Karar Verme. Karar Verme ve Oyun Teorisi. Kararların Özellikleri. Karar Analizi. Amaç. Geleneksel Yaklaşımda Karar verme

Transkript

1 Karar Verme Karar Verme ve Oyun Teorisi Dr.Öğr.Üyesi Gökçe BAYSAL TÜRKÖLMEZ Belirli bir amaca ulaşabilmek için, Değişik alternatiflerin belirlenmesi ve Bunlar içinden en etkilisinin seçilmesi işlemidir. 1 2 Kararların Özellikleri Karmaşıklık Belirsizlik Kararların etkilerinin önemli olması Karardan birçok kişinin etkilenmesi Soyut Unsurlar Kararın etkilerinin uzun vadede ortaya çıkması Disiplinlerarası yaklaşım Birden fazla karar verici Birden fazla kriterin göz önüne alınması Uygun alternatiflerin belirlenmesindeki zorluk Riske karşı tutumlar Kararların ardışık niteliği Karar Analizi Alternatiflerin en iyisini seçmek için akılcı bir sürecin kullanılmasıyla ilgilenir. Karar vericilerin daha iyi karar vermesini sağlamak için bir metodoloji sunar. Karar vericinin neye karar vereceğini değil, kararın nasıl oluşturulması gerektiğini ortaya koyar. Karar vericinin yerini almaz. Karar vericiyi iyi bir karar vermesi için destekler. 3 4 Amaç Karar analizindeki temel amaç, Karar vericinin kişisel yaklaşımını tamamlamak Onu takviye etmek Karar vericinin karara etki eden tüm faktörleri sistematik olarak görmesini sağlamaktır. Bunn, 1984 Geleneksel Yaklaşımda Karar verme Sezgiye dayanan yöntemler Sınama-Yanılmaya dayanan yöntemler Lideri izlemeye dayanan yöntemler 5 6 1

2 Geleneksel Yaklaşımda Kararın Oluşması Karar Verme Sürecinin Aşamaları PROBLEMİN TANIMLANMASI Sezgi Tecrübe Sınırlı Bilgi Yargı Sistematik Olmayan Yaklaşım KARAR VERİCİ Yeni Yaklaşımda Kararın Oluşması KARAR AMAÇ VE HEDEFLERİN BELİRLENMESİ ALTERNATİFLERİN BELİRLENMESİ MODELLEME VE ÇÖZÜM PROBLEM YAPISININ ORTAYA KONULMASI ÇÖZÜM BELİRLİLİK ALTINDA KARAR MODELLERİ RİSK ALTINDA KARAR MODELLERİ BELİRSİZLİK ALTINDA KARAR MODELLERİ DUYARLILIK ANALİZİ Sezgi Tecrübe Yargı Karar Analizi Yöntemleri (Sistematik Yaklaşım) KARAR VERİCİ KARAR 7 SONUÇ TATMİNKAR MI? YORUM, SEÇİM VE UYGULAMA 8 Karar Vermede Karar Ortamları Belirlilik ortamı Risk ortamı Belirsizlik ortamı 9 Alternatiflerin sonuçları kesin olarak bilinir. Aralarındaki ilişki matematiksel doğrusal fonksiyonlarla açıklanabilir. Doğrusal programlama problemleri. A maç: maksimizasyon ya da minimizasyon Farklı durumlara göre seçeneklerin durumları da farklılık gösterir. Karar alternatiflerine ilişkin maliyetler olasılık dağılımlarıyla tanımlanır. Beklenen değer kriteri kullanılır. Her alternatifin çevresel faktörlere göre ortaya çıkması belli olasılıklara bağlıdır. Alternatiflerin sonuçlarına ilişkin kesinlik bulunmaz. Sonuçlara ilişkin herhangi bir olasılık belirlenemez. Çevresel faktörler tahmin edilemediğinden, alternatiflerin ortaya çıkabilecek sonuçları hakkında olasılık değeri belirlenemez Karar Problemlerinin Modellenmesi Karar Probleminin elemanları Karar verici Amaç Sonuçları farklı alternatifler Hangi alternatifin en iyi olduğuna dair şüpheli durum olması gerekir. Çevresel Faktörler Olasılıklar Sonuç 10 Karar Veren Karar veren ile karar analizcisi aynı kişi olmak zorunda değildir. Karar veren; kararın tüm sorumluluğunu yüklenen ve sonucundan etkilenen kişi Karar Analizcisi ise, karar verme yöntemlerini uygulayarak karar verenin en iyi kararı vermesi için destek olan kişi. Amaç Karar probleminin yapısına göre Maksimizasyon Minimizasyon Amaç durumuna göre Tek amaçlı Çok amaçlı

3 Hedefler ve Kriterler Hedef: Amaca ulaşırken nelerin önemli olduğunu ifade eder. Kriterler; hedefe ulaşma ölçütleri Alternatifler, kriterler göz önüne alınarak birbiriyle kıyaslanır. Karar problemleri kriterlerine göre; Tek kriterli Çok kriterli olabilir. Verilecek Karar Karar problemlerinde genellikle Verilecek tek bir karar yerine Ardışık kararlar mevcuttur Alternatifler Karar problemindeki her karar durumu için; Aralarında seçim yapılabilecek en az iki alternatif bulunmalıdır. Alternatifler; Karar verici tarafından belirlenebilir. Problemin kendi yapısında bulunabilir. Çevresel Faktörler Karar sonuçlarını etkilemesine rağmen, karar vericinin kontrol edemediği durumlar. Gelecekte gerçekleşmesi beklenen olaylardır. Sosyo-politik koşullar, Genel ekonomik durum, Meteorolojik koşullar, Rakip tarafından izlenen stratejiler Enflasyon Doğal felaketler Çevresel Faktörler Her karar durumunda, belirlenen alternatiflerin sonuçlarını etkileyen temel belirsizlikler tespit edilmelidir. Bir belirsizliğin çevresel faktör olabilmesi için, sonuçlar üzerinde belirgin bir etkisinin olması gerekir. Olasılıklar Çevresel faktörlerin gerçekleşme olasılıkları ile ilgilidir. Karar verici, çevresel faktörleri ve bunların durumlarını belirleyebilir. Ancak bu durumların hangisinin oluşacağını karar verdiği anda bilemez

4 Sonuç Çevresel faktörler karşısında alternatif hareket tarzlarının seçilmesi ile ortaya çıkan değer. Sonuçlar, alternatiflerin ve çevresel faktörlerin bir fonksiyonu olarak ifade edilir. Kriter cinsinden ifade edilir. Kriter kar ise sonuç para birimidir. Karar Verme ve Oyun Teorisi Karar Problemlerinin Modellenmesinde Kullanılan Araçlar Karar Problemlerinin Modellenmesinde Kullanılan Araçlar Karmaşık karar problemlerinin anlaşılmasını kolaylaştırmak amacıyla, Problemi oluşturan unsurları Ve bu unsurlar arasındaki bağlantıları açıklayan araçlar: Etki diyagramı Karar matrisi Karar ağacı 1. Etki Diyagramları Karar problemlerinin açıklanmasında en basit yöntemdir. Kolaylıkla karar ağacına dönüştürülürler Karar problemlerinin ardışık yapısını görebilmek için kullanılır. Karar ağacının ilk aşamasıdır Etki diyagramları Karar problemini grafik olarak gösterir. Karar probleminin elemanlarını değişik geometrik şekillerle sembolize eder. Bu şekillere nokta adı verilir Karar noktası Belirsizlik noktası Sonuç noktası vs. Bu şekiller daha sonra, elemanlar arasındaki ilişkileri göstermek için oklarla ilişkilendirilir. Birbirine bağladıkları elemanlara göre; Bilgi oku Koşulluluk oku Etki oku adını alır

5 Etki Diyagramlarında Kullanılan Şekiller Bilgiler noktalarda ve oklarda depolanır. Örneğin Karar noktasında alternatifler Belirsizlik noktasında çevresel faktörler ve bunlarla ilgili durumlar depolanır. Karar Noktası Belirsizlik Noktası Değer Noktası Sonuç Noktası Karar noktası dikdörtgenle gösterilir ve içinde aralarında seçim yapılacak elemanları barındırır. Belirsizlik noktası daire ile gösterilir ve içinde çevresel faktörleri ve bu çevresel faktörlerle ilgili durumları barındırır. Değer noktası çift çizgili bir dikdörtgenle gösterilir. Değeri ile ilgili herhangi bir belirsizlik bulunmayan elemanlardır. Matematiksel işlemleri de temsil edebilir. Sonuç noktası eşkenar dörtgenle gösterilir. Bu nokta, karar problemlerinin elemanlarında tanımlanan sonuçları depolar Oklar Bilgi Oku: Bir karar noktasını diğer karar noktası ile ya da Bir belirsizlik noktasını bir karar noktası ile bağlar. D1 A D2 D Etki Oku: Karar noktasından belirsizlik noktasına doğru çizilir. A çevresel faktörünün durumlarının oluşma olasılıklarının D noktasında seçilen alternatife bağlı olduğunu Bu olasılıkların D noktasındaki karardan etkilendiğini gösterir. A belirsizlik noktasındaki olasılıkların şartlı olasılıklar olduğunu gösterir. D A Koşulluluk Oku: İki belirsizlik noktasını birbirine bağlayan oka koşulluluk oku denir. B çevresel faktörü ile ilgili olasılıkların, A çevresel faktörünün alacağı durumlara bağlı olduğunu Şartlı olasılıkların bulunduğunu göstermektedir. İşlem Oku: Bir belirsizlik noktasından bir değer noktasına çizilen oktur. A ile B ile ilgili belirsizlik çözüldükten sonra C nin değeri (C=AxB) şeklinde hesaplanabilir. A C (C=AxB) A B B

6 Sonuç Oku: Bir karar noktasından veya bir belirsizlik noktasından sonuç noktasına çizilen oka sonuç oku adı verilir. Şekilde sonuç okları, sonucun A noktasındaki alternatiflerin ve B noktasındaki çevresel faktörlerin bir kombinasyonu olduğunu gösterir. A B Sonuç 31 Etki Diyagramlarının Oluşturulmasında Dikkat Edilecek Noktalar 1. Etki diyagramı yalnızca bir sonuç noktası içermelidir. Analizin sonuç noktası ile ifade edilen yalnız bir bitiş noktası bulunmalıdır. Aşırı Hız Polise Yakalanma Para Cezası Sigorta Pirim Artışı Toplam Maliyet Etki diyagramları herhangi bir çevrim içermemelidir. Çevrim belli bir bitiş noktası olmayan bir döngüdür. Nasıl anlaşılır: Sonuç noktasından geriye doğru gelirken aynı yolda aynı noktaya birden fazla kez rastlanıyorsa, diyagram çevrim içermektedir. 3. Etki diyagramı kısır noktalar içermemelidir. Kısır noktalar artçıları olmayan belirsizlik veya karar noktalarıdır. Bu yüzden modelin sonucunu etkilemezler. Test yap Test sonuçları Maç sonucu Takım sıralamaları Play-off serisi Ürünü iyileştir Ürünü piyasaya çıkar Sonuç Bahis miktarını belirle Sonuç Kısır noktalar Örnek Etki Diyagramı Mamul üretimi etki diyagramı Fiyat Mamul üret? Satış miktarı Satış geliri Kar Toplam maliyet Değişen maliyet Sabit maliyet 2. Karar Matrisi Bir karar probleminde bir tek karar noktası varsa ve sonuçlar da bir tek çevresel faktörün değişik durumlarına bağlı ise, karar matrisiyle modellenebilir

7 Karar matrisinin yapısı: Karar matrisi S1 S2.. Sm A1 U11 U12.. U1m A2 U21 U22.. U2m An Un1 Un2.. Unm P P1 P2.. Pm Satırlar (A): Alternatifler Sütunlar (S): Çevresel faktörün değişik durumları Hücreler (U): Alternatifler ve çevresel faktörün değişik durumlarının kombinasyonlarının sonuçları. 37 Örnek olay: Bir işletme X ürününü üretmektedir. İşletme gelecekteki dönemle ilgili planlama faaliyetlerine başlamıştır, önünde 3 alternatif vardır: Bir genişleme yatırımı yaparak üretim kapasitesini arttırmak, mevcut kapasitede üretime devam etmek, üretim kapasitesini düşürmek için mevcut üretim hatlarından bazılarını kapatmak ve bu hatlarda kullanılan makine ve teçhizatı satmaktır. Alternatiflerin getirisi, gelecekte ürüne olan talebe bağlıdır. Gelecekte ürüne olan talep artabilir, herhangi bir değişiklik olmayabilir veya talep düşebilir. Eğer işletme genişleme yatırımı yapar ve talep de artarsa planlama dönemi sonunda TL Ekonomik Kar (EK) elde edileceği, talepte bir değişiklik olmazsa 2.000TL EK elde edileceği ve talep düşerse 8.000TL zarara uğrayacağı (negatif ekonomik kar) tahmin edilmektedir. Eğer işletme mevcut kapasitede üretime devam eder ve talep artarsa planlama dönemi sonunda 9.000TL EK elde edileceği, talepte bir değişiklik olmazsa 5.000TL EK elde edileceği, talep düşerse herhangi bir EK veya zararın söz konusu olmayacağı (sıfır EK) tahmin edilmektedir. İşletme kapasitesini düşürür ve talep artarsa 4.000TL EK elde edileceği, talepte değişiklik olmazsa 1.500TL EK ve talep düşerse 7.000TL EK elde edileceği tahmin edilmektedir. 38 Problemde tek karar noktası bulunmaktadır: Kapasite kararı Tek çevresel faktör: Gelecekteki talebin ne olacağı Çevresel faktörün 3 durumu vardır. Amaç: Firmanın piyasa değerini arttırmak Alternatifler arasında seçim kriteri: Ekonomik kar Ekonomik Kar(EK)= Vergi sonrası faaliyet karı-(yatırılan sermaye x Ağırlıklı ortalama sermaye maliyeti) Yatırılan Sermaye=Net işletme sermayesi + İşletmenin faaliyetlerini yürütmek için kullandığı maddi ve maddi olmayan duran varlıklar Etki diyagramı: Gelecekteki talep Karar matrisi: Alternatifler Karar Matrisi Talebin Artması Talebin Değişmemesi Talebin Düşmesi Kapasite artırım yatırımı yapmak Mevcut kapasiteyi korumak Kapasiteyi düşürmek Kapasite Ekonomik kar

8 3. Karar Ağacı Etki diyagramları karar problemlerinin elemanlarını ve bu elemanlar arasındaki ilişkiyi özet olarak gösterirken, Karar ağaçları problemin daha detaylı olarak gösterilmesini sağlar. Etki diyagramının noktalarında depolanan bilgiler, Karar ağaçlarının dallarında bulunur. Karar ve belirsizlikle kronolojik olarak gösterilir. 43 Karar ağacı; Noktalar ve Bu noktalardan çıkan dallardan oluşur. Karar Noktası; Dikdörtgenle temsil edilir Karar noktasından çıkan dallar, alternatifleri gösterir. Belirsizlik Noktaları; Daire ile temsil edilir Her belirsizlik noktası bir çevresel faktörü gösterir. Belirsizlik noktalarından çıkan dallar, çevresel faktörün durumlarını temsil eder. 44 Karar ağaçlarının genel yapısı: Bir karar ağacı; Soldan (şu andan) Sağa doğru (geleceğe) çizilir. Her etki diyagramı bir karar ağacına dönüştürülebilir. Alternatif 1 Alternatif 2 Durum 1 (Olasılık 1) Durum 2 (Olasılık 2) Sonuç [U(1,1)] Sonuç [U(1,2)] Alternatif Örnek olay için karar ağacı Kapasite artırımı yapmak Talebin artması Talebin değişmemesi Talebin düşmesi Mevcut kapasiteyi korumak Talebin artması Talebin değişmemesi Talebin düşmesi Talebin artması Kapasiteyi düşürmek Talebin değişmemesi Tek karar ve belirsizlik noktası bulunan problemler; Etki diyagramı Karar matrisi Karar ağacı ile modellenebilir. Birden fazla karar ve belirsizlik noktalarının bulunduğu sıralı karar problemleri; Etki diyagramı Karar ağaçları ile modellenir. Talebin düşmesi

9 Etki Diyagramının Karar Ağacına Dönüştürülmesi Etki diyagramları karar problemlerinin karmaşık yapısını analitik olarak gösterebilir. Fakat, etki diyagramları alternatifleri, çevresel faktörlerle ilgili durumları ve ilgili olasılıkları net olarak gösteremez. Etki diyagramları; Karar problemlerinin kolaylıkla karar ağaçlarına dönüştürülmesine imkan sağlar. Karar ağacının ilk aşamasını oluşturur. Etki diyagramlarını karar ağacına dönüştürmek için bazı aşamalar vardır Etki diyagramını karar ağacına dönüştürme aşamaları: Herhangi bir okun işaret etmediği bir nokta belirle (gerisinde bir okun bulunmadığı nokta) Karar noktası ile belirsizlik noktası arasında bir seçim yapılması gerekirse, karar noktasını seç, Ağacın başlangıcına bu karar noktasını koy ve bu karar noktasının alternatiflerini oklarla göster, Etki diyagramında karar noktası etki oku ile bir belirsizlik noktasına bağlanıyorsa, karar noktasından çıkan ve alternatifleri gösteren okların ucuna bir belirsizlik noktası çiz ve bu belirsizlik noktasındaki durumları oklarla göster, Etki diyagramında karar noktası bilgi oku ile bir karar noktasına bağlanıyorsa, karar noktasından çıkan alternatifleri gösteren okların ucuna karar noktası çiz ve bu karar noktasındaki alternatifleri oklarla göster, Şayet etki diyagramında bir belirsizlik noktası koşulluluk oku ile başka bir belirsizlik noktasına bağlanıyorsa, başlangıçtaki belirsizlik noktasından çıkan ve durumları gösteren okların ucuna belirsizlik noktası çiz ve belirsizlik noktasındaki durumları göster, Bir belirsizlik noktası ile bir karar noktası sonuç oku ile bir sonuç noktasına bağlanıyorsa, her bir alternatife karşılık gelen belirsizlik noktasındaki durumların oluşturduğu sonuç yaz Bu aşamaları, etki diyagramının tüm aşamaları bitene kadar devam ettir, Tüm karar ağaçları tamamlandığında ilgili çevresel faktörlerin durumlarının ilgili olasılıklarını karar ağacında göster

10 Örnek olay (ödev) Bir fabrika sahibi, fabrikasında X ürünü üretebilmesi için bu fabrikadaki makine ve teçhizatta belli bir modifikasyon yapması ve konuda karar vermesi gerekmektedir. Fabrikayı X ürünü üretecek şekilde modifikasyonunu yaptıktan sonra bu modifikasyonun fabrikanın tamamında mı yoksa yarısında mı olacağına karar vermelidir. Daha sonra X ürünü üretim seviyesi (düşük/orta/yüksek) konusunda karar vermelidir. Fakat üretim seviyesini belirlemesinde hem bir önceki kararı (fabrikanın yarısını/tamamını modifiye etmek)hem de üretilecek ürünün fiyatını (düşük/orta/yüksek)belrileme konusundaki kararını etkilemektedir. Ancak piyasa fiyatına etki eden birçok çevresel faktör bulunmaktadır. Fabrika sahibi geçmiş tecrübelerine dayanarak bunları rakip firmaların aynı ürünlerinin piyasa fiyatı ve üretim maliyeti olarak belirlemiştir. Ayrıca bu çevresel faktörlerin durumlarının düşük, orta veya yüksek olabileceğini tahmin etmektedir. Bu problemin; etki diyagramını çiziniz. Etki diyagramını karar ağacına dönüştürünüz. Kaynakça: Aktaş ve diğerleri, Sayısal Karar Verme Yöntemleri, Beta Yayıncılık,