MĠMAR SĠNAN GÜZEL SANATLAR ÜNĠVERSĠTESĠ

Transkript

1 MĠMAR SĠNAN GÜZEL SANATLAR ÜNĠVERSĠTESĠ MĠMARLIK FAKÜLTESĠ - ġehġr VE BÖLGE PLANLAMA BÖLÜMÜ LĠSANS BĠTĠRME ÖDEVĠ ALIġVERĠġ MERKEZLERĠNDE KENT MERKEZĠ SĠMULASYONU - ĠSTANBUL KOZZY, MEYDAN, ĠSTĠNYEPARK, VIAPORT OUTLET AVM ÖRNEĞĠ Hazırlayan Sadun Serhan SAVAġOĞLU DanıĢman Yrd. Doç. Dr. Ebru FĠRĠDĠN ÖZGÜR Haziran 2010 Ġstanbul

2 Sadun Serhan SAVAġOĞLU tarafından hazırlanan ALIġVERĠġ MERKEZLERĠNDE KENT MERKEZĠ SĠMULASYONU ĠSTANBUL KOZZY, MEYDAN, ĠSTĠNYEPARK, VIAPORT OUTLET AVM ÖRNEĞĠ adlı araģtırmanın Bitirme Ödevi olarak uygun olduğunu onaylarım. Ġmza Yrd. Doç. Dr. Ebru FĠRĠDĠN ÖZGÜR Bitirme Ödevi DanıĢmanı Bu çalıģma Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, ġehir ve Bölge Planlama Bölümü nde Lisans Bitirme Ödevi olarak kabul edilmiģtir. DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Ebru FĠRĠDĠN ÖZGÜR Jüri Üyesi : Prof. Dr. GülĢen ÖZAYDIN Jüri Üyesi : Yrd. Doç. Dr. A. Erdem ERBAġ

3 ĠÇĠNDEKĠLER SUNUġ ÖZET SUMMARY GĠRĠġ Sorunun Tanımlanması ÇalıĢmanın Konusu ve Kapsamı ÇalıĢmanın yöntemi... 3 BÖLÜM 1. KENT MERKEZĠ KAVRAMI VE GELĠġĠMĠ Kent Merkezi Kavramı ve Kuramsal YaklaĢımlar Kent Merkezlerinin DönüĢümü Kent Merkezlerinin Makro DönüĢümü Kent Merkezlerinin Mikro DönüĢümü Kent Merkezlerinin Sınıflandırılması ve Özellikleri BÖLÜM SONUCU BÖLÜM 2. KENT MERKEZLERĠNDEN ALIġVERĠġ MERKEZLERĠNE GEÇĠġ AlıĢveriĢ Merkezi Kavramı Kent Merkezlerinin Çözülmesi ve AlıĢveriĢ Merkezlerine GeçiĢ BÖLÜM SONUCU BÖLÜM 3. SĠMULASYON KURAMI VE ALIġVERĠġ MERKEZLERĠ Simulasyon Kuramı Simulasyon ve AlıĢveriĢ Merkezleri BÖLÜM SONUCU BÖLÜM 4. ĠSTANBUL KENT MERKEZĠ VE ALIġVERĠġ MERKEZLERĠ Ġstanbul da Kent Merkezlerinin GeliĢimi Ġstanbul daki AlıĢveriĢ Mekanlarının Tarihsel GeliĢimi Dönemi Dönemi... 41

4 Dönemi Sonrası Dönem Ġstanbul daki AlıĢveriĢ Merkezleri ve Özellikleri BÖLÜM SONUCU BÖLÜM 5. KENT MERKEZĠ SĠMULASYONUN KOZZY, MEYDAN, ĠSTĠNYEPARK, VIAPORT ALIġVERĠġ MERKEZLERĠ ÖRNEĞĠNDE ĠNCELENMESĠ Kozzy AlıĢveriĢ ve Kültür Merkezi ve Simulasyon Öğeleri Meydan Ümraniye AlıĢveriĢ Merkezi ve Simulasyon Öğeleri Ġstinye Park AlıĢveriĢ Merkezi ve Simulasyon Öğeleri Viaport Outlet AlıĢveriĢ Merkezi ve Simulasyon Öğeleri BÖLÜM SONUCU BÖLÜM 6. SONUÇ VE DEĞERLENDĠRME Kaynakça Diyagram Diyagram 1. Tez AkıĢ Diyagramı... 4 Diyagram 2. AlıĢveriĢ Merkezi GeliĢtirme Diyagramı ġekiller ġekil 1. Burgress EĢ Merkezli Çemberler Modeli (Rodrigue, 2007)... 7 ġekil 2. Hoyt Sektör Modeli, Haris ve Ullman Çok Merkezli Büyüme Modeli (Rodrigue, 2007)... 8 ġekil larda Beyoğlu (ĠBB, 2003b) ġekil 4. Kozzy AVM nin giriģi ġekil 5. Kozzy AVM de açık hava konseptli restoran ve kafeler ġekil 7. Meydan AVM havadan görünüģ ġekil 8. Meydan ve Su Öğesi ġekil 9. Meydan AVM meydanı ve halk ġekil 10. Ġstinye Park ta Balık Pazarı... 62

5 ġekil 11. Ġstinye Park ve GeniĢ Kubbeli Atrium ġekil 12. Ġstinye Park ve AlıĢveriĢ Caddesi ġekil 13. Ġstinye Park ta Pazar Konsepti ġekil 14. Ġstinye Park ve Cumbalı DıĢ Cephe Dekoru ġekil 16. Viaport ve Farklı Mimarilerde Dükkanlar Sokak Konsepti ġekil 17. Viaport AVM de Pony Atların Olduğu Çiftlik ġekil 18. Viaport AVM de Bedesten ve Kubbe Tablolar Tablo 1. Kent Mekanı BileĢenleri ve Kent Merkezi Öğeleri Tablo 2. Kent Merkezinin Mekansal ve ĠĢlevsel BileĢenleri Tablo 3. Ġstanbul AVM Listesi Tablo 4. AVM lerin Yıllara Göre Dağılımı Tablo 5. AVM lerin Bölgelere Göre Dağılımı Tablo 6. AlıĢveriĢ Merkezlerinde Kent Merkezinin Simule Edilen Öğeleri Tablo 7. Örnek AVM lerde Simule Edilen Kentsel Öğeler Tablo 8. Örnek AVM Tipolojileri ve Jenerasyonu Haritalar Harita 1. Ġstanbul il bütünü yerleģim geliģimi (ĠBB,1995) Harita 2. Prost Planı 1937 (ĠBB, 2003b) Harita 3. AlıĢveriĢ Mekanlarının Tarihsel GeliĢimi (BirleĢmiĢ Markalar Derneği AVM Bankası verilerinden faydalanılarak üretilmiģtir.) Harita 4. AlıĢveriĢ Merkezlerinin Mekansal GeliĢimi Harita 5. Örnek AlıĢveriĢ Merkezlerinin Lokasyonları Harita 6. Kozzy AlıĢveriĢ ve Kültür Merkezi nin konumu Harita 7. Meydan AVM nin lokasyonu Harita 8. Ġstinye Park Lokasyonu Harita 9. Viaport AVM Lokasyonu... 67

6 SUNUġ AlıĢveriĢ merkezlerinde kent merkezinin simule edilen öğelerini konu alan bu çalıģma, Ġstanbul Kozzy AlıĢveriĢ ve Kültür Merkezi, Meydan Ümraniye AVM, Ġstinye Park AVM ve Viaport AVM örneklerinde görülen kent merkezi öğelerini simulasyon kuramı çerçevesinde irdelemektedir. Varılan sonuç en özet haliyle bu örneklerde simule edilen niteliklerin basit bir taklit olmanın ötesinde yeni bir sahte gerçeklik yarattığıdır. Öncelikle, araģtırmam süresince yardım ve önerileriyle çalıģmamın en büyük destekçisi olan sevgili danıģmanım Yrd. Doç. Dr. Ebru Firidin Özgür e teģekkür etmek istiyorum. Ayrıca tez jürimde bana destek olan ve fikirleriyle çalıģmamı zenginleģtirmeme yardımcı olan hocalarım Prof. Dr. GülĢen Özaydın a ve Yrd. Doç.Dr. Adem Erdem ErbaĢ a ve eğitimim boyunca ders aldığım tüm ġehir ve Bölge Planlama Bölümü öğretim üyelerine teģekkürü bir borç bilirim. Sadece çalıģmamı hazırlarken değil, desteğini her zaman hissettiğim Pelin Naz Kuruoğlu na ve tüm arkadaģlarıma teģekkür ederim. Ve en önemlisi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen tüm aileme, özellikle de emeklerini asla ödeyemeyeceğim anne ve babama sonsuz teģekkürler. Sadun Serhan SavaĢoğlu Ġstanbul, Haziran 2010

7 ÖZET AlıĢveriĢ merkezlerinde kent merkezi simulasyonunun Ġstanbul Kozzy, Meydan, Ġstinye Park ve Viaport örnekleri üzerinden incelendiği bu çalıģma, GiriĢ ve 6 ana bölümden oluģmaktadır. ÇalıĢmada incelenen konular, sırasıyla bölümlerde ele alınmıģ ve aģağıda açıklanmıģır. Her bölüm, bir bölüm sonucu ile çalıģmanın kapsamı çerçevesinde yorumlanmıģtır. GiriĢ bölümünde çalıģmanın altyapısını oluģturan problemin tanımlanması, çalıģmanın konusu ve kapsamı ve çalıģmanın yöntemi incelenmiģtir. Böylece hipotezi kurmaya yönelik olarak genel çerçeve belirlenmiģtir. Birinci bölümde, kent merkezi kavramı ve kuramsal yaklaģımları incelenmiģ, kent merkezlerinin nitelikleri açıklanmıģtır. Ġkinci bölümde, kent merkezinin alıģveriģ merkezleri ile olan iliģkisini kavramak için öncelikle alıģveriģ merkezi tanımlanmıģ ve kent merkezlerinden alıģveriģ merkezine geçiģ süreci nedenleri ile aktarılmıģtır. Üçüncü bölümde, simulasyon kavramı ile alıģveriģ merkezleri ve kent merkezi iliģkisi simulasyon kuramı üzerinden açıklanacaktır. Dördüncü bölümde, Ġstanbul un kent merkezinin geliģimi ve özellikleri açıklanmakta; daha sonra Ġstanbul daki alıģveriģ merkezlerinin niteliklerine değinilmektedir. BeĢinci bölüm, örnek alıģveriģ merkezleri çalıģmasından oluģmaktadır. Bu bölümde alıģveriģ merkezlerinin simule ettikleri kent merkezi öğeleri incelenmiģtir. Son olarak çalıģmanın sonuç kısmını oluģturan altıncı bölümde çalıģmanın kavramsal çerçevesi ile alan araģtırmasının sonuçların karģılaģtırılması yapılmıģ ve bunun kent planlama açısından anlamları tartıģılmıģtır. Anahtar Kelimeler: kent merkezi, alıģveriģ merkezi, simulasyon, kent planlama, kentsel tasarım

8 SUMMARY It is aimed to explore the simulation of city center in shopping malls within this study. In Istanbul Kozzy, Meydan, IstinyePark, Viaport Shopping Malls has chosen as a case study area of the study and the final study consist of an introduction and six chapters. Each chapter includes its own conclusion subdivision at the end. Introduction explores the theoretical framework which will be the foundation of the study. In the first chapter, it is examined the concept of city center and theoretical approach about it. It is explained the components of city center. In the second chapter, it is defined the concept of shopping malls to understand the association between city center and shopping malls and it is explored the process of transition from city center to shopping malls. It is explored the concept of simulation and the association with shopping malls and city center in the third chapter. In the fourth chapter, it is tried to explore the development of city center of Istanbul. Then it is refered the feature of shopping malls in Istanbul. The fifth chapter consist of examples of shopping malls. In this chapter it is examined the components which is simulated in shopping malls. The last chapter as sixth chapter is aimed to compare theoretical framework and the conclusions of the case study. It is discussed the meanings for urban planning and design. Key words: city center, shopping malls, simulation, urban planning, urban design.

9 GĠRĠġ 1. Sorunun Tanımlanması AlıĢveriĢ, insanların eski dönemlerden beri ihtiyaç duyduğu bir eylemdir. Ortaçağ dönemindeki kentlerde meydanlar en önemli alıģveriģ odaklarıdır. Bunun dıģında agoralar, forumlar, panayırlar, çarģılar, hanlar ve kervansaraylar, kapalı pasajlar aynı çatı altında toplanmıģ alıģveriģ mekanlarıdır. Buralarda kent ve alıģveriģ mekanı iç içedir ve çok iģlevli kamusal mekan oluģturur. Aynı çatı altında tasarlanmıģ ve yönetilen alıģveriģ mekanları ise bedestenler, çarģılar ve alıģveriģ merkezleridir (Aksel, 2000). Ticari faaliyetlerin kent merkezlerinden alıģveriģ merkezlerine kayması ulaģım iliģkilerinin güçlenmesiyle baģlamıģtır larda otomobil sahipliliğindeki artıģ ve Ģehirlerarası yolların yaygınlaģması ve yeni ticari komplekslerin ortaya çıkması ile kent merkezlerinin dağılma olgusu ortaya çıkmıģtır (Chapin, 1965). Modern kent planlama anlayıģı, geleneksel kent merkezlerinin dönüģümünde önemli rol oynamıģtır. Modernizmle birlikte kentteki yaya yoğunluğunun azaltılması, caddelerin araç trafiğine ayrılması ve böylece kentsel merkezinin önemini kaybetmesi, kent merkezinin yapı içinde tekrar tanımlanmasına neden olmuģtur. Günümüzde kent merkezleri alıģveriģ merkezleri ile rekabet etmek zorunda kalmaktadır. AlıĢveriĢ merkezi kavramı yeni ortaya çıkmıģ bir kavram değildir. Toplumlar büyüdükçe, dükkanlar ve pazarlar geliģip plansız alıģveriģ merkezlerini yaratmıģ, daha sonra planlı alıģveriģ merkezleri ortaya çıkmıģtır (Beddington, 1991). Bugünün alıģveriģ mekanları tarihi alıģveriģ mekanlarından farklılık göstermektedir. Tarihi alıģveriģ mekanları zamanının kamusal alanları olma özelliği göstermekteydi. Onlar dönemlerinin kent merkezi iģlevini üstlenmiģ olduklarından yapılarında bir kent merkezinin tüm iģlevlerini içlerinde barındırırlardı. Günümüzün alıģveriģ merkezleri de daha öncekileri gibi kent merkezlerinin tüm faaliyetlerini barındırmakta, yaģlısından gencine, 1

10 zengininden fakirine herkese açık demokratik bir görünüme sahip gibi görünseler de bir kurum tarafından idare edilen, istenildiği an kapatılabilen özelleģtirilmiģ kamusal alanlardır. Ekonomik, mekansal ve toplumsal açılardan, alıģveriģ bileģikleri günümüzün kent merkezi simulasyonlarıdır (Baudrillard, 1997). ÇalıĢmanın amacı, kent merkezinin çözülmesine neden olan ve alıģveriģ merkezlerini ortaya çıkaran nedenleri tartıģmak; kent merkezinin hangi öğelerinin alıģveriģ merkezlerinde simule edildiğini açıklamak ve kent planlama açısından bunun anlamlarını irdelemektir. Hipotez: AlıĢveriĢ merkezleri kent merkezinin bazı mekansal ve iģlevsel öğelerini simule eder ve birer hipergerçeğe dönüģür. Bu durum kent merkezinin cazibesini olumsuz yönde etkilemektedir ve kent merkezlerinin cazibesinin arttırılmasında kent planlama disiplini için özel bir yaklaģım gerektirmektedir. Bu çerçevede, ilk etapta ele alınması gereken konular, kent merkezi ve merkezin niteliklerinin ortaya konulmasıdır. Buna göre alıģveriģ merkezinin kent merkezine öykünerek geliģtirilen niteliklerinin simulasyon kavramı ile iliģkisi kurularak bu niteliklerin kent merkezini nasıl simule ettiği araģtırılacaktır. Buradaki yaklaģımın arka planını simulasyon kavramı oluģturmaktadır. AlıĢveriĢ merkezleri hem yeni bir kent merkezi hem de sosyalleģme ve kültürün geliģtiği mekan olarak sunulmaktadır. AlıĢveriĢ merkezlerinde görülen merkeze özgü nitelikler kent merkezi simulasyonu savını destekleyen en önemli argümandır. Tezin yapısı önce kent merkezi ve alıģveriģ merkezlerinin ortaya çıkıģ nedenlerinin ve süreçlerin araģtırılması ve simulasyon kuramı ile alıģveriģ merkezi ve kent merkezi arasındaki iliģkinin yorumlanması, ardından Ġstanbul un kent merkezinin geliģimi ve alıģveriģ merkezlerinin ortaya çıkıģı ve özelliklerinin incelenmesi, daha önce oluģturulan kuramsal çerçeve ıģığında örnek alıģveriģ merkezleri üzerinden kent merkezi simulasyonunun değerlendirilmesi; son olarak da kent planlama disiplini açısından konuya 2

11 yaklaģımlar üzerinden genel bir değerlendirme yapılması Ģeklinde kurulmuģtur. 2. ÇalıĢmanın Konusu ve Kapsamı Bu çalıģmada, kent merkezlerinde yaģanan olumsuz geliģmeler ve yeniden yapılanma süreciyle ile ortaya çıkan alıģveriģ merkezlerinin kent merkezine öykündükleri niteliklerinin ve örnek alanlarda kent merkezinin hangi yönleriyle simule edildiğinin ortaya konması ana çerçeveyi oluģturacaktır. Dolayısıyla, burada alıģveriģ merkezlerinin alıģveriģ iģlevinden çok trend olan konseptleri üzerinde durulacaktır. Tezin kurgusu kapsamında üzerinde durulan kent merkezi nitelikleri simulasyon kavramı üzerinden tartıģılacaktır. Bu kapsamda, tezde irdelenecek temel sorular Ģu Ģekilde belirlenmiģtir: Kent merkezlerinin hangi öğeleri alıģveriģ merkezlerinde simule edilmektedir? AlıĢveriĢ merkezlerinde kent merkezi simulasyonunun kent merkezlerine etkileri nelerdir? Kent planlama disiplini açısından alıģveriģ merkezlerinde kent merkezi simulasyonuna nasıl bir yaklaģım geliģtirilmelidir? 3. ÇalıĢmanın yöntemi Bu çalıģma sırasında izlenen yöntem üç aģamadan oluģmaktadır. Öncelikle konu ile ilgili hem kuramsal çalıģmalar hem de alan araģtırmalarını içeren kaynakların taranması ve bunların tezin ana çerçevesi kapsamında değerlendirilmesine yönelik olarak literatür tarama çalıģması gerçekleģtirilecektir. Ġkinci aģamada Ġstanbul örneğinde alan çalıģması yapılacaktır. Alan çalıģmasında amaç, Ġstanbul daki alıģveriģ merkezleri örneğinde, tezin ana soruları olarak belirlenmiģ sorulara yanıt aranmasıdır. 3

12 Üçüncü aģama ise kentsel planlama disiplini açısından, alıģveriģ merkezlerinin kentle iliģkisi ve kent merkezlerinin güçlendirilmesi bağlamında sonuçlar ve önerilerin ortaya konmasıdır. Bu çalıģma, yukarıda açıklanan kavramsal arka plan ve yönteme göre ĢekillendirilmiĢtir, değerlendirmede, tezin temel soruları ve hipotezi sorgulanmıģtır. AĢağıda tez akıģ diyagramında, tezin ana çatkısı ve kuramsal yapısı görülmektedir. Merkez Olgusu Kentsel Merkeziyet Kavramı Kent Merkezi Öğeleri AlıĢveriĢ Merkezleri Kent Merkezinin Çözülmesi Otomobil Sahipliliğinin Artması ve UlaĢım Olanakları Simulasyon Kuramı ve AVM ler Ġstanbul Kent Merkezi ve AVM GeliĢimi Kent Merkezinin GeliĢimi Yeniden Yapılanma ve Ġthal Ürünlerin Piyasaya GiriĢi Örnek Alan ve Kuramsal Çerçeve ĠliĢkisi Sonuç ve Değerlendirme Diyagram 1. Tez AkıĢ Diyagramı 4

13 BÖLÜM 1. KENT MERKEZĠ KAVRAMI VE GELĠġĠMĠ 1.1. Kent Merkezi Kavramı ve Kuramsal YaklaĢımlar Kentsel ve merkeziyet her zaman birbirleri ile sıkı sıkıya iliģkili olmuģ iki kavramdır. Kentsel merkeziyet kavramı kasabaların, kentlerin önemi, fonksiyonları ve sorunlarının incelenmesinde önemli bir araç olmuģtur. Kentsel merkeziyetin tanımı; merkeziyet bir kentsel yerde toplanmıģ merkezi fonksiyonların çokluğundan ve çeģitliliğinden meydana gelmiģtir ve o yerde toplanan bir ya da birkaç ulaģım sistemine dayanmaktadır. Kentler tarımsal olmayan üretimin yoğunlaģtığı, sanayi ve hizmet etkinliklerinde çeģitliliğin en üst düzeyde olduğu, art-bölgelerdeki faaliyetlerin yönlendirildiği ve denetlendiği, ekonomik, kültürel ve politik üretim ve karar merkezleri olarak tanımlanmaktadır (Bademli, 2000). Bu hususlar esas olarak kent merkezlerinde ortaya çıkar. Bu bakımdan kent merkezleri, gündüz nüfusunun, etkinliklerin, iletiģim ve yüz yüze etkileģimin, alınan kararların, yaratılan değerlerin, ulaģımın, yapılaģmanın en yoğun; kiralar, arazi fiyatları ve vergi gelirlerinin en yüksek olduğu kentsel alanlardır. Kent merkezleri, kentlerin hem kalbi, hem beynidir. Bu nedenle bir kenti anlamak için öncelikle onun merkezine bakmak gerekir. Orada, o kentin özellikleri ve tarihinin izleri görülebilecektir. Kentteki merkezler ile kent merkezi aynı Ģey değildir. Her kentte kent merkezi yanı sıra birçok alt merkez vardır. Bu bakımdan, kent merkezi ve alt merkezlerin bir sistem oluģturduğu söylenebilir. Kent merkezi, bu sistemin odak noktası, merkezler kademelenmesinin doruğudur. Kentler sürekli bir büyüme olgusu içinde değiģimler göstermektedir. Genel olarak bu değiģimlerin en büyük etkisi kent merkezlerinde izlenmektedir. 20. yy. baģından ortalarına doğru kentsel alanların yapısı, geliģimi ve değiģimlerini açıklayıcı çeģitli kuramlar öne sürülmüģtür. Kent merkezini inceleyen kuramlar değiģik ülkelerde yer alan farklı kentleri ve kent 5

14 merkezlerini inceleyerek genellemelere gitmeyi amaçlar. Bu kuramlar baģlıca 3 ana grupta toplanabilir. Bunlar: J. H. Von Thunen in izole Ģehir (devlet) modeli, W. Christaller in merkezi yerler teorisi ve J. G. Fichte in Kapalı Ticaret Devleti dir. Von Thunen, tek bir kentsel merkezin etrafındaki tarımsal alanların dağılıģını etkileyen faktörleri belirlemeye çalıģmıģtır. Von Thunen, deneyimleri sonucunda, tarımsal faaliyetlerin mekânsal düzeninin merkezi Ģehirden dıģarıya doğru açılan (konsantrik) bir dizi halkalar halinde olacağı sonucuna varmıģtır. Birinci zon enstansif tarım ve mandıracılık yapılan kuģaktır. Modeldeki ikinci halka, yakacak odun ve tahta ihtiyacını karģılayacak bir orman alanını içeren kuģaktır. Üçüncü kuģakta daha çok ekstantif tarım yapılan tarlalar yer almaktadır. Dördüncü ve en dıģ kuģak da ise ticari hayvancılık, hayvansal ürünler elde edilen faaliyetler yer alırken, bu kuģağın ötesinde de bölgeyi dünyanın geri kalan kesimlerinden ayıran ıssız alanlar baģlamaktadır (TÜMERTEKĠN, ÖZGÜÇ, 1998). Neslinin önde gelen politik filozoflarından biri olan Fichte ekonomik bakımdan izole bir devlet üzerine yaptığı bu uzun denemesinde, izolasyon yüzünden ortaya çıkan sorunları çözümlemek için devletin kontrol ve planlamasını savunan bir gerekçe öne sürmekteydi (TÜMERTEKĠN, ÖZGÜÇ, 1998). Bu teoriyi W. Christaller in Güney Almanya daki Ģehirlerin dağılıģ düzenlerine dayanan merkezi yerler teorisi takip etmektedir. ġehirlerin hinterlandları, yani hizmet alanları, çeģitli zamanlarda ve çeģitli yerlerde daima tartıģılmaktadır. Bu tür bölgeler için Ģehirler merkezi yerler dir. Hatta bir köy bile küçük bir alan için merkezi bir yerdir (TÜMERTEKĠN, ÖZGÜÇ, 1998). Klasik kuramlar dıģında Kent Ekolojisi Kuramları genel olarak kent içi mekânın örgütlenmesini ve kent merkezinin konumunu diğer kullanımlar ile belirleyerek arasındaki iliģki üzerine geliģmektedir. Tek merkezli Halkalar 6

15 Kuramı Chicago Okulu nun öncü isimlerinden Burgess tarafından 1925 yılında geliģtirilmiģtir. Tek Merkezli Halkalar Kuramına göre (TÜMERTEKĠN, ÖZGÜÇ, 1998), en içte bulunan çekirdek merkezi iģ alanını (MĠA) oluģturur. MĠA'nın etrafındaki ilk halka ise geçiģ bölgesi olarak adlandırılmıģtır. Bu bölgede iģ ve küçük üretim alanları ile çöküntü halindeki konut alanları bir arada yer almaktadır. Üçüncü halkada, ikinci halkadaki konut standartlarından daha iyi koģullarda yaģama olanağına sahip iģçi konutları bulunmaktadır. Dördüncü halka orta ve üst gelir grubu ailelerin oturduğu daha yüksek standartlara sahip konut alanlarından oluģmaktadır. En son halkada ise banliyöler yer almaktadır (ġekil 1). ġekil 1. Burgress EĢ Merkezli Çemberler Modeli (Rodrigue, 2007) 1930 lu yıllarda Hoyt tarafından geliģtirilen Ortak Merkezli Çemberler Kuramına göre (ġekil 2), kentte yer alan kullanıģların farklılaģmasının merkezden çevreye yayılan halkalar halinde homojen bir biçimde değil de yine merkezden çevreye uzanan dilimler halinde olduğunu ileri sürmektedir. Bu dilimler de kent merkezinden çevreye uzanan ulaģım aksları boyunca olmaktadır (TÜMERTEKĠN, ÖZGÜÇ, 1998). 7

16 ġekil 2. Hoyt Sektör Modeli, Haris ve Ullman Çok Merkezli Büyüme Modeli (Rodrigue, 2007) 1.2. Kent Merkezlerinin DönüĢümü Kent merkezleri, sınırları kolayca belirlenen arazi kullanımları değildir. Kent merkezlerinde baģta ticaret olmak üzere, kiģisel, mesleki, kurumsal hizmetler gibi birçok hizmet iç içe geçer. Dolayısıyla, kent merkezi kavramı bağlamında kentin alıģveriģ merkezi, iģ merkezi, kültür merkezi vs. kavramlar örtüģmek durumundadır. Kent merkezine, merkezdeki konut dıģı kentsel iģlevlerin yoğunlaģtığı alan anlamında merkezi iģ alanı (MĠA) demek ve MĠA nın sınırlarını kentsel iģlevlerin dıģında, ulaģılabilirlik, arsa-yapı oranı vb. özellikleri dikkate alarak belirlemek gerekir. MĠA kentsel ulaģılabilirliğin, yapı ve altyapı yoğunluklarının, emlak değerlerinin, gündüz nüfusunun ve katma değerin en yüksek olduğu alanlarda, mevcut toplam kat alanı katsayısının en az 3 te 2 si konut dıģı amaçlarla kullanılan yapı adalarından oluģan bölgecik olarak tanımlanabilir (Bademli, 2000). MĠA, durağan bir olgu değildir. Uzun erimde biçimlenen köklü toplumsal dönüģümler, kentsel yerleģmeler ve bunların merkezlerinde yapısal izler 8

17 bırakır. Bu, kentlerin ve kent merkezlerinin dönüģüm çerçevesidir. Bunun dıģında, kent merkezlerinin bir de kısa erimli dönüģüm çerçevesi bulunmaktadır Kent Merkezlerinin Makro DönüĢümü AzgeliĢmiĢ ülkelerde kent merkezleri, geliģmiģ toplumlardaki örneklerden oldukça farklıdır. Ülkemiz gibi azgeliģmiģ ülkelerde kentsel yerleģmeler sisteminin özellikleri eģitsiz bölgesel geliģme, kıyılaģma, büyükģehirleģme ve azmanlaģma olarak ele alınabilir. Kabaca bakıldığında bile batı, doğu, kuzey ve orta Anadolu nun geliģmiģlik düzeylerinin oldukça farklı olduğu gözükmektedir. Bölgesel eģitsizlik Ġngiltere, Fransa gibi geliģmiģ ülkeler için de söz konusu olsa da azgeliģmiģ ülkeler için önemi büyüktür. KıyılaĢma da ihmal edilen konulardandır. Batı ve güney Anadolu kıyılarına yığılma eğilimi bu bölgelerin kentsel özelliklerini hızla dönüģtürmektedir. Buna karģın büyükģehirleģme olgusu yeterince dikkat çekmemiģtir. AzgeliĢmiĢ ülkelerde büyükģehirlerin sorunları daha büyük ve karmaģık durmaktadır. Bunun dıģında yeterince tartıģılmayan bir konu da en büyük kent ve diğer kentler arasındaki nüfus farkının giderek açılmasıdır. Ġstanbul Ankara nın 3 ve Ġzmir in 4 misli büyüklüğe eriģmiģtir. Bu durum Ġstanbul un olması gerekenden fazla büyüdüğünün yani azmanlaģtığının bir göstergesidir (Bademli, 2000). Son elli senedir yaģadığımız yeterince sanayileģmeden hızla kentleģme süreci, kentsel yerleģmelerimizin ekonomik, sosyal ve mekansal bünyelerini kökten değiģtirmiģtir. KuĢkusuz, toplumsal dönüģümler kentsel yerleģmelere, kentsel yerleģmelerdeki dönüģümler de kent merkezlerine yansır. AzgeliĢmiĢ ülkelerde büyük kentlerin MĠA ları, her biri köklü toplumsal dönüģümlere tekabül eden MĠA parçalarından meydana gelmiģtir. Oysa geliģmiģ ülkelerde, bu MĠA parçalarının tamamen veya yer yer örtüģmesi sonunda biçimlenmiģtir. Bu nedenle, azgeliģmiģ ülkelerde MĠA parçaları homojen ve MĠA lar kesintilidir. 9

18 Kent Merkezlerinin Mikro DönüĢümü Kent merkezi kentin coğrafik merkezinde yer alır. Ancak kent merkezi bir nokta değil, alandır. Coğrafik merkez ile geometrik merkezi karıģtırmamak gerekir. Birden fazla coğrafik merkez ya da merkezi alan tanımlanabilir. Oysa kentin tek geometrik biçimi, dolayısıyla tek geometrik merkezi vardır. Kentin geometrik merkezi ve coğrafik merkezlerinin yoğunlaģtığı alan, büyük olasılıkla, konut dıģı kentsel iģlevlerin yoğunluğuna oranla belirlenen MĠA sınırları içinde kalacaktır (Bademli, 2000). Kent merkezleri konut dıģı kentsel iģlevlerin yoğunlaģtığı MĠA lardır. Bu nedenle kent merkezi gündüz nüfusunun ve çalıģan nüfusun en yoğun olduğu alandır. En fazla alıģveriģ, en fazla ciro, en fazla katma değer burada yaratılır. Kentte en fazla yüz yüze temas ve iletiģim bu alanda görülür. Kent merkezi aynı zamanda arsa-yapı oranları açısından kentin en yoğun bölgesidir. ÇalıĢan nüfusun iģini kolaylaģtıracak açık ve kapalı çevre kaliteleri de önemlidir. Gereken yapı ve altyapı koģulları sağlandığında kent merkezine olan talep artacaktır ve kent merkezinin büyümesi gündeme gelecektir. Kent merkezine olan talep, kent nüfusunun artması, tüketim harcamalarının artması, tüketim alıģkanlıklarının değiģmesi, kent merkezinin verimli iģlemesi gibi nedenlerle artar. Bu durumda da kent merkezinin büyümesi kaçınılmaz olur. Kent merkezinin geniģlemesi merkezin her tarafında eģit biçimde gerçekleģmez. Konut dıģı kentsel iģlevler genellikle, görece zengin nüfusun olduğu kesimlerde yer seçer. Bu kent merkezinin geliģen bölgesini tanımlarken kent merkezinin bir de geliģmeyen bölümü vardır. Bu merkez kesimleri (çöküntü alanları) büyümeye değil, çürümeye baģlar (Bademli, 2000). Kent merkezlerine olan talep artarken aynı zamanda iģyerlerinin ve ticaretin baskınlığı, az sayıda açık alana sahip merkezi alanlarda yüksek arazi fiyatları ve yüksek arazi vergileri; konut alanlarının kent merkezi dıģında yer seçmesi; 10

19 açık alanların park alanları veya binalar, konut kullanımının iģyeri kullanımı tarafından istila edilmesi gibi süreçler kent merkezlerinin yaģanılabilirliğini olumsuz yönde etkilemiģ, ve çözülmelerine neden olmuģtur. ĠĢte bu noktada merkezde yer alan alıģveriģ merkezleri kent merkezlerini desteklemiģlerdir (Aksel, 2000). Ancak daha sonra alıģveriģ merkezleri geliģerek kent merkezi dıģında yer seçmeye baģlamıģ ve kent merkezlerinin cazibesinin azalmasına neden olmuģtur Kent Merkezlerinin Sınıflandırılması ve Özellikleri Günümüzde genel olarak hemen her ülkede kent merkezleri birbirinden hem nüfus hem de alan bakımından 4 büyük grupta ele alınmaktadır. Küçük yerleģme merkezleri, Küçük kent merkezleri, Orta büyüklükte kent merkezleri, Büyük Ģehir merkezleri. Kentsel merkezler, belirli bir etki alanı içinde, o alanda yaģayan nüfusun ekonomik, yönetim, teknik, kültürel vb. gibi gereksinimlerini karģılayacak olan donatımların toplandığı merkezlerdir. BaĢka bir deyiģle Ģehir merkezindeki donatımlar, Ģehrin çekim alanı içindeki nüfusun yaģama fonksiyonlarına cevap vermektedirler. Edmund Gassner, Ģehir merkezlerini: etrafında, nüfusun halkalar Ģeklinde toplandığı kristalizasyon merkezleri olarak tanımlanmaktadır. Dietrich ise Ģehirsel merkezleri Tarımsal Bölgelerde Pazar fonksiyonunu yüklenmiģ yerleģme noktaları olarak görmekte ve konuya Ģehirlerin, endüstri toplumunun gereksinimlerine cevap veren doku elemanlarıyla donatılması olarak yaklaģmaktadır (Güzelsoy, 2008). 11

20 Küçük Yerleşme Merkezleri Küçük yerleģme merkezleri, en küçük yerleģme birimlerinin etki alanındaki nüfusun ihtiyaçlarını karģılayan birimlerdir. Bu merkezlerin özellikleri; Nüfusu e kadar olan yerler, EriĢme uzaklığı r: 6km, Hizmet alanı km² Ġlköğretim, Sağlık ocağı, eczane Banka Ģubesi, postane Ana ulaģım aksı Küçük atölyeler Günlük ticari iliģkiler, Pazar alanı. Küçük Kent Merkezleri Bu merkezlerin asıl faaliyetleri, küçük yerleģme merkezlerindeki donatıları tamamlamak ve kullanıcının daha nitelikli ihtiyaçlarını karģılamaktadır. Bu merkezlerin özellikleri; Nüfusu arası yerleģmeler EriĢme uzaklığı r:6-12km Hizmet alanı km² Ġlköğretim, ortaöğretim Yönetim merkezleri 12

21 Küçük hastane Kamu kuruluģları Terminal Tamir atölyeleri, yedek parça satıcıları Mezbaha Günlük ve haftalık ticari iliģkiler, Pazar alanı Orta Büyüklükte Kent Merkezleri Genellikle küçük kent merkezi donatımlarını tamamlayıcı nitelikte donatıların yer aldığı bu ölçekteki merkezlere gelme süresi 60 dakikayı geçmemelidir. Bu merkezlerin özellikleri; Nüfusu arası yerleģmeler EriĢme uzaklığı r:12-20km Hizmet alanı km² Ġlköğretim, ortaöğretim, halk eğitim, meslek liseleri Kütüphane Özel Hastalıklar hastanesi, uzman doktor Stadyum, kapalı spor salonu Kaymakamlık, valilik, maliye Sendikalar, odalar, banka Ģubeleri, kredi kuruluģları Terminal Toptan ve perakende ticaret, merkez Pazar alanları Mezbaha 13

22 Günlük ve haftalık ticari iliģkiler, Pazar alanı Büyük Şehir Merkezleri Bu tür merkezler ikiye ayrılmaktadırlar: Büyük ġehir Merkezleri ve Metropoller. Bu Ģehirlerde diğer merkezlerle karģılaģtırıldığında ticari cirolarının yüksek olduğu merkezlerdir. Ayrıca toptan ticaretin önem kazandığı gözlemlenmektedir. Büyük Kent Merkezleri: Nüfusu arası yerleģmeler EriĢme uzaklığı r:20-25km Yüksek öğretim Büyük Kütüphane Büyük hastane, uzman doktor Stadyumlar, büyük spor alanları, kapalı spor salonu Tiyatro, sinema, eğlence yerleri Kurum ve kuruluģların merkez ofisleri Sendikalar, odalar, banka Ģubeleri, kredi kuruluģları Terminal, liman, havalimanı ve gar Uluslar arası ticari iliģkiler, büyük ticaret merkezleri Metropoller: Nüfusu den fazla olan yerleģmeler EriĢme uzaklığı r: KM (Göçer, 1990) Bugün çoğu kent merkezi çeģitli özelliklere sahiptir. Merkezler kentin ve ülkenin yapısına bağlı olarak özellikleri geliģtirmekte, bu özellikler 14

23 farklılaģabilmektedir. Ancak genel olarak kent merkezlerinin özellikleri Ģöyle sıralanabilmektedir (Güzelsoy, 2008): Merkez, içinde bulunduğu ülkenin siyasal durumunun, dıģ ülkelerle olan iliģki biçimini, kenti uluslararası ve ülkesi içinde bulunduğu önem derecesinin ve üslendiği iģlevlerin, kent ve alt bölgesinin büyüklüğünün, sosyal yapısının özelliklerini yansıtır. Kentin ve hatta ülkenin sosyo-ekonomik yapısındaki değiģimlerinin kentsel mekâna yansımasının ilk gerçeğidir. Genellikle kapitalist ülkelerde iģ ve ticaret faaliyetlerinin, sosyalist ülkelerde ise yönetsel, siyasal ve kültürel etkinliklerin yoğunlaģtığı yerlerdir. Kentsel ekonomik temelin ticari alan kullanımına yansıdığı/yansıtıldığı yerlerdir. Ekonomik yapıyı yönlendiren yönetim, denetim, eģgüdüm etkinliklerinin yanı sıra perakende ticaret ile geleneksel üretim etkinliklerinin yoğunlaģtığı yerlerdir. Çok özelleģmiģ mal ve hizmet üretiminin yapıldığı ve pazarlandığı yerlerdir. Kentsel iletiģim akımlarının toplandığı ve dağıldığı bölgelerdir. Yaya ve taģıt ulaģımının ve gündüz nüfusunun en yoğun olduğu bölgelerdir. Kentsel arsa değerlerinin en yüksek olduğu yerlerdir. Sosyal yaģantının en aktif olduğu yerlerdir. Kentsel yaģam ile ilgili ekonomik, sosyal, kültürel kararların alındığı yerlerdir. Kültürün geliģtiği yerlerdir. 15