hareket etmektedirler. Düopolcüler, rakip firmanın satış miktarlarını veri olarak kabul etmekte ve kendi satış seviyesini bu veriye göre belirlemektedir.
Chamberlin Modeli Chamberlin in oligopol çözümü Cournot çözümünde varsayılan koşulların söz konusu olduğu bir piyasada, düopolcü A ve B firmalarının piyasa bağımlılıklarını karşılıklı olarak kabul ettikleri varsayımına dayanmaktadır. Bu modelde A firması piyasaya ilk giren firma olduğu varsayılırsa, A, 0q 1 kadar malı p 1 fiyatından satarak 0q 1 Cp 1 kadar monopol karı elde edecektir. B piyasaya girdiğinde fiyatın p 2 ye düşeceğini öngören A, B piyasaya girer girmez üretimini yarıya indirecek ve 0q 2 kadar mal üretecektir. B de bu durumda geri kalan q 2 q 1 miktar üretim yaparak fiyatın p 1 in altına düşmesini engelleyecektir. Böylece iki firma 0q 1 CP 1 monopol karını (0q 2 Ep 1 kadarını A, q 2 q 1 CE kadarını da B elde ederek) paylaşacaklar ve karlı çıkacaklardır.
Edgeworth Modeli Edgeworth'e göre, fiyat rekabeti sonucu, fiyat ve üretim miktarı sürekli dalgalanacak, belirli bir denge miktarı ve fiyatı sözkonusu olmayacaktır. Edgeworth modelinde; Fiyat ve üretim rekabetinin olduğu, Firmanın üretim kapasitesinin belirli ve sınırlı olduğu Her firmanın tek başına tüm talebi karşılayamadığı, Firmaların pazar paylarının aynı ve üretim maliyetlerinin sıfır olduğu kabul edilmektedir.
Sweezy (Dirsekli Talep) Modeli Paul Sweezy tarafından 1939 yılında geliştirilen Dirsekli talep eğrisi modelinde, her bir firmanın rakiplerinin, fiyat düşüşlerini takip edeceği, fakat fiyat artışlarını takip etmeyeceği fikri vardır. Firmalar; Aynı büyüklüktedir ve homojen mal üretmektedirler. Aynı fiyatı uygulamakta ve aynı piyasa payına sahip olmaktadırlar. Piyasada yüksek fiyatlar uygularlarsa satışları düşük olacak, düşük fiyatlardaysa tüketiciler daha çok satın almayacaklardır. Bunun anlamı talep eğrisinin, fiyat düşüşlerine karşı esnek değil, fiyat artışlarına karşı esnek olduğudur.
Anlaşmalı Oligopoller Oligopolcü firmaların, kendi aralarındaki rekabetten zarar görmesi konusundaki deneyimleri, bu piyasada faaliyette bulunan firmaları ortak hareket etmeye yönelik anlaşmalar yapmaya itmiştir. Anlaşmalı oligopollere örnek; Fiyat Liderliği, Kartel. Fiyat Liderliği Modelleri (Örtülü Anlaşma) Oligopol piyasasında az sayıda firmanın işbirliği içinde fiyatı belirledikleri bir modeldir. Piyasada lider konumda olan firma fiyatı belirler ve diğer firmalar da bu fiyatı takip ederler. Lider firma genellikle endüstrideki en büyük firma ya da en etkin firmadır. Lider firmalar: Fiyat değişikliğini çok sık yapmazlar: Fiyat değişiklikleri takipçilerin lideri takip etmemesi riskini taşıdığından lider firma tarafından yapılan fiyat değişiklikleri çok sık olmaz. Lider firma talepteki ve maliyetteki günlük değişikliklere hemen tepki vermez. Fiyat ancak talep ve maliyet koşullarında önemli değişiklikler olduğunda değiştirilir (ücret artışları, vergilerdeki önemli artışlar, enerji gibi önemli girdilerdeki fiyat artışları gibi ). İletişim kurmak: Lider firmanın yöneticileri yaklaşan fiyat değişikliği öncesinde röportajlarla ya da basın açıklamaları yoluyla toplumla ve diğer firmalarla iletişim kurmaya çalışırlar. Bu açıklamalarında neden fiyatı değiştirmek zorunda olduklarını anlatıp, takipçi firmaları da aynı şeyi uygulamaya ikna etme çabası içindedirler. Sınır Fiyatlama: Yeni firmaların piyasaya girişlerini engelleyen fiyatlama stratejisidir. Lider firma her zaman endüstri için kısa dönem kârlarını maksimize eden fiyatı seçmez, çünkü yeni firmaları piyasadan uzaklaştırmak ister. Dolayısıyla yeni rakiplerin cesaretini kırmak ve endüstrinin mevcut oligopolcü yapısını korumak için, fiyat lideri, fiyatı kısa dönem kârlarını maksimize eden düzeyin altında tutabilir.
Oligopolcü firmalar, birbirleriyle rekabet yerine anlaşmayı tercih ederken, eğer piyasadaki firmaların güçleri eşit değilse, zayıf firmalar, maliyet ya da üretim tesis ölçeği yönünden daha güçlü olan firmanın liderliğinde hareket etmeyi tercih edebilirler. Bu şekilde lider olarak benimsenen firmanın fiyat konusundaki kararlarına, endüstrideki diğer firmalar uymayı tercih ederler. Fiyat liderliği uygulaması, gerçek ekonomik hayatta en yaygın piyasa tipidir. Fiyat liderliği uygulamasında mal homojense, piyasadaki mal tek fiyattan satılacaktır. Eğer piyasadaki malın heterojen hale gelmesi sağlanmışsa piyasadaki ürün farklı markalar altında birbirine yakın farklı fiyatlardan satılacak, ancak fiyatların değişme yönü aynı olacaktır. En yaygın fiyat liderliği şekilleri şunlardır: Büyük (hakim) firmanın fiyat liderliği, Etkin firmanın fiyat liderliği, Bir anlaşmaya bağlı liderlik, Barometrik fiyat liderliği.
Büyük (Hakim) Firmanın Fiyat Liderliği: Piyasada çok sayıda küçük firma yanında, endüstrideki toplam üretimin önemli bir kısmını üreten, maliyet avantajına sahip bir büyük firma (Hakim Firma) vardır. Hakim firma, monopolcü gibi, tek başına hareket ederek, kar maksimizasyonuna yönelip, ne kadar mal üreteceğini ve bunları hangi fiyattan satacağını belirler. Endüstrideki diğer firmalar hakim firmanın belirlediği fiyatı kabullenerek (veri alarak), tam rekabet piyasasındaki firmalar gibi, faaliyetlerini sürdürürler.
Etkin Firmanın Fiyat Liderliği: Bazen bir fiyat lideri, hakim firma olmaksızın ve resmen tanınmaksızın ortaya çıkabilir. Bu durumda bu firmalardan etkin olan (düşük maliyetle üretim yapan) firma karını maksimize edecek şekilde fiyatını belirler. Diğer firmalar ise (yüksek maliyetli) bu firmanın fiyatına uymak zorunda kalır ve düşük bir kar oranıyla satış yapar. Diğer firma lider firmanın fiyatına uymadığı takdirde rekabet başlar. Ancak yüksek maliyetle üretim yapan firma etkin üretim yapan firma ile rekabet edemeyeceğinden piyasayı terketmek zorunda kalabilir.
Bir Anlaşmaya Bağlı Liderlik: Talep yüksek olduğu zaman firmalar aralarında anlaşmaya gitmektedir. Talep düşük olduğu zaman firmalar birbirleriyle rekabete girişmektedir. Bu durumlarda bir firma lider konumda olabilir ve diğerleri ona uyabilirler. Burada fiyat liderliği gizli anlaşma sonucu oluşmaktadır. Fiyat lideri kuşkuyu ortadan kaldırmak için küçük firmalardan birisi de olabilir. Çünkü; bir çok ülkede rekabetin kısıtlanmasına karşı yasalar konulmuştur. Bu durumda fiyat liderliği, liderin piyasa gücünden çok, gizli anlaşmadan doğmaktadır. Fakat firmaların sürekli olarak güçsüzmüş gibi davranmaları ve dolayısıyla bunun çok uzun sürmesi beklenmemelidir. Ayrıca firmalar arası bilinçli paralel davranışlar da benzer sonuçlar doğurabilir. Yani firmalar açık ya da gizli olarak fiyatlarını belirlerken belli bir kural izleyebilirler.
Barometrik Fiyat Liderliği: Bazen oligopolist firmaların maliyetleri ve ölçekleri birbirlerine çok yakındır. Böyle durumlarda, birbirleriyle mücadeleyi göze alamayan ya da aralarında anlaşma yapamayan firmalar, geçmişte büyük deneyimleri nedeniyle piyasada saygınlığı ile ün yapmış, piyasayı ve piyasa koşullarındaki değişiklikleri en sağlıklı bir şekilde analiz edebildiğine inanılan bir firmanın izlediği fiyat politikasını benimserler, bir başka deyişle aynen uygulama yoluna giderler. Barometrik fiyat liderliğinde, lider firma, bir barometre gibi, piyasa koşullarındaki değişmeleri anında algılayarak, fiyat politikasını bu değişikliklere göre ayarladığına, piyasadaki diğer firmaların inanması söz konusudur. Bu inançları sürdüğü sürece, söz konusu firmanın liderliği devam edecektir.
Kartel Formel Anlaşmalı Modeller Oligopolcü firmaların aralarında rekabeti azaltarak, ortak karlarını en yüksek düzeye çıkarma alanındaki çabalarının en gelişmiş şekli Kartel anlaşmalarıdır. Aralarında açık ya da gizli anlaşma yapmayı başaran, aynı endüstrideki firmalar, dışarıya karşı monopol gibi hareket ederler. Bu anlaşmalar, ortak kârın maksimizasyonu amacına yönelik olabildiği gibi, piyasayı paylaşma amacına yönelik de olabilmektedir. Kartelde temel amaç kârın arttırılmasıdır. Kartel, piyasada oligopolistik belirsizliği ortadan kaldırarak, fiyat ve ticaret savaşını yasaklayarak, rekabete engeller getirerek, pazar kotaları ve alanları belirleyerek, standart fiyatlar oluşturarak, rekabete olanak tanımamak için imtiyazları kontrol altında tutmak suretiyle birlik kurarak bu amaca ulaşılmasını sağlar. Karteller başlıca dört biçimde görülebilirler. Bunlar: Karteller üretim miktarında anlaşabilirler. Her firma belli bir miktarda üretimde bulunur ve o miktarı aşamaz. Karteller fiyatlarda anlaşabilirler. Burada amaç, belirlenen fiyatın altında satış yapılmamasıdır. Karteller bölgelerde anlaşabilirler. Her firma kendi bölgesinde satış yapabilir. Karteller malı ucuza ithal edip, içerde pahalı satmak yoluna gidebilir. Bunlar dışında, satın alma kartelleri, kazanç bölüşüm kartelleri ve üretim düzenleme, satış bölgesini sınırlama ve fiyat kartelleri gibi türler sayılabilir.
Kartel oluşturmak ve karteli sürdürmek isteyen firmaların karşılaşabilecekleri olası sorunlar şunlardır: Kartel Oluşturma Sorunu: Yasal olsa bile, endüstrideki firmaları bir araya getirip karteli oluşturmak maliyetli ve zordur. Çünkü kartelin üyeleri karteli oluşturmanın maliyetlerini diğer firmalara yükleyip kendisi sadece getirilerinden faydalanmak ister. Kartel Politikası Geliştirme Sorunu: Kartel oluşturulsa bile bir sonraki aşama kartelin politikasının belirlenmesidir. Kartelin üye sayısı arttıkça politika önerilerinin sayısı da artacaktır. Dolayısıyla fikir birliğine varmak her zaman kolay olmayabilir. Endüstriye Yeni Firmaların Girmesi Sorunu: Yüksek kârlar endüstri dışındaki firmaları endüstriye girmeye teşvik eder. Eğer kartel üyeleri, yeni firmaların endüstriye girişini engelleyemezlerse kartel bir süre sonra dağılabilir. Kartel Üyesi Bazı Firmaların Hile Yapması: Üyelerden bazıları yüksek fiyatın cazibesine kapılıp kârını daha da arttırmak için belirlenen üretim kotasına uymayabilir. Diğer firmalar bunu fark edip aynı yöntemi kendileri de uygularsa, başlangıçta belirlenen politikanın bir anlamı kaymayacağından kartel dağılır.
OYUN TEORİSİ Elde edecekleri sonuçlar birbirlerinin davranışlarına bağlı olan oyuncular için rasyonel davranışı belirleyen matematiksel ilkeler Karar birimleri stratejik durumlarda nasıl davranır? OYUN: rakipleri karşı karşıya getiren herhangi bir durum https://www.youtube.com/watch?v=8yujdx SvL8I
Mahkumların İkilemi A. W. TUCKER SUÇLU B İTİRAF İNKAR SUÇLU A İTİRAF 5 YIL 5 YIL 0 10 YIL İNKAR 10 YIL 0 1 YIL 1 YIL
İşbirliğinin Zorluğu FİRMA B FİRMA A Anlaşmaya Uymak Anlaşmaya Uymamak Anlaşmaya Uymak Anlaşmaya Uymamak 50 50 0 99 99 0 49,5 49,5
Reklam Oyunu FİRMA B Reklam Yapmak Reklam Yapmamak FİRMA A Reklam Yapmak Reklam Yapmamak 20 10 30 0 12 16 20 4
Reklam Oyunu: Nash Dengesi FİRMA B Reklam Yapmak (B için hakim strateji) Reklam Yapmamak FİRMA A Reklam Yapmak Reklam Yapmamak 20 10 30 0 12 16 40 4 A için hakim strateji yok ve karı maksimize eden strateji B firmasının ne yapacağına bağlı
Burada her firma reklam yapmaya karar vermek suretiyle, rakibinin kararları veri iken kendisi için yapabileceğinin en iyisini yapmıştır ve ceteris paribus bu kararını değiştirmez Bir firmanın rakiplerinin kararı veri iken kendisi için yapabileceğinin en iyisini yaptığı duruma Nash Dengesi denir. Reklam yapılması durumu Nash Dengesidir. Hakim Strateji bir firmanın rakipleri ne yaparlarsa yapsınlar kendisi için yapabileceğinin en iyisini yaptığı durumdur Nash Dengesi ise bir firmanın rakiplerinin kararı veri iken kendisi için yapabileceğinin en iyisini yaptığı durumdur Nash dengesi için her oyuncunun hakim stratejiye sahip olması gerekmez
Maksimin Strateji FİRMA B Reklam Yapmak Reklam Yapmamak (B için hakim strateji) FİRMA A Reklam Yapmak Reklam Yapmamak 1 0 2 1-1000 0 4 1 Bir firmanın Nash Dengesinde olabilmesi için diğer firmanın rasyonel davrandığından emin olması gerekir. Emin değilse firma elde edebileceği minimum kazançları maksimize eden stratejiyi uygular
Oligopolün Eleştirisi Oligopol piyasasında birbirine etki edebilecek kadar az sayıda firmanın bulunması nedeniyle üretim, satış fiyatını yükseltmek amacıyla kısılmaktadır. Firmaların suni olarak üretimlerini kısmaları, üretim faktörlerinin toplum tercihlerinin uygun mal ve hizmet bileşimini sağlayacak şekilde dağıtılmasını engellemektedir. Oligopolcülerin kaynakların üretim alanları arasında optimal dağılımını bozucu nitelikte olan bu olumsuz etkisi, piyasadaki rekabet durumuna göre değişmektedir. Eğer piyasada firmalararası rekabet nedeniyle tam rekabete yaklaşıyorsa, kaynak dağılımını bozucu etkisi azalacaktır. Eğer firmalararası anlaşmalar sonucu monopole yaklaşıyorsa bu olumsuz etki artacaktır. Üretimini suni olarak kısan firmalar normal karın üzerinde kar elde ederken, toplumdaki gelir dağılımı adaletini olumsuz yönde etkilerler. Firmalar ürünlerini diğer firmalardan farklıymış gibi göstermek amacıyla reklam faaliyetlerinde bulunurlar. Reklam firmanın karşı karşıya olduğu talep eğrisinin daha az esnek hale gelmesine neden olacaktır. Ancak, bu amaçla yapılan reklamlar genellikle tüketicilerin refahına olumlu yönde katkıda bulunmadığından, reklama ayrılmış olan üretim faktörleri israf edilmiş olacaktır.
PİYASA TÜRLERİNİN GENEL DEĞERLENDİRMESİ