DAVRANIŞ PROBLEMLERİ VE ÇÖZÜMLERİ Özel Eğitim Öğretmeni Seyyar KILIÇ Davranış Nedir? Kişinin çevresiyle etkileşimi sırasında kişide ve çevrede oluşan gözlenebilir ve ölçülebilir değişikliklere davranış denir. İki türlü davranış vardır. Tepkisel davranış Edimsel davranış Tepkisel davranış Tüm insanlar öğrenmeyi gerektirmeyen bazı uyaranlara tepkide bulunacak şekilde dünyaya gelirler. Bütün insanlar aynı tepki dağarcığı ile donatılmış olup bu tepkiler öğrenilmemiştir. Parlak ışıkta göz bebeklerinin küçülmesi Ani yüksek seste irkilme Dize vurma ile dizin havaya kalkması vb Edimsel davranış Belli uyaranların varlığında oluşan ve sonuçları olan davranışlara edimsel davranışlar denir. Edimsel davranış, davranışın önceki oluşumunun sonuçlarıyla tekrar oluşma olasılığı olan herhangi bir davranıştır. Yemek yapma Konuşma Birine vurma vb Herhangi bir davranışın oluşum sıklığını veya kalıcılığını o davranışın sonrasında gerçekleşen olaylar belirler. Davranış İlkeleri Nelerdir? Olumlu pekiştirme Olumsuz pekiştirme Birinci tür ceza
İkinci tür ceza Olumlu Pekiştirme En temel ve yaygın kullanılan davranış ilkesi, olumlu pekiştirmedir. Davranışı izleyen uyaran o davranışın oluşum sıklığını artırıyorsa olumlu pekiştirmeden söz edilebilir. Olumlu Pekiştirme Türleri Öğrenilmemiş pekiştireçler( birincil) Öğrenilmiş pekiştireçler(ikincil) Öğrenilmemiş pekiştireçler( birincil) Daha çok yiyecek pekiştireçleri için kullanılan isimdir. Şekerlemeler, cips vb.. en sık kullanılan birincil pekiştireçleridir. Öğrenilmiş pekiştireçler(ikincil) İzledikleri davranış üzerinde etkisi olmayan uyaran olaylarını (yansız uyaran) anında pekiştireç izlerse yansız uyaran pekiştireç olma özelliği kazanır. Başlangıçta nötr özellik taşıyan harikasın, süpersin gibi övgü sözlerinin hemen ardından çocuğun hoşuna gidecek yiyecek, yakınlık gibi olaylar izlerse bu övgüler pekiştireç özelliği kazanır. Öğrenilmiş Pekiştireç Türleri Sosyal pekiştireçler Sembol pekiştireçleri Etkinlik pekiştireçleri Sosyal pekiştireçler En sık kullanılan pekiştireç türlerinden biridir. Ses tonu, tebessüm etme, dokunma veya yakınında bulunma gibi davranışlar sosyal pekiştireç örnekleridir. Sembol pekiştireçleri(dönüştürülebilir) Önemli öğrenilmiş pekiştireçlerden biridir. Marka, yıldız, kupon, boncuk vb. sembollerin diğer pekiştireçlerle eşlenmesi ve dönüştürülmesi ile başlangıçta herhangi bir değeri olmayan semboller pekiştireç özelliği kazanır. Etkinlik pekiştireçleri-premack İlkesi Az yeğlenen etkinlikleri çok yeğlenen etkinliklerin izlemesi durumuna Premack ilkesi denmektedir. Ödevini tamamlayan öğrencilerin teneffüse çıkacağını söylemek istenmeyen etkinliğin yapılmasını sağlıyor ve daha sonra oluşum sıklığını artıyorsa bu pekiştirme türüne uygundur.
Olumsuz pekiştirme Ortamdaki olumsuz pekiştirmelerin ortadan kaldırılarak davranışın yapılma sıklığının artırılmasına olumsuz pekiştirme denir. Olumsuz pekiştirme ile ceza çoğu zaman karıştırılmaktadır. Oysa, olumsuz pekiştirmede olumsuz pekiştireçler ortamdan çıkartılırken, cezada olumsuz pekiştireçler ortama konmaktadır. Hem olumlu hem de olumsuz pekiştirme davranışın yapılma olasılığını artırırken, ceza, davranışın yapılma olasılığını azaltır. örnek Duş alırken sıcak suyun akmasına son veren soğuk suyu açma davranışında artış olduğundan suyu ılıklaştırma olumsuz pekiştirmeyle kazanılan bir davranıştır. Ceza Davranışın sonuçları davranışın ileride olma olasılığını azaltıyorsa bu sonuçlara itici uyaran ve bu sürece de ceza denir. Cezanın iki türü vardır. Birinci tür ceza İkinci tür ceza Birinci tür ceza Davranışları izleyen sonuçlar, davranışın ileride oluşumunu zayıflatırsa, bu sürece birinci tür ceza denilmektedir. İkinci tür ceza Davranışı sürdüren pekiştirecin ya da pekiştireçlerin geri çekilmesine bağlı olarak davranışın ilerde oluşması zayıflarsa bu sürece ikinci tür ceza denilmektedir. Mola ve tepkinin bedeli ikinci tür cezadan, beden üzerinde güç kullanma ile aşırı düzeltme birinci tür cezadan türemiş davranış değiştirme işlem süreçleridir. Problem Davranış Nedir? Öğrencinin ya da diğer öğrencilerin öğrenmesine engel olan, sosyal ilişkileri ve etkileşimi etkileyen, öğrenciye, akranlarına, yetişkinlere ve aile bireylerine zarar veren davranışlar olarak tanımlanabilir. Öğrenciler çok farklı problem davranışlar sergileyebilirler.
İleri derecedeki problem davranışlar, sıklıkla, problem davranış sergileyen bireyin çevresindekilere, kendisine veya eşyalara zarar verici davranışlardır. Kişilerin sadece hoşlarına gitmediği ya da kendilerini sinirlendirdiği için bazı davranışları problem davranış olarak tanımlamaları uygun değildir. Davranış problemleri neden ortaya çıkabilir? İstenmeyen etkinlikten kaçma(zor bir etkinlikten) İlgi ve dikkat kazanma(annenin dikkatini çekme) Nesne ve etkinlik kazanma(cips, şeker, tv izleme) Duyusal uyaran elde etme(parmak emme, sallanma) Problem Davranışların Oluşumlarını Açıklamaya Çalışan Yaklaşımlar Nelerdir? Problem davranışların neden meydana geldiğine dair farklı açıklamalar yapılmıştır. Bunları dört grupta toplayabiliriz. Kötü çocuk Özür durumu Olumsuz aile ve ev yaşantısı Geçirilen travma ve deneyimler Kötü çocuk Bu bakış açısında, problem davranışların çocuktan kaynaklandığı düşünülerek, problem davranışlar çocukların suçu ya da problemi olarak değerlendirilmektedir. Bu inanca sahip kişilerin bu davranışları beni kızdırmak için yapıyor, bu davranışlar onun karakterinin bir parçası, bu çocuk hayatı boyunca böyle olur gibi ifadeleri kullandıkları görülür. Özür durumu Özürlü çocuklarda problem davranışların görülme sıklığı oldukça yüksektir. Dolayısıyla, bazı bireyler çocukların özür nedeniyle problem davranışlar sergilediğini öne sürmektedirler. Bir başka deyişle, çocukların hiperaktivite, öğrenme güçlüğü, otizm nedeniyle problem davranışlar sergilediklerine inanmaktadırlar. Olumsuz aile ve ev yaşantısı Bu görüşe sahip bireyler, problem davranış gösteren çocuğa sahip ailelerin iyi bir aile olmadığına ve çocuklarını iyi disipline edemediğine inanmaktadır.
Geçirilen travma ve deneyimler Bu görüşe inanan bireyler çocuğun cinsel, duygusal, fiziksel suistimallere uğraması nedeniyle problem davranışların ortaya çıktığını öne sürmektedir. Böylece, geçmişte yaşanan olayları değiştirmenin mümkün olmaması nedeniyle, problem davranışları değiştirmenin mümkün olmadığı savunulmaktadır. Problem Davranışları Etkileyen Olaylar Öncüller ve sonuçlar olarak açıklamaya çalışalım. Öncüller, bir davranışın ortaya çıkmasına zemin hazırlayan ve davranışın hemen öncesinde yer alan durum ya da uyaranlardır. Öncüller, (a) gün içinde belirli bir zaman dilimi( örneğin, öğrencinin her gün yemek sırasında bağırma davranışı göstermesi), (b) fiziksel çevre(örneğin, öğrencinin sadece oyun parkında arkadaşını ısırması), (c) belirli insanlar (örneğin, öğrencinin x kişisi yanındayken yere tükürmesi), (d) belirli etkinlikler (örneğin, öğrencinin sadece koşu etkinliklerinde kendini yere atması) olarak dörde ayrılmaktadır. Sonuçlar Davranış ortaya çıktıktan sonra sunulan ya da davranışı izleyen durum ya da olaylardır. Problem davranışla kazanılan pekiştirici durumun uygun davranışlarda verilmesi(öğrenci arkadaşının elindeki simidi izinsiz alıyorsa, daha sonra herhangi bir uygun davranışta bir parça simit ile pekiştirilir) Uygun davranışı, problem davranışın elde ettiği pekiştireçten daha fazla pekiştireçle pekiştirme( simit örneğinde olduğu gibi izinsiz alınan simit yerine uygun davranışta tam bir simit verilebilir) Öncülleri düzenlemek ya da değiştirmek ( kullanılan materyal ya da yapılan etkinlik, etkinlik yapılan ortam, kişi vb. durumlar problem davranış için zemin hazırlıyorsa bu uyaranlar düzenlenmeli ya da değiştirilmelidir) Uygun davranış sergileyen öğrencileri pekiştirmek
Yapılmayacak davranış yerine yapılması gereken davranışları söylemek( parmak kaldırmadan konuşma yerine konuşmak istediğinde parmağını kaldırabilirsin demek öğrencinin ve eğitimcinin problem davranışa odaklanmaları engellenmiş olur) Uygun davranışlar için gerekli öncülleri sunma ( konuşmak isteyen parmağını kaldırsın, elindeki çöpü atmak isteyenler için çöp kovası burada vb..) Etkinlikler arası geçişler problem davranışların en çok gözlendiği zamanlardır. Dolayısıyla bunu azaltmak için (a) geçiş için açık yönerge verme, (b) öğrencilerin geçişte belli becerileri gerçekleştirmesini sağlama( basketbol etkinliğinden sonra bisiklet sürme becerisi çalışılacak ise basket toplarını toplaması sağlanabilir), (c) bir etkinliği bitip diğer etkinliğin başlayacağına ilişkin bilgi verme gibi yöntemlerde kullanılabilir. TEŞEKKÜRLER