Transkript

1 Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý 1950 li ve 1960 lý yýllarda kurulmaya baþlanmýþ olup; 40 yýldan fazla bir süredir etkin bir biçimde Avrupa ve Kuzey Amerika da faaliyet göstermektedir. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, baþlarda kamunun hibe kaynaklarla finanse ettiði bölgesel ekonomik geliþmeyi özendirmek ve koordinasyonu saðlamak üzere, yetki ve çalýþma alaný olarak merkezi ve yerel hükümetin arasýnda bir düzeyde oluþmuþtur. Kasým 2006

2 BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARI 1. Dünya da Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý Üretim sistemlerinde geliþen teknolojik ilerlemeler ve taþýmacýlýk sistemlerinde maliyeti azaltan yenilikler sayesinde artan üretim ve geniþleyen pazara karþýlýk küçülen Dünya, insanlýðý son yýllarda adýna küreselleþme denilen hýzlý bir sürece sokmuþtur. Bu hýzlý süreç yüzünden farklý coðrafyalarda birçok önemli dünya þehri eklemlenerek düðüm noktalarý oluþturmaktadýr lerde yaþanan seri ekonomik krizler sonrasý içine girilen yeniden yapýlanma sürecinde, post-fordizm dönemi uzmanlaþma eðilimiyle çeþitli büyüme odaklarý ortaya çýkmýþtýr. Bu odaklarýn; baþka bir deyiþle eklemlenmiþ þehirler bütününün, artan ekonomik aktiviteleri, bölgesel ekonominin önem kazanmasýna ve bazý bölge sýnýrlarýnýn da deðiþmesine neden olmuþtur sonrasýnda Avrupa ve Avrupa Birliði tabanlý çalýþmalarda bölge kavramý, ekonomik kalkýnmanýn saðlanabileceði ve ulusal düzeyde mekansal dengesizliklerin giderilebileceði en uygun politika ölçeði olarak ön plana çýkmýþtýr. Avrupa nýn bütünleþme çabalarýnda baþý çeken Avrupa Birliði nin bölgesel politikalarýnýn amacý; küreselleþme, teknoloji, geniþleme ve entegrasyon süreçlerini dikkate alarak ve kaynaklarý daha az geliþmiþ bölgelere daðýtarak, bölgeler arasý dengesizlikleri azaltmak ve önlemektir (Sweet, 1999). Bölge, ulusal hükümet ve AB arasýnda ekonomik ve sektörel politikalarýn oluþturulmasý ve uygulanmasýnda bir köprü görevi görmektedir (Leonardi, 1993 aktaran Kayasü ve Diðerleri, 2003). AB nin bölgesel politika uygulama araçlarýndan yapýsal fonlar doðrudan bölgeye verilmektedir. Bu nedenle var olan kurumlar güçlendirilmekte veya Türkiye de de rastlandýðý gibi; yýlýnda NUTS 1 / ÝBBS sýnýflandýrmasýna göre yeni bölge tanýmlamalarý yapýlarak-, gerektiðinde yeni bölgeler ve bölgesel kurumlar oluþturulmaktadýr. Çünkü, bölgelerin yapýsal fonlarý yönetebilmek ve ekonomik politikalarý uygulayabilmek için kurumsal yapýlara sahip olmalarý gereklidir lardaki büyük ölçekli imalat sanayine dayalý büyüme odaklarý geliþtirmeyi amaçlayan kalkýnma modelleri yerini; 1970 teki seri ekonomik krizleri takip eden 1980 lerde bölgelerin ekonomik, politik ve kurumsal kimlik kazanmasýyla bölgesel kalkýnma modellerine býrakmýþtýr. Keating e göre (1998) bu dönüþüm sürecinde deðiþen uluslar arasý pazarlara cevap verme çabasý da önemli rol oynamaktadýr. Bu yeni modellerde artýk bölgesel politika hizmet sektörünü, sanayi sektörü kadar içine almaktadýr. Küreselleþme süreci içerisinde firmalar yayýlmaya ve çeþitli iþbirlikleri kurarak aðlarýný geniþletmeye baþlamýþlardýr. Bilginin aktarýmý ve araþtýrma-geliþtirme faaliyetleri sayesinde rekabet gücü ve kapasiteleri artan firmalar küresel bir yarýþta artýk ülkelerini ve bölgelerini temsil etmektedir. Bu yüzden birçok günümüz Avrupa ülkesinde; daha güçlü bölgesel yapýlar veya metropoliten alanlar yaratmak amacýyla, tabandan tavana bir yaklaþýmla bölgesel politikalarý geliþtirme iþlevi merkezden yerel ve bölgesel kurumlara aktarýlmýþtýr. Bu kurumlar Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý kimliði altýnda bölgesel geliþme politika ve stratejileri üretmektedir. Söz konusu kurumlar Türkiye gibi hýzlý geliþen ülkelerde önemli fonksiyonlara sahip olarak ekonomik kalkýnmaya yön vermekte olup; bu çalýþmada Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn dünya literatüründe farklý tanýmlarýna, genel yapýlarýna, finansman kaynaklarýna, ana hedef ve faaliyetleri ile çeþitli süreçlerde katýlým gösteren aktörlerine makro bir bakýþ açýsýndan deðinilecektir. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn Dünya örneklerinde farklý planlama deneyimlerine olumlu veya olumsuz katkýlarý, geliþmekte olan ülkelerde dengesizlikleri körükleyici etkilere yol açma tehlikeleri gibi konular ayrý ve önemli tartýþma konularý olup, sözü edilen kurumlar hakkýnda genel bir fikir edindirmeyi amaçlayan bu çalýþmada, yaklaþým açýsýndan anýlan tarz deðerlendirmeler ve yorumlar yer almayacaktýr Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý 1950 li ve 1960 lý yýllarda kurulmaya baþlanmýþ olup, 40 yýldan fazla bir süredir etkin bir biçimde Avrupa ve Kuzey Amerika da faaliyet göstermektedir. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, baþlarda kamunun hibe kaynaklarla finanse ettiði bölgesel ekonomik geliþmeyi özendirmek ve koordinasyonu saðlamak üzere, yetki ve çalýþma alaný olarak merkezi ve yerel hükümetin arasýnda bir düzeyde oluþmuþtur. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, 1980 lerde küreselleþme ve kamu iþletmeciliðinin yaygýnlaþmasýyla artan yerel rekabet neticesinde, bölgesel kalkýnma sürecine özel sektörün ve yerel aktörlerin katýlýmýný saðlamakla görevlendirilmiþtir ler ve öncesinde Kuzey Amerika, Avusturya, Fransa, Ýrlanda ve Belçika da kurulmaya baþlanan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý ný, 1960 lar ve 1970 lerde Almanya, Ýngiltere, Ýtalya ve Hollanda, 1980 lerde ise Yunanistan, Ýspanya, Danimarka ve Finlandiya gibi ülkeler takip etmiþtir larda Avrupa Birliði nin artan etkinliði ve rekabet edebilirliði arttýrmaya yönelik bölgesel kalkýnma fonlarý sayesinde, Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn sayýlarý ve yetkinlikleri hýzla artmýþtýr. Bu dönemde Bölgesel Kalkýnma Ajansý kurulan Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Litvanya, Letonya, Polonya, Portekiz, Slovakya, Ýsveç ve Ukrayna gibi ülkelere Avrupa Birliði tarafýndan ajans kurmalarý için öneride bulunulmuþ ve kuruluþ aþamasýnda finansman ve uzman desteði de saðlanmýþtýr. 1 Nomenclature of Territorial Units for Statistics / Ýstatistiki Bölge Birimleri Sýnýflandýrmasý

3 Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý birçok ülkede kurulmuþ olmakla birlikte her birinde farklý yapýlara ve amaçlara sahiptir. Bu amaçlar; içsel büyüme yolunda bölgesel stratejilerin uygulanmasý, yerel ve bölgesel giriþimciliðin desteklenmesi, yabancý sermayenin çekimi, alt yapý hizmetlerinin sunulmasý, bilginin aktarýmý, sürdürülebilir geliþmenin baþarýlmasý ve çevrenin korunmasý þeklinde özetlenebilir. Avrupa Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý Birliði ne göre, Bölgesel Kalkýnma Ajansý bir bölgenin sektörel veya tüm kalkýnma problemlerini belirleyen ve bu problemlere çeþitli þekillerde çözüm bulup, bu konularda projeler geliþtiren organizasyondur (EURADA, 1999). Avrupa Birliði, Avrupa ölçeðinde Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýndan bazýlarýnýn ana veya ikincil faaliyetinin yabancý yatýrým çekmek olsa da, hepsinin ortak özelliðinin belli bir coðrafyada var olan içsel potansiyeli geliþtirmek olduðunu vurgulamaktadýr Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn Genel Yapýlarý Dünya daki ve Avrupa daki Bölgesel Kalkýnma Ajansý kurma deneyimleri her ülkede farklýlýklar göstermekte ve her ajansýn yapýsý kendine özgü olmaktadýr. Hepsi kamu kurumu niteliðinde olan, bölgesel anlamda yerel özellikleri yansýtan ve ekonomik yapýlara uygun politikalar benimseyen bu kurumlarda iþlevsel ve kurumsal yapý farklýlýklarýnýn oluþmasý doðaldýr. Küreselleþme yarýþýndaki bölgelerin ve þehirlerin ülke ölçeðinden daha ön plan çýkmasýyla, geleneksel tavandan tabana yaklaþým, yerini giderek bölgesel politikalar geliþtirmek amacýyla tabandan tavana yaklaþýma býrakmaktadýr. Bu yeni yaklaþýmda katýlýmýn daha fazla ön plana çýktýðý ve geliþmenin saðlayacaðý faydalarýn sadece ait olduklarý yerlere deðil, ülkenin diðer bölgelerine aktarýlmasýnýn da amaçlandýðý göze çarpmaktadýr. Dünya Bankasý ise Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn amaçlarýndan Yerel Ekonomik Kalkýnma yý; kasaba, þehir, metropoliten alan, alt-ülkesel bölge olarak tanýmlanan topluluktaki herkes için yaþam kalitesinde iyileþmeler ve faydalar getirecek sürdürülebilir ekonomik büyümeyi baþarmak için birlikte çalýþan yerel insanlarýn çabalarý olarak tanýmlamaktadýr. Yerel Ekonomik Kalkýnma Ajanslarý ise, mikro ölçekte ve yerel düzeyde kalkýnma çabalarýnýn bir kýsmýný organize etmek üzere tasarlanmýþtýr (Greg Clark, 2004). Sekizinci Beþ Yýllýk Kalkýnma Planý nda Bölgesel Geliþme Özel Ýhtisas Komisyonu anýlan kurumlarý, Bölgesel Ekonomik Kalkýnma Ajansý, merkezi hükümetlerden baðýmsýz bir idari yapýda sýnýrlarý çizilmiþ bir bölgenin giriþimcilik potansiyelini geliþtirip canlandýrmak ve böylece ekonomik kalkýnmaya katký saðlamak amacýyla kurulmuþ ve faaliyetlerini kamunun veya özel sektörün finanse ettiði bir kuruluþtur þeklinde tanýmlamaktadýr. Türkiye hem katýlým öncesi bölgesel kalkýnma yardýmlarýndan, hem de katýlým sonrasý Avrupa Birliði yapýsal fonlarýndan yararlanabilmek için, 2003 yýlýnda Katýlým Ortaklýðý Belgesi nde ülkede kalkýnma ajanslarýnýn kurulacaðýný taahhüt etmiþtir. Türkiye de tarihinde yasalaþan 5449 sayýlý Kalkýnma Ajanslarý Kuruluþu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkýnda Kanun da ise bu kurumlarýn kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluþlarý arasýndaki iþbirliðini geliþtirmek; kaynaklarýn yerinde ve etkin kullanýmý saðlamak; yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle ulusal kalkýnma planý ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak, bölgesel geliþmeyi hýzlandýrmak; sürdürülebilirliði saðlamak ve hem bölgeler arasý hem de bölge içi geliþmiþlik farklarýný azaltmak üzere oluþturulduðunu vurgulanmaktadýr. Tablo 1. Geleneksel Tavandan Tabana Yaklaþýma Karþý Yenilikçi Tabandan Tavana Yaklaþým, (Stöhr, 1989) (Cappelin, 1997) (Halkier, Danson ve Damborg, 1998) (Roberts 1998). Baðýmsýz bir kuruluþ olarak, yerel ekonomik kalkýnmayý saðlamak amacýndaki Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn bir çoðu tabandan tavana doðru örgütlenme modellerini benimsemektedir. Ulusal ölçekteki politikalar ise genel olarak tavandan tabana doðru örgütlenme özelliði taþýmaktadýr ve Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýna politik desteði saðlayan merkez nitelikli kurumun da bu þekilde davranmasý olasýdýr.

4 Halkier, Danson ve Damborg a (1998) göre tabandan tavana yaklaþým Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýna belli avantajlar getirmektedir. Bu avantajlar þöyle sýralanabilir; Bölgesel kurumun o bölgenin problemleri doðrultusunda tasarlanmýþ stratejileri üretmesi, daha etkin ve bürokrasiden uzak iliþkilerin kurulmasý, yarý-özerk yapýlanan konum sayesinde siyasi müdahalelerden uzak kalýnmasý, ekonominin yapýsal sorunlarýna uzun vadeli perspektiften bakýlabilmesi, bölgeye siyasi desteðin doðrudan ve etkili olarak girebilmesi. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý genel olarak politik destek saðlayan kurumlara, bürokratik özerkliklerine, kuruluþ amaçlarýna ve eylemlerine göre sýnýflandýrýlmaktadýr. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý arasýndaki en temel farký yaratan etmen, seçimle gelen merkezi yönetimin ana idari yapýnýn içinde veya dýþýnda yer almak istemesi veya istememesidir. Avrupa daki Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn bir çoðu baðýmsýz kuruluþlar olarak varlýklarýný sürdürmekle birlikte, politik desteði saðlayan kurumlara belirli bir mesafede durmaktadýr. Baðýmsýz Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn hem uzun vadeli stratejik kararlarda hem de kýsa vadeli günlük iþlerdeki bürokratik özerkliði, hükümet bünyesi içinde yer alan bir kurumsallaþma türünde politik etki altýnda kalabilir. Bu kuruluþlarýn çoðunun tek bir ekonomik ve politik desteðe sahip olmalarý nedeniyle, yasal olarak özerk olan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn faaliyetlerine politik müdahale olmasý muhtemeldir. Kurucularýna (genelde politik desteði saðlayanlara) göre Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý ný dört ana grupta toplamak mümkündür. Son grupta yer alan ajanslar ise kamu-özel sektör ortaklýklarý tarafýndan kurulan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý dýr. Hem yönetimler hem de hedefler bakýmýndan kamu ve özel görüþleri bir araya getirme özelliði taþýyan bu tür ajanslar, diðer türlere oranla daha verimli çalýþmaktadýr. Yönetimin hem kamu, hem de özel sektör tarafýndan ortaklaþa yapýlmasý çýkar gruplarýnýn tam olarak temsil edilmesini saðlamakla birlikte, halk katýlýmýn da en iyi örneklerinden birini oluþturmaktadýr. EURADA ya göre gelecekteki Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý bu türde olma eðilimindedir (EURADA, 1999). Görüldüðü üzere politik desteði saðlayan kuruluþ, ajanslarýn yapýlarýnda ve uygulama süreçlerinde önemli etkilere sahip olabilmektedir. Belirli bir mesafede duran ve politik desteði saðlayan kuruluþ (yerel, bölgesel veya ulusal olabilir) ise, politikalarýn geliþtirilmesine ve kaynaklarýn kullanýmýna çok genel anlamda müdahale etmekle birlikte, stratejik giriþimleri ve güçlerin kullanýmýný Bölgesel Kalkýnma Ajansý nýn bürokrasisine býrakmaktadýr (Halkier ve Danson, 1998 aktaran Kayasü ve diðerleri, 2003). Ýlk gruptaki ajanslar merkezi hükümet tarafýndan kurulan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýdýr. Genel olarak geliþmekte olan ülkelerde görülen bu yapýlar, üniter yapýya sahip devletlerde veya toplumsal bilincin tam olarak geliþmediði yerlerde reform hareketleri kapsamýnda ve dýþ desteklerle kurulurlar. Örnekleri Avrupa Birliði ne yeni üye olan bazý Doðu Avrupa ülkelerinde ve Türkiye gibi aday konumundaki ülkelerde görülmektedir. Bu durum; hedefleri için gereken kaynaklara rahat ulaþabilme ve bürokrasiden uzaklaþama gibi faydalar getirmekle birlikte, merkezi hükümete aþýrý baðýmlýlýk ve politik kararlardan etkilenme düzeylerinin yüksek olmasý gibi dezavantajlar da yaratmaktadýr. Ýkinci grupta yer alan ajanslar yerel yönetimler tarafýndan kurulan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýdýr. Yerele yakýn olmakla birlikte bürokrasi yüzünden uygulama güçleri azalan bu tür kurumlarýn etkinlikleri düþmekte, kaynaklara yeterince ve zamanýnda ulaþamamalarý yüzünden iþlevsiz hale gelebilmektedir. Ancak politik tavýrlara fazla baðýmlý olmamakla birlikte, bu tür ajanslar yereldeki eðilimleri ve potansiyelleri en iyi þekilde yönetebilme özelliðine sahiptir. Üçüncü grupta yer alan ajanslar yerel ve bölgesel yönetimler tarafýndan kurulan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýdýr. Daha hýzlý karar alma mekanizmalarýna sahip bu ajanslar politik tavýrlara daha baðýmlý ancak; geniþ bir coðrafyada bir arada bulunmanýn çeþitli faydalarýndan yararlanmakta ve kaynaklarý bütüncül bir yaklaþýmla etkin kullanma þansýna sahip olmaktadýr. Tablo 2. Bürokratik Özerkliðe Göre BKA Örgütlenmesi, (Halkier ve Danson, 1998 aktaran Kayasü ve Diðerleri, 2003). Politik destek ayný zamanda ajanslarýn bulunduðu ülkenin yönetim modeline baðlý olarak çeþitlenmekte ve yapýlarý ülkeden ülkeye farklýlýklar göstermektedir. Fransa ve Ýspanya gibi ülkelerde özel yasalara baðlý olan ajanslar çoðu ülkede bir çerçeve yasa veya devlet tarafýndan kurulmaktadýr (Kayasü ve diðerleri 2003). Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý iç örgütlenmeleri itibariyle ikili bir yapýya sahiptir. Bir tarafta; Genel Kurul, Yönetim Kurulu, Denetleme Komitesi ve Genel Müdürlük ten oluþan yapý, diðer tarafta ise; teknik konularý inceleyen komisyonlarýn olduðu birbirini sürekli besleyen bir yapý bulunmaktadýr (EURADA, 1999). Yönetim Kurulu Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý ný oluþturan paydaþlar tarafýndan seçilmekle birlikte, ortak hedeflere sahip ancak teknik olmayan temsilcilerden oluþur. Bazý ülkelerde ise bunlar merkezi yönetim tarafýndan seçilmekte ve merkezi yönetime karþý sorumlu olmaktadýr. Kurul un görevleri stratejik planlarý onaylamak olup bunun yaný sýra etkinlik deðerlendirmesi de yapmaktýr.

5 üzere veri gelirlerinden paylar olabilmektedir. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý eðer içsel büyüme için gerekli fonlarý kendi içinden temin edemezse, dýþ kaynaklý yardýmlara yönelmektedir (EURADA, 1999). Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýna saðlanan finansal kaynaklar EURADA ya göre aþaðýda belirtilen dört ana baþlýkta toplanabilmektedir. Tablo 3. Avrupa daki Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn Yasal Yapýlarý, EURADA Avrupa daki örneklerde Kurul Üyeleri genellikle politikacýlar, özel sektör, birlikler, bankalar ve akademik kurumlarýn temsilcilerinden seçilmektedir. Teknik ekibi yetiþtirme iþi ise, Kalkýnma Ajans ýnýn Genel Müdürüne verilmektedir (EURADA, 1999). Yönetim Kurullarý genellikle harcamalarý bakýmýndan kamu yönetimlerine karþý sorumlu olmakla birlikte, politikalarýn oluþturulmasý ve uygulanmasý bakýmýndan da kuruluþ kanunu ve mevzuatlarý çerçevesinde serbest býrakýlmaktadýr Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn Finansman Kaynaklarý Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý toplamda üç deðiþik kaynaða ihtiyaç duymaktadýr. Bunlar, Dünya Bankasýna göre baþlangýç maliyetleri, çekirdek iþletme giderleri ve operasyonel program fonlarýdýr. Bu üç baþlýktan ilk ikisi kurumsal yapýyla alakalý olmakla birlikte, bir þekilde zorlanýlmadan temin edilebilmektedir. Burada üçüncü baþlýk olan operasyonel program fonlarý, geliþmeye yön verecek programlarý hazýrladýðýndan ve uygulama aracý olduðundan özel önem taþýmaktadýr. Birçok Bölgesel Kalkýnma Ajansýnýn finansal kaynaklarýnýn önemli bir bölümü yerli veya yabancý yardýmlardan oluþmaktadýr. Baþlangýç maliyeti denilen kurumsal yapýnýn oluþturulmasý sürecine, Bölgesel Kalkýnma Ajansýný oluþturacak paydaþlar ve yardýmlar katkýda bulunmaktadýr. Avrupa ülkelerinde oluþturulan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn bir çoðu ödeneklerini kendilerine politik desteði saðlayan yapýlardan saðlamaktadýr. Ancak politik desteði veren bu kurumlar Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn çoðunlukla iþletme giderlerini karþýlamakta ve operasyonel program fonlarýna katkýda bulunmaktadýr. Bunlarýn dýþýnda gelir kaynaklarý ise; kira gelirleriyle bazý Avrupa ülkelerinde olduðu Politik destek veren kurumlardan elde edilen doðrudan fonlar Kaynak Politik destek veren kurumlardan elde edilen dolaylý yardýmlar Mekan Donaným Personel Hizmetlerden ve dýþardan saðlanan gelirler KOBÝ lerin sermayelendirilmesine katýlým KOBÝ lere saðlanan danýþmanlýk ve destek hizmetleri Gayrimenkul ve mülk yönetimi Yerel ve bölgesel yönetimlere saðlanan danýþmanlýk hizmetleri Eðitim ve seminer hizmetleri Yönetim görevleri Ticari görevler Yabancý yatýrýmcýlara verilen hizmetler Sanayi geliþtirme alanlarýnýn ve endüstri bölgelerinin yönetimi Yayýnlar Uluslararasý fonlar ve projeler Avrupa Birliði, Dünya Bankasý, vb Dünya Bankasý ise Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýný finanse ederken (bazýlarýnýn birden fazlasýna da girebildiði) beþ temel yaklaþým belirlemiþtir (Greg Clark, 2004). Bunlar; Tamamen kamu kesimince fonlanan ve sahiplenilen, yýllýk bütçeleme ve kaynak muhasebesi sürecinin veya bütçelerinin ve proje finansmanlarýnýn detaylý olarak kontrol edildiði sýký kamu denetimi altýndaki Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, Tamamen kamu kesimince fonlanan ve sahiplenilen, ancak kamu kesimi muhasebe kurallarýna konu olan; buna karþýlýk kamusal politika hedeflerini baþarmada yardýmcý olacak tamamlayýcý ticari strateji saðlayan, bir içsel finansal motor oluþturmak üzere sermaye gelirleri, ticaret gelirleri, ücretler ve zorunlu toplanan paylar gibi kaynaklarý kullanma konusunda özgürlüðe sahip olan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, Kaynaklarý, kamu kesiminden ve özel sektöre kadar geniþ bir yelpaze tarafýndan karþýlanan ve finansal strateji oluþturmanýn, virman yapmanýn, deðiþik sponsorlardan elde edilen gelir ve giderleri yeniden paylaþtýrýlmasýnýn açýk kurallarýný ve süreçlerini taþýyan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, Büyük oranda veya tamamen özel sektörce fonlanan ve esasen kendi içsel finansal stratejisi üzerinde kapsamlý kontrolü olan ancak kar amacý olmadan çalýþan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, Onaylanan kurallar baðlamýnda ayrý ayrý yönetilen ve muhasebesi yapýlan, çok karmaþýk finansal iþlemler ve düzenlemeleri gerçekleþtirmek için kendi yerelleþmesini ve aktörler arasý arabuluculuðunu yaratan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý dýr.

6 1.4. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn Genel Hedefleri ve Faaliyetleri Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn hepsinin ortak hedefi yerel ekonomik kalkýnmadýr. Tercih edilen kalkýnma modeli ise net bir Stratejik Planlama süreci etrafýnda düzenlenmelidir. Kýsa ve orta vadeli hedefleri olmakla birlikte esas hedef, uzun vadede yerel aktörler ile dýþ sermaye ve yardýmlar sayesinde içsel büyümenin saðlanmasýdýr. Klasik planlama anlayýþýndan farklý yönü ise, bu kalkýnma sürecinden toplumun da birçok sosyal faydayý görecek olmasýdýr. Genel olarak bakýldýðýnda Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn beþ ana amacý vardýr. Bunlar; bölgesel ekonomik kalkýnma ve ekonomik yapýlanmayý desteklemek; iþ alanýnda yatýrýmý, verimliliði ve rekabet gücünü arttýrmak; iþ imkânlarýný çoðaltmak; bölgedeki becerileri geliþtirmek ve sürdürülebilir kalkýnmayý saðlamaktýr (DETR, 1997). EURADA ya göre Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý faaliyetleri itibariyle dört grupta toplanmaktadýr. Bunlardan ilki olan Stratejik Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, bilgi bankalarý oluþturmak ve sosyal, sektörel ve ekonomik alanlarda araþtýrmalar yapmak; ulusal ve uluslar arasý arenalarda bölgeyi güçlü tutmak; KOBÝ lere destek vermek ve giriþimcilik potansiyelini ortaya koymak gibi faaliyetlerde bulunmaktadýr. Ýkinci olarak Genel Operasyonel Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn; sektörler arasý geliþme projeleri oluþturmak, desteklemek ve yönetmek gibi faaliyetleri vardýr. Üçüncü olarak Sektörel Operasyonel Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý; belirli bir bölgede, belirli bir sektörün belirli projeleri üzerinde faaliyetlerde bulunmaktadýr. Son türdeki Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý ise, sadece dýþ yatýrým çekmek için kurulmuþ olanlardýr. Avrupa Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý Birliði ne göre; Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý yalnýzca ekonomik geliþmeyi deðil, sosyal geliþmeyi de dikkate almalýdýr ve öngörülen hedeflerin baþarýya ulaþabilmesi için bölgedeki potansiyeller ile aktörlerin çabalarý çok önemlidir. Bu kapsamda hedefler söyle sýralanabilir: Ýçsel kalkýnmanýn gerçekleþtirilmesi, Giriþimlere hizmetlerin verilmesi, Yerel ve bölgesel yetkililere hizmetler verilmesi, Eðitim hizmetleri verilmesi, Giriþimlere hizmetler verilmesi, Yabancý yatýrým çekilmesi, Rekabete dayalý bir iþ çevresinin oluþturulmasý, Alt yapýnýn geliþtirilmesi, Kaliteli iþgücünün yetiþtirilmesi, Devlet desteðinin saðlanmasý, Çevre ve saðlýk konularýnda iyileþtirmelerin yapýlmasý, Kurumlarýn etkinleþtirilmesi, Yerel aktörlerle iþbirliðin gerçekleþtirilmesi, Sinerji yaratýlmasý ve desteklenmesi. Bölgesel politikalarý ve hedefleri belirlerken Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý çok geniþ konularda çalýþmalar sürdürmekle birlikte, temelde bölgenin koþullarý ve önceliklerini göz önüne almaktadýr. Dünya Bankasý Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn yapabileceklerini aþaðýdaki listede belirtildiði üzere, kýsaca özetlemektedir (Greg Clark, 2004): Yerel aktörlerin eþgüdümünü saðlamak, Bölgesel, ulusal ve uluslar arasý yatýrýmcýlarýn/baðýþçýlarýn eþgüdümünü saðlamak, Yerel ekonomiyi izlemek, Yerel Ekonomik Geliþme için stratejik planlama yapmak, Altyapý ve yatýrýmlarý desteklemek, Arazi ve mülk yönetimi gerçekleþtirmek, Ýþgücü ve beceri geliþtirmek, Ýstihdam yaratmak ve iþ simsarlýðý yapmak, Giriþimciliði ve KOBÝ leri teþvik etmek, Sektör ve küme geliþtirme programlarý oluþturmak, Ýþ ve diðer organizasyonlar için baðýþ ve yardým yöntemi geliþtirmek, Fon yönetimi ile þirketlere doðrudan borç vermek ve yatýrým yapmak, Teknoloji geliþtirmeyi ve yenilikçiliði teþvik etmek, Bölgesel pazarlama yapmak ve yabancý yatýrýmlarýn geliþini kolaylaþtýrmak, Ana projeler için proje yönetimi ve tasarýmý geliþtirmek, Diðer yerel organizasyonlar için teknik yardým ve kapasite oluþturmak, Ýyi öðrenme ve alýþtýrma tekniklerini tanýmlamak, Sýnýr ötesi, bölgeler arasý ve uluslar arasý iþbirliðini gerçekleþtirmek. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn faaliyetlerini genel olarak yukarýdaki gibi belli baþlýklarda toplanmak mümkündür. Bu faaliyetlerin bir kýsmý yerel yönetimlerin görevleri olmakla birlikte; maddi yetersizlikler, nitelikli donaným ve personel eksikleri gibi nedenlerle Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý bu tür sorumluluklarý yüklenmektedir. Ayrýca ajanslar yerine getirdikleri faaliyetlere göre ikiye ayrýlmaktadýr. Kuvvetli Kalkýnma Ajanslarý bölgeye yatýrým çekmek amacýna ek olarak, bölgesel ekonomi ve iþ hayatýnýn geliþtirilmesi, bölgede kentleþme ve çevrenin düzenlenmesi, istihdamýn arttýrýlmasý gibi hedeflere yönelik stratejiler de geliþtirir. Zayýf Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý ise, sadece bölgeye dýþarýdan yatýrým çekmeye uðraþýr ve bunu birkaç yoldan yapar. Tablo 4. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn Yabancý Yatýrým Çekme Politikalarý, EURADA,1999.

7 Sonuç olarak, Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn hedefleri, uzun dönemli bölgesel ekonomik kalkýnma için uygun koþullarýn yaratýlmasý bakýmýndan yerel ekonomi; altyapý, çevre ve saðlýk iyileþtirmeleri bakýmýndan çevresel; sosyo-kültürel deðerlerin korunmasý ve geliþtirilmesi açýsýndan ise sosyal türde olmak üzere sýnýflandýrýlabilir. Burada Bölgesel Kalkýnma Ajansýna düþen en büyük görev ise, tüm yerel aktörleri inisiyatifleri ve kaygýlarý ile birlikte ayný potada eritmek ve sinerji yaratmaktýr. 2. Türkiye de Bölgesel Kalkýnma Ajansý Kurma Çabalarý Türkiye günümüze kadar bir bölge planý ortaya koymadýðý gibi, bir bölge planlama anlayýþýna da sahip olmamýþtýr. Ancak bölgecilik ve bölgeselleþmeye farklý gözlerle bakan Avrupa Birliði; bir yandan bütüncül bölge planlama yaklaþýmýyla yeni bir anlayýþý ortaya koymakta, bir yandan da bunun aracý olarak Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýný ve çeþitli uyum fonlarýný kullanmaktadýr Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn Aktörleri Bölgesel ekonomik kalkýnma ve içsel büyümeyi saðlamak amacýyla kurulan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, beklenen ekonomik kalkýnmadan faydalanacak gruplarý da bünyesinde toplamaktadýr. Genel olarak bu gruplar, bölgenin bütün ekonomik aktivitelerinin baþýný çekmekle birlikte, bölgesel politikaya yön veren mercileri de içermektedir. Yerel ekonomik kalkýnma için Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý çeþitli kurumlar ile birlikte çalýþmaktadýr. Ýlgi odaklarýndan ilki Merkezi Politika ve Ekonomi Takýmlarý olup, bunlar yerel ve bölgesel yönetimler içerisindeki merkezi politika ve ekonomi takýmlarýný ve diðer yerel yönetim fonksiyonlarýndan politika uzmanlarýný (planlama, ulaþým, konut, eðitim, saðlýk vb ) bünyesinde barýndýrmaktadýr. Geleneksel yönetim modelinde de yer alan bu aktörlerin yapýlanmalarý ve karar alma süreçleri, diðer ilgi odaklarýna açýktýr. Anýlan aktörler geleneksel modelin aksine, böylesine bir yapýda karar verici olmak yerine karar verme sürecinin paydaþlarý olmaktadýr. Ýkinci ilgi odaðý ise Topluluk Organizasyonlarý ve Gruplar olup; bunlar, genel olarak kendi topluluklarýnýn veya belediyelerinin ekonomik beklentileriyle ilgilenirler ve toplumsal bütünleþme için temas kurmak isterler. Diðer bir ilgi odaðý ise Ýþ Gruplamalarý dýr. Bu aktörler sayesinde yerel ekonomi hakkýnda analizler yapýlabilmekte ve açýk veriye eriþme olanaðý elde edilebilmektedir. Söz konusu grupta bankalar, kamu hizmeti yapan kuruluþlar, gayrimenkul yatýrým ortaklýklarý gibi çeþitli ekonomik aktivite birimleri yer almaktadýr. Baþka bir ilgi odaðý da Üniversiteler dir. Kaliteli ekonomik analizin yapýlmasý gerektiði yerlerde çerçeveye dahil olan akademik kurumlar ve temsilcileri, sahip olduklarý olanaklarla nesnel çalýþmalar yaparak, karar verme sürecinde bilimsel altyapýyý kurmaktadýr. Son ilgi odaðý ise Ticari Birlikler dir. Yerel ekonominin nabzýný tutan bu birlikler olasý verimlilik iyileþtirmeleri, þirket dinamikleri ve yerel ekonomik performansa dair en iyi bilgi ve birikime sahiptir (Greg Clark, 2004). Avrupa Birliði ne detaylý veriler sunmak üzere kurulan ve Eurostat tarafýndan 1970 li yýllarýn ortalarýnda oluþturulan Ýstatistiki Bölge Birimleri Sýnýflandýrmasý nýn (ÝBBS) temel amacý; bölgesel istatistikleri toplamak, bölgesel sosyo-ekonomik analizler yapmak ve topluma yönelik bölgesel politikalarýn çerçevesini oluþturmaktýr (Eurostat, 2004). Avrupa da ÝBBS sýnýflandýrmasý genel olarak ülke düzeyinin altýnda oluþturulan üç düzey üzerine kurulmuþtur. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn ise çok istisnai ve büyük bölgeler olmadýðý sürece, genelde ÝBBS-II düzeyinde kurulduklarý gözlemlenmektedir. Avrupa Birliði bütün üye ve aday ülkelerde zorunlu hale getirdiði bu sýnýflandýrma sayesinde topladýðý verilerle, bütüncül bir yaklaþým ortaya koyarak tüm bölgelere yönelik planlama çalýþmalarý yapmakta ve buna göre kýta bütününde bölgesel politikalarýný oluþturmaktadýr. Türkiye 14 Nisan 2003 tarihinde kabul edilen Avrupa Birliði ne Katýlým Ortaklýðý Belgesi nde kýsa vadeli hedefler arasýnda gösterilen Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn kurulmasý yönünde ilk adýmý 28 Aðustos 2002 tarihinde atmýþ ve ülke genelinde üç düzeyde istatistikî bölge birimleri oluþturmuþtur. Ýstatistikî Bölge Birimleri Sýnýflandýrmasý (ÝBBS) olarak resmileþen bu tasniflemenin temel amacý, Türkiye nin verilerini Avrupa Birliði nin kullandýðý standartlara çekmek ve uyumunu saðlamaktýr. Türkiye 81 ilin idari sýnýrlarý temel alýnarak; Düzey I de 12, Düzey II de 26 ve Düzey III te 81 bölgeye bölünmüþtür yýllarýný içeren Ön Ulusal Kalkýnma Planý nda; bölgesel geliþme politikalarýný yerel düzeyde uygulayacak kurumsal bir mekanizmanýn kurulmasý, hizmet birlikleri, kalkýnma vakýflarý ve kent konseyleri gibi yerel örgütlerin geliþtirilmesi öngörülmüþtür. Planda ayrýca çeþitli aktörler sayýlmýþ ve bunlara Devlet Planlama Teþkilatý nýn katýlýmýyla ÝBBS Düzey II bazýnda Mahalli Ýdare Örgütleri oluþturulacaðý belirtilmiþtir. Bu yönde son adým ise 19 Ocak 2005 de TBMM ne iletilen ve 25 Ocak 2006 da kabul edilen 5449 sayýlý Kalkýnma Ajanslarýnýn Kuruluþu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkýnda Kanun dur. Anýlan Kanun çerçevesinde ve Devlet Planlama Teþkilatý nýn koordinatörlüðünde Ulusal Kalkýnma Planý ile uyumlu olmak üzere sürdürülebilir geliþmenin saðlanmasý amacýyla 26 adet ÝBBS II biriminde Bölgesel Kalkýnma Ajansý nýn kurulmasý hedeflenmektedir. Bu çalýþmalarýn pilot uygulamasý olarak, Bakanlar Kurulu nun 31/05/2006 tarihli ve 2006/10550 sayýlý Bazý Düzey II Bölgelerinde Kalkýnma Ajanslarý Kurulmasýna Dair Karar, 06/07/2006 tarih ve sayýlý Resmi Gazete de yayýnlanmýþ olup; TR62 Düzey II Bölgesi nde Adana Ýli merkez olmak üzere Adana ve Mersin illerini kapsayan Çukurova Kalkýnma Ajansý ve TR31 Düzey II Bölgesi nde Ýzmir Kalkýnma Ajansý kurulmuþtur.

8 Nolu Kalkýnma Ajanslarý Kanunu Ajanslar ýn Yasal Teþkilat Yapýsý Türkiye nin bölgesel politikalar oluþturma adýna attýðý en önemli adýmlardan bir olan 5449 sayýlý Kanun un amacý; kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluþlarý arasýndaki iþbirliðini geliþtirmek, kaynaklarýn yerinde ve etkin kullanýmýný saðlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle, ulusal kalkýnma plâný ve programlarýnda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak bölgesel geliþmeyi hýzlandýrmak, sürdürülebilirliði saðlamak, bölgeler arasý ve bölge içi geliþmiþlik farklarýný azaltmak olarak tarif edilmektedir. Ajanslar, 26 Düzey II ÝBBS esas alýnmak ve özel hukuk hükümlerine tabi olmak kaydýyla, Devlet Planlama Teþkilatý Müsteþarlýðý nýn baðlý olduðu Bakan ýn teklifi üzerine Bakanlar Kurulu Kararý ile kurulacak ve ajans merkezinin bulunacaðý il kuruluþ kararnamesinde belirtilecektir. Bakanlar Kurulu bölgelerin yeniden düzenlenmesine olduðu kadar ajansýn kaldýrýlmasýna da yetkilidir sayýlý Kanun, Devlet Planlama Teþkilatý na ajanslarýn ulusal düzeyde koordinasyonu, bölgesel geliþmiþlik farklýlýklarýný azaltmak üzere tedbirlerin alýnmasý ve ajanslar arasýnda iþbirliðinin saðlanmasý gibi görevler vermektedir Ajanslar ýn Yasal Görevleri 5449 sayýlý Kanun da Bölgesel Kalkýnma Ajanslarýnýn görev ve yetkileri genel olarak þu baþlýklarla özetlenmektedir; Yerel yönetimlerin planlama çalýþmalarýna teknik destek saðlamak, Bölge plan ve programlarýnýn uygulanmasýný saðlayacak faaliyetlere ve projelere destek olmak, izlemek ve DPT ye bildirmek, Bölgede kapasite geliþtirilmesine destek olmak, Bölgede kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluþlarýnca yürütülen projeleri izlemek, Kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluþlarý arasýnda iþbirliðini geliþtirmek, Bölge plan ve programlarýna uygun olarak kaynaklarý kullanmak ve kullandýrmak, Bölge kaynak ve olanaklarýný tespit etmek, sosyal geliþmeyi hýzlandýrmak ve rekabet gücünü arttýrmaya yönelik araþtýrmalarý desteklemek, Bölgenin iþ ve yatýrým imkânlarýnýn ulusal ve uluslar arasý tanýtýmýný yapmak, Bölgede yatýrýmcýlarýn ruhsat ve izin iþlerini takip ve koordine etmek, Küçük ve orta ölçekli giriþimcileri çeþitli yollarla desteklemek, Türkiye nin katýldýðý uluslar arasý programlarýn tanýtýmýný yapmak ve Ajans ile ilgili hususlarýn yer alacaðý bir internet sitesi oluþturmak. Bunlara ek olarak ajanslar, görevleri kapsamýnda gerekli gördüðü bilgileri ilgili kurum ve kuruluþlardan istemeye yetkili kýlýnmýþlardýr. Ajanslarýn kanunda tarif edilen yapýlarý incelediðinde, Kalkýnma Kurulu, Yönetim Kurulu, Genel Sekreterlik ve Yatýrým Destek Ofisleri nden oluþan bir ana yapýyla karþýlaþýlmaktadýr. Kalkýnma Kurulu; bölgesel geliþme hedefine yönelik olarak, bölgedeki kamu kurum ve kuruluþlarý, özel kesim, sivil toplum kuruluþlarý, üniversiteler ve yerel yönetimler arasýnda iþbirliðini geliþtirmek üzere, illerin dengeli temsilini saðlayacak þekilde en fazla 100 üyeden oluþan ve ajansý yönlendirecek olan kuruldur. Yukarýda sayýlan aktörlerin biraraya gelmesiyle oluþan Kurul kendi üyeleri arasýndan 2 yýllýk görev süresine sahip bir Baþkan ve Baþkan Vekili seçer. Baþkan ve Baþkan Vekili nin baðlý olduðu kurumdaki görevi sona erdiðinde, Kalkýnma Kurulu ndaki görevleri de sona erer. Senede en az 2 defa toplanacak kurulun görevleri, Yönetim Kurulu nda bulunacak özel kesim ve sivil toplum kuruluþ temsilcilerini belirlemek, yýllýk faaliyet ve iç denetim raporlarýný deðerlendirmek, Yönetim Kurulu na tavsiyelerde bulunmak, toplantý sonuçlarýný bildiri olarak yayýnlamak ve DPT ye raporlamaktýr. Ajansýn karar organý olan Yönetim Kurulu, tek ilden oluþan bölgelerde Vali, Büyükþehir Belediye Baþkaný, Ýl Genel Meclisi Baþkaný, Sanayi Odasý Baþkaný, Ticaret Odasý Baþkaný ile Kalkýnma Kurulu tarafýndan özel kesim ve sivil toplum kuruluþlarýndan seçilen 3 temsilciden oluþmaktadýr. Birden fazla ilden oluþan bölgelerde Yönetim Kurulu il Valileri, Büyükþehir Belediye Baþkanlarý veya büyükþehir olmayan yerlerde Ýl Merkez Belediye Baþkanlarý, Ýl Genel Meclisi Baþkanlarý ve her ilden bir kiþi olmak koþuluyla Ticaret ve Sanayi Odasý Baþkanlarý ndan oluþmaktadýr. Yönetim Kurulu nun baþkanlýðýný tek ilden oluþan bölgelerde Vali, çok ilden oluþan bölgelerde ise ilk sene merkezin kurulduðu ilin Valisi olmak üzere takip eden yýllarda alfabetik sýraya göre ve birer yýl dönüþümle diðer illerin valileri üstlenmektedir. Ayda en az 1 defa toplanacak olan Kurul un görevleri; bütçeyi onaylamak ve DPT ye göndermek, yýllýk çalýþma programýný kabul etmek ve DPT ye bildirmek, hizmet alýmýna karar vermek, Genel Sekreterlik tarafýndan sunulan programlarý ve yardýmlarý onaylamak, baðýþ ve hibeleri kabul etmek, personelin iþe alýmýna veya iþine son verilmesine karar vermek, Genel Sekreteri ve yetkilerini belirlemektir. Ayrýca Yönetim Kurulu gerekli gördüðü hallerde sýnýrlarýný açýkça belirtmek koþuluyla, bu yetkilerinin bir kýsmýný Genel Sekreter e devredebilir. Genel Sekreter oy hakký bulunmamak kaydýyla Yönetim Kurulu toplantýlarýna katýlabilir. Ajanslarýn icra organý Genel Sekreterlik tir. Genel Sekreter Yönetim Kurulu na karþý sorumludur ve Genel Sekreterlik ile Yatýrým Destek Ofisleri nin en üst amiri konumundadýr. Genel Sekreter kanunda belirtilen meslek dallarýndan birinden lisans düzeyinde mezun olmuþ, yeterli Ýngilizce bilgisine ve ajansýn faaliyet alanýna giren konularda bilgili ve en az 10 yýllýk deneyime sahip kiþilerden seçilir.

9 Genel Sekreter in görevleri; Yönetim Kurulu kararlarýný uygulamak, bütçeyi hazýrlamak ve sunmak, ajansýn gelirlerini toplamak ve harcamalarýný yapmak, bölgede kapasite geliþtirici faaliyetlerde bulunmak, Yönetim Kurulu na mali destek önerilerinde bulunmak, desteklenen projeleri izlemek, denetlemek ve raporlamak, diðer ajanslarla iþbirliðini geliþtirmek, yerel yönetimlerin planlama çalýþmalarýna destek vermek, yurtiçi veya yurtdýþý temaslarda bulunmak ve Yönetim Kurulu nun devrettiði yetkileri kullanmaktýr. Yatýrým Destek Ofisleri, bölge illerinde Yönetim Kurulu kararý ile kurulan, biri koordinatör olmak üzere en fazla 5 uzmandan oluþan, Genel Sekreterlik e baðlý ve tamamen ücretsiz hizmet veren yerel birimlerdir. Yatýrým Destek Ofisleri nin görevleri; yatýrýmcýlarýn ruhsat ve izin iþlerini takip etmek, yatýrýmcýya bilgi vermek ve yol göstermek, baþvurular hakkýnda ön inceleme yapmak ve tüm bu faaliyetlerini Valilik ve Genel Sekreterlik e bildirmektir Ajanslar ýn Yasal Finansman Kaynaklarý Ajanslarýn gelir kaynaklarýnýn baþýnda çeþitli kurumlarýn gelirlerinden aktarýlacak oransal paylar ve hibe yardýmlar bulunmaktadýr. Bu kaynaklardan en önemlisi, ajanslarýn toplam gelirlerinin yarýsýndan fazlasýný saðlayacaðý tahmin edilen genel bütçeden ayrýlacak paydýr. Buna göre; bir önceki yýl gerçekleþen genel bütçe vergi gelirleri tahsilâtýndan, vergi iadeleri ile mahalli idarelere ve fonlara aktarýlan paylar düþüldükten sonra kalan tutar üzerinden %0,5 oranýnda pay Yüksek Planlama Kurulu nca, her bir ajansa nüfus, geliþmiþlik düzeyi ve performans ölçütlerine göre daðýtýlacaktýr. Baþka bir önemli kaynak ise; bir önceki yýl gerçekleþen bütçe gelirleri üzerinden, bölgedeki il özel idareleri için; borçlanma, tahsisi mahiyetteki gelirler ile genel, katma ve özel bütçeli kuruluþlardan alýnan yardým kalemleri hariç tutulmak üzere %1 ve belediyeler için; borçlanma ve tahsisi mahiyetteki gelir kalemleri hariç tutulmak üzere %1 oranýnda, cari yýl bütçesinden aktarýlacak paydýr. Ayrýca Bakanlar Kurulu il özel idarelerinden kesilen payý %5 kadar yükseltmeye veya eski seviyesine indirmeye, belediyelerden kesilen payý ise yarýsýna indirmeye veya eski seviyesine yükseltmeye yetkilidir. Bunlara ek olarak bölgedeki ticaret ve sanayi odalarýndan, bir önceki yýl için kesinleþmiþ bütçe gelirlerinin %1 oranýnda pay, Avrupa Birliði ve uluslar arasý fonlardan saðlanacak kaynaklar, ulusal ve uluslar arasý kuruluþlarýn yapacaðý baðýþ ve yardýmlar, faaliyet gelirleri ve bir önceki yýldan devreden gelirler ajanslarýn diðer finansman kaynaklarýný oluþturmaktadýr. Ajanslara aktarýlan kaynaklardan genel bütçeden ayrýlan pay merkezi hükümet tarafýndan çeþitli ölçütler göz önüne alýnarak aktarýlacaktýr. Ticaret ve sanayi odalarý, il özel idareleri ve belediyeler belirtilen oranlardaki paylarý Haziran ayý sonuna kadar ajans hesabýna yatýrmak zorundadýr. Eðer bu iþlem zamanýnda yapýlmazsa, ödenmesi gereken tutar ilgili idarelerin genel bütçe vergi gelirlerinden Maliye Bakanlýðý veya Ýller Bankasý nca kesilecek ve ajansýn hesabýna aktarýlacaktýr. 3. Türkiye Açýsýndan Deðerlendirme Günümüze kadar henüz bir Fiziki Ülke Planý nýn ortaya konulamadýðý ve tarih ve sayýlý Resmi Gazete de yayýnlandýðý üzere Çukurova ve Ege TR 62 ve TR 31 Düzey II Kalkýnma Ajanslarý nýn kurulmalarýyla baþlayan ve gelecekte tüm ülke düzeyinde yaygýnlaþacak olan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn en önemli misyonunun bulunduklarý bölgenin kalkýnmasýna yönelik geliþme planlarý üretmek olacaðý düþünülürse, Türkiye nin planlama sistemi kurulduðundan bu yana içinde bulunduðu hiyerarþinin kýrýlmasý yanýlgýsýndan kurtulamayacaðý öngörülebilir. Eðer üst ölçekte uyulacak bir Fiziki Ülke Planý olmaksýzýn Bölge Kalkýnma Ajanslarý, Bölge Kalkýnma Planý adý altýnda veya baþka bir baþlýkla çeþitli geliþme ve yatýrým çekme perspektifleri üretirse; ki üretecektir, ortaya kaybedecek bölgelerin baþtan belli olduðu bir yarýþ çýkacaktýr. Bu durumda, zaten çeþitli fiziki ve sosyal koþullar nedeniyle sürekli derinleþen bölgesel geliþmiþlik farklýlýklarýnýn daha da hýzlý bir þekilde büyüyeceðini söylemek yanlýþ olmayacaktýr. Fiziki ve sosyal avantajlara sahip bölgelerde kurulacak Kalkýnma Ajanslarý nýn gelir, bilgi birikimi, yeterli teknik personel ve politik güç gibi birçok zenginliðe sahip olacaklarý su götürmez bir gerçektir. Üstelik bu bilginin ve gücün koordine bir þekilde biraraya gelmesiyle oluþacak yapý, sahip olduðu gücü sonuna kadar kullanarak kendini daha da çekici hale getirecektir. Bunun sonucunda týpký kalkýnmada öncelikli yöreler ve teþvik politikalarýnda olduðu gibi; yatýrýmcý, kendisine birçok kolaylýk saðlanmasýna raðmen dezavantajlý bölgelere gitmek istemeyecektir. Bunlar arasýnda dezavantajlý bölgelerde yatýrým gerçekleþtirecek olanlarýn çeþitli teþvikleri de arkasýna almasýna raðmen, diðer bölgeler ile rekabet etmekte çok zorlanacaðý açýktýr. Gelirler konusu üzerinde biraz daha durmak, yukarýda sözü edilen güç farklýlýklarýnýn nasýl oluþacaðý hakkýnda bazý ipuçlarý da verecektir. Ajanslarýn gelir kaynaklarýndan sadece merkezi bütçeden ayrýlan kýsmý, çeþitli ölçütlere göre paylaþtýrýlacaktýr. Bu ölçütler kanunda nüfus, geliþmiþlik düzeyleri ve performans deðerlendirmesi olarak belirtilmektedir. Anýlan ölçütlere göre nasýl bir paylaþým uygulanacaðý yasada açýk olarak belirtilmediðinden, þu an için bir kestirim yapmak zordur. Ölçütlerin dengeyi saðlayacak yeterlilikleri olsa bile; Türkiye üzerinde bu ölçütlere konu olan deðerlerin dengesiz daðýlýmýnýn çeþitli zorluklarý ortaya çýkartacaðý anlaþýlmaktadýr. Örneðin; ülkenin en geliþmiþ bölgesi olan Ýstanbul Ýli nin tek baþýna kuracaðý Bölgesel Kalkýnma Ajansý nýn hizmet edeceði nüfus, en geri kalmýþ bölgeler olan Doðu ve Güneydoðu Anadolu da kurulacak 7 ajansýn hizmet edeceði toplam nüfusla neredeyse aynýdýr. Geliþmiþlik düzeyi ölçütüne göre denge saðlanmaya çalýþýlýrken, nüfus ölçütünün bu durumu bozma tehlikesi her halükarda olasýdýr.

10 Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn gelirlerinin yaklaþýk olarak yarýsýný oluþturacak yukarýda anýlan kaynaðýn dengeli ve adil daðýlýmýnýn yapýldýðý varsayýlsa bile, geri kalan kýsým için böyle bir paylaþým söz konusu deðildir. Belediyeler, il özel idareleri, sanayi ve ticaret odalarý ve çeþitli fonlardan gelecek kaynaklar ortak bir havuzda toplanýp çeþitli ölçütler esas alýnarak daðýtýlmayacak, doðrudan bulunduðu yörenin baðlý olduðu ajansa aracýsýz olarak aktarýlacaktýr. Yine Ýstanbul örneði üzerinden gidilirse; Türkiye nin toplam ihracat ve ithalatýnýn yarýsýndan fazlasýnýn yapýldýðý, ulusal bütçenin yaklaþýk 1/20 sine denk gelen 7,9 Milyar YTL lik bütçeli 2 Büyükþehir Belediyesi ne ve Türkiye nüfusunun 1/6 sýna sahip bir bölgedeki kalkýnma ajansýnýn gelirleri de bu ölçüde büyük olacaktýr. Bu koþullarda geri kalmýþ bölgelerdeki ajanslarýn kamu kaynaklý gelirleri, geliþmiþ bölgelere oranla çok düþük kalacaktýr. Ayrýca kanunun verdiði yetkilerle, çeþitli faaliyetlerden gelir elde edecek ajanslardan geliþmiþ bölgelerde olanlarýnýn, daha yüksek karlar elde etmesi kaçýnýlmazdýr. Geliþmiþ bölgelerin güçlü uluslar arasý iliþkileri sayesinde çeþitli fonlardan alacaklarý paylar da kamu kaynaklý gelirlerine eklenince, arada kolay kolay aþýlamayacak bir uçurum oluþacaktýr. Bu þekilde ortaya konacak bir gelir daðýlýmýnýn; ajanslarýn geliþmiþlik farklýlýklarýný azaltýcý deðil, aksine körükleyici etki yaratacaðý aþikârdýr. Ajanslarýn genel yapýlarýna bakýldýðýnda bazý temsil sorunlarý göze çarpmaktadýr. Tek ilden oluþan bölgelerdeki ajanslarda sivil kesimi temsil için Yönetim Kurulu na seçilecek üye sayýsý 3 olarak belirlenmekte, fakat özel sektör ile sivil toplum kuruluþlarý arasýnda nasýl paylaþýlacaðý belirtilmemektedir. Özel sektörün bir þekilde ticaret ve sanayi odalarý vasýtasýyla temsil edildiði kabulünden yola çýkýlýrsa, söz konusu 3 üyenin de özel sektörden seçilmesi durumunda sivil toplumun temsil edilemeyeceði bir yapý ile karþýlaþmak mümkündür. Çok ilden oluþan bölgelerdeki ajanslarda ise Yönetim Kurulu nda özel kesim ve sivil toplum kuruluþlarýný temsilen kimse bulunmamaktadýr. Bu noktada odalarýn veya meslek örgütlenmelerinin sivil toplum kuruluþu olarak algýlanmasý yüzünden sivil toplumun çok ilden oluþan yapýlarda temsil edilemeyeceði gerçeði ortaya çýkmaktadýr. Sonuç olarak ajanslarýn yapýlandýrýlmasýnda ekonomi yönünün aðýr bastýðý bir temsil sisteminin benimsenmiþ olduðu göze çarpmaktadýr sayýlý Kanun da kalkýnmanýn ekonomik yönüne vurgu yapýlmakta, fakat toplumun ihtiyaçlarý veya sosyal geliþme konularýna deðinilmemektedir. Böylesine bir eksiklik Türkiye nin bütüncül bir yerel ekonomik kalkýnma modeli uygulamayacaðýný, ajanslarýn da sadece yabancý sermaye çekmek ve çeþitli fonlardan saðlanacak kaynaklarý kullanabilmek amacýyla kurulacaklarýný düþündürmektedir. Kalkýnma Ajanslarý Kanunu, amaçlarý arasýnda saydýðý sürdürülebilirlik kavramýnýn oturduðu üçlü yapýdan ekonomiye gereken ilgi ve alakayý gösterirken, toplum ve çevre baþlýklarý altýnda tek cümle bile etmemektedir. Sürdürülebilir kalkýnmanýn baþarýlmasýnda bu üçlü yapý arasýndaki dengenin korunmasý çok önemli iken, kanun metninde sosyal geliþme kavramýndan sadece bir kez bahsedilmekte, çevre veya doða kavramlarýna ise hiç yer verilmemektedir. Kanunla ilgili yorumlarýn bir çoðu, ajanslarýn Devlet Ýhale Kanunu, Kamu Ýhale Kanunu ve Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu na baðlý olmamasý ve denetiminin baðýmsýz kuruluþlar tarafýndan yapýlmasý üzerine odaklanmýþtýr. Burada hedeflenen, bürokrasi yüzünden yavaþlayan ve zaman zaman týkanan yatýrým süreçlerinin hýzlandýrýlmasýdýr sayýlý Kanun un en ilginç noktasý ise, öngörülen ajanslarýn iki noktada farklý yapýlanmalara neden olmasýdýr. Bunlardan ilki GAP Bölge Kalkýnma Ýdaresi dir. 388 sayýlý Kanun Hükmünde Kararname de yapýlan deðiþiklikle, GAP Bölge Kalkýnma Ýdaresi ne kendi bölgesinde kurulacak ajanslarýn DPT nin belirleyeceði esas ve usullere göre koordinasyonu görevi verilmektedir. Yani merkezi ve yerel otorite arasýnda kurulan Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn üzerinde bir yapý daha kurulmasý öngörülmektedir. Bir sulama projesi olarak baþlayan, ancak sonradan entegre bir bölgesel kalkýnma programýna dönüþtürülen GAP projesi kapsamýndaki bazý faaliyetler, bölgede kurulacak 3 ajansa devredilecektir. GAP Bölge Kalkýnma Ýdaresi ve ajanslarýn deðiþik veya ayný faaliyetleri için farklý uluslar arasý kaynaklar bulabileceði düþünülürse, bir harcama karmaþasýnýn yaþanmasý olasýdýr. Buna ek olarak baðýmsýz kuruluþlar olmasý öngörülen ajanslardan GAP bölgesindeki 3 tanesinin; üzerine getirilen ilave bir koordinatör idaresiyle hareket kabiliyetlerinin Türkiye nin diðer bölgelerindeki ajanslara oranla kýsýtlanacaðý ve yeni bürokratik iþlemlere neden olacaðý kestirilebilir sayýlý Kanun ajanslar açýsýndan GAP bölgesindekiler ile diðerleri arasýnda farklýlýklar yaratýrken, benzer bölgesel geliþme projeleri sürdürülen DAP ve DOKAP bölgelerinde bu tarz yapýlanmalara gitmemektedir. Türkiye genelinde zaten çok büyük dengesizliklerin olduðu bölgesel geliþme konusunda, benzer koþullara sahip bölgelerden birinde bu tarz bir yapýlanma kurulurken diðerinde kurulmamasý, yeni dengesizliklere neden olacaktýr. Böyle bir uygulama dezavantajlý bölgeye saðladýðý avantajdan ziyade, diðer bölgelere getireceði olumsuz etkiler açýsýndan deðerlendirilmelidir. Eþitliði saðlamak amacýyla eþitsizliklerin yaþandýðý bölgelerde, bir bölge lehine eþitlikçi olmayan uygulamalar yapýlmasý sonucu diðer bölgelerde yeni eþitsizliklerin yaratýlmasý olasýdýr. Bu nedenle; ÝBBS-II düzeyinde kurulacak ajanslarýn kendi aralarýnda koordinasyonunu saðlamak amacýyla; sadece GAP bölgesinde deðil de Türkiye nin tamamýnda ÝBBS-I düzeyinde kurulacak bölgesel yapýlar, DPT nýn dengesiz kalkýnma sorununa getireceði etkin çözümlerin uygulanmasýnda ve ajanslarýn birbirleriyle gereksiz rekabetinin engellenmesinde büyük katkýlar saðlayabilir. Kalkýnma Ajanslarý Kanunu nun neden olduðu farklý yapýlanmalardan bir diðeri ise yine Ýstanbul da kurulacak olan ajanstýr sayýlý Büyükþehir Belediye Kanunu nun Ýstanbul ve Kocaeli ne özel olarak getirdiði düzenlemeyle, bu illerdeki büyükþehir belediyelerinin sýnýrlarý il mülki sýnýrý olarak belirlenmiþtir. Bunun sonucunda Ýstanbul Ýl Özel Ýdaresi, 5302 sayýlý Kanun da tanýmlanan görevlerinden belediye sýnýrý dýþýndakileri Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi ne devretmek zorunda kalmýþtýr. 2 Ýstanbul Büyükþehir Belediyesi nin 2006 Bütçesi

11 Ancak; hem Ýl Özel Ýdaresi nin, hem de Büyükþehir Belediyesi nin faaliyet alanýnýn tüm il sýnýrýný kapsamasý, ikili bir yapý oluþturmuþtur. Bunlara ek olarak Ýstanbul il sýnýrlarý içerisinde yetkili olacak ve bu iki kurumun da üzerinde yer alacak Ýstanbul Bölgesel Kalkýnma Ajansý nýn kurulmasý, ortaya üçlü bir yapý çýkaracaktýr. Ýstanbul il sýnýrý içerisinde farklý kanunlarla çeþitli yetkilere sahip olmuþ üç kurum arasýnda iyi bir iþbirliði ve koordinasyon olmazsa, büyük bir yetki karmaþasýnýn çýkmasý kuvvetle muhtemeldir. Sonuç Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn Kuzey Amerika ve Avrupa da ortaya çýkýþlarý, yerel ekonomik kalkýnma kavramýnýn öneminin arttýðý 2. Dünya Savaþý sonralarýna rastlamaktadýr. Aðýr ekonomik kayýplarla savaþtan çýkan geliþmiþ ülkeler, bu yaralarý sarmak üzere kendi iç dinamiklerini harekete geçirecek bir kurumsallaþmaya gitmiþtir. Bu baðlamdan bakýldýðýnda Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn en önemli görevi içsel büyüme ve yerel ekonomik kalkýnmayý saðlamaktýr sayýlý Kanun bu haliyle birçok kaygýya neden olsa da; ajanslar, kaynaklarýnýn büyük bir kýsmýný kamudan karþýlayan ve kamu hizmeti yapan özel kuruluþlar olarak yapýlandýrýlacaktýr. Önemli olan, kamunun halk anlamýna geldiðini anýmsayarak; kamu yararýna hizmet teriminin sadece ekonomiye veya yatýrýmcýya deðil, halka hizmet anlamýna geldiðini unutmadan toplumun bütününe faydalý olacak projeleri geliþtirme sorumluluðunu ortaya koymaktýr. Sonuç olarak; toplumun katýlýmýný cesaretlendirecek ve ortak akýlda birleþmeyi saðlayacak yapýcý eleþtirilerin getirilmesi önemli ve elzemdir. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý nýn görevlerinden sadece ekonomiyle ilgili olanlara yoðunlaþmamasý, sosyal dengenin saðlanmasý ve saðlanan refahýn adil daðýtýmý açýsýndan da anýlan kurumlarýn stratejik bir rol üstlendiði vurgulanmalý ve bunun ön plana çýkmasý saðlanmalýdýr. Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý baþlangýçtaki kuruluþ yapýlarý itibariyle merkezi yönetimin veya kendilerine politik desteði saðlayan kurumun bir süre himayesinde varlýðýný sürdürmeye ihtiyaç duymaktadýr. Emekleme ve yürüme süreci sonrasý kendi ayaklarý üzerinde durmayý baþarabilen Kalkýnma Ajanslarý, büyük ölçüde baðýmsýz yapýlar haline gelerek ekonomiyi yönlendirmeye baþlamaktadýr. Bu süreçteki en yaþamsal nokta ise; tüm politik, ekonomik ve sosyal aktörlerin bu sürece katýlýmýnýn saðlanmasý ve söz konusu yapýlarýn saðlýklý iþlemesi için tam destek vermeleridir. Sürdürülebilir Kalkýnma ve Yönetiþim kavramlarýnýn devletin her kademesinde telaffuz edildiði þu günlerde, biraz da Avrupa Birliði nin zoruyla yapýlmasýna raðmen Kalkýnma Ajanslarý nýn kurulmasý, Türkiye nin 60 lý yýllarýn baþýnda DPT ný kurmasý ve planlý ekonomiye geçiþi kadar önemli bir adýmdýr. Bu durum, merkezi bürokrasinin DPT üzerinden yerelde güçlenmesi açýsýndan deðil, bir demokratikleþme ve toplumu karar alma süreçlerine katma çabasý olarak yorumlanmalý ve deðerlendirilmelidir. Bu yüzden Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, yapýsýnda bulunacak aktörlerin çeþitliliðini iyi belirlemeli ve faaliyetlerinde önceliklerini toplumun her kesimini göz önünde bulundurarak tespit etmelidir. Serkan YILMAZ Þehir ve Bölge Plancýsý ÝMP - Ülke ve Bölge Planlama Grubu

12 BÝBLÝYOGRAFYA Cappellin, R., (1997), Federalism and the Network Paradigm, Regional Governance and Economic Development içinde M Danson, (ed.) M.G. Lloyd and S. Hill, Pion, London, ss Department of the Environment, Transport amd the Regions, (1997), Building Partnership for Prosperity: Sustainable Growth, Competitiveness and Employment in the English Regions, DETR, London. EURADA, 1999, Creation, Development and Management of RDAs, Does It Have To Be So Difficult? Halkier, H., Danson, M., and Damborg, C., (1998), Regional Development Agencies in Europe, Jessica Kingsley, London. Greg Clark, 2004, Local Economic Development, Local Economic Development Agencies, World Bank. Kalkýnma Ajanslarý Kuruluþu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkýnda Kanun Tasarýsý ve Avrupa Birliði Uyum ile Plan ve Bütçe Komisyonlarý Raporlarý, (2005). Kayasü, Serap; Melih Pýnarcýoðlu, Suna Senem Yaþar, Sencer Dere, (2003), Yerel/Bölgesel Ekonomik Kalkýnma ve Rekabet Gücünün Arttýrýlmasý: Bölgesel Kalkýnma Ajanslarý, Ýstanbul Ticaret Odasý Yayýn No: , Ýstanbul. Keating, M., (1998), Is There a Regional Level of Government in Europe?, Regions in Europe içinde, (ed.) P. Le Gales and C. Lequesne, Routledge, ss Leonardi, R., (1993), The Regions and the European Community: The Regional Response to the Single Market in The Underdeveloped Areas, Frank Cass, London. Roberts P., (1999), The New Regional Agenda In The UK: Changing Roles, Structures And Functions Of Regional Development Agencies, Regional Science Association International 39th European Congress: British and Irish Section, Dublin, August, Stöhr, W. and Taylor, D., (1981), Development from Above or Below? The Dialectics of Regional Planning in Developing Countries, John Wiley, Chichester. Sweet, M.L., (1999), Regional Economic Development in the European Union and North America, Westport, CT: Praeger. Türkiye için Katýlým Ortaklýðý Belgesi, (2003), Devlet Planlama Teþkilatý Avrupa Birliði ile Ýliþkiler Genel Müdürlüðü, Ankara.