EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 25 Say /Number 2 (Aral k /December 2008)

Transkript

1 EFD / JFL Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of Faculty of Letters Cilt/Volume 25 Say /Number 2 (Aral k /December 2008) Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça Askeri Mimarl k Örne i: Feke Kalesi An Example of Medieval Military Architecture in Cilicia Region: Feke Castle Mustafa S. AKPOLAT * Öz Ortaça kaleleri mimarl k tarihinin önemli ve ilginç yap lar d r. Kaleler, sald r ve savunma silahlar n n geliflmesine koflut bir geliflme gösterirler. Günümüzde ise kaleler ifllevlerini tamamen kaybetmifllerdir. Buna ra men çok önemli tarihsel olaylara sahne olmufl kaleler kültür miras m z n vazgeçilmez an tlar d r. Araflt rmam z n as l konusunu oluflturan Feke Kalesi, Kilikya Ermeni Krall n n ilk kalelerinden birisidir. nfla tarihi tam olarak bilinmeyen kale, Da l k Kilikya da (Kilikia Trakheia), Feke ilçe merkezinin 6 km. kuzeydo usunda bulunmaktad r. 190 x 25 m. lik bir alan kaplayan ve kuzey-güney do rultusunda uzanan kale, 1270 m. yüksekli inde bir tepenin üstünde konumlanm flt r. Feke kalesi bu dönemde infla edilen di er Ermeni kalelerinden farkl iki mimari uygulamas ile dikkat çekmektedir. Bunlardan birincisi, girifl kap s ndan hemen sonra bafllayan ve y lan gibi k vr larak kalenin içine ulaflan tonoz örtülü, merdivenli tüneldir. Buna benzer bir uygulama Çand r kalesinde görülmektedir. kincisi ise, di er Ermeni kalelerinin hepsinde bulunan flapelin Feke kalesinde bulunmamas d r. Kilikya bölgesindeki Ermeni kaleleri, ayn dönemde Suriye ve Filistin de infla edilen kalelere göre daha mütevazi, gösteriflsizdir. Fakat Ermeni kalelerinin ifllevsel aç dan bir eksikli i yoktur. Ermeniler Kilikya bölgesinde Ermenistan daki infla tekniklerinin yerine Bizans ve Frenklerin infla tekniklerini kullanm fllard r. Makalemizde önce Ortaça daki Kilikya bölgesi, daha sonra Feke ve çevresi tan t lm flt r. Bunu takiben, Feke Kalesi mimari çizimler ve foto raflarla ayr nt l olarak betimlenmifltir. Son bölümde ise, Feke kalesinin özgün mimari özellikleri gözönünde tutularak, Da l k Kilikya daki di er Ermeni kaleleri ba lam nda bir de erlendirme yap lm flt r. Anahtar sözcükler: Kilikya, askeri mimari, kale, Haçl seferleri, Kilikya Ermeni Krall, Feke. * Doç. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, mustafaakpolat@hotmail.com 2008, Hacettepe University Faculty of Letters. All Rights Reserved 1

2 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça Askeri Mimarl k Örne i: Feke Kalesi Abstract Medieval castles are among the important and interesting structures of architectural history. Castles display an improvement parallel to that of the arms used for attack and defense. However, castles have no function today. In spite of this fact, castles where historic events of high importance took place are indispensable monuments of our cultural heritage. Feke Castle which is the main theme of our research, is one of the first castles of Armenian Kingdom of Cilicia. The castle, the construction date of which is unknown, is located 6 km.s to the northeast of Feke district center, in the mountainous Cilicia (Cilicia Trakheia). The castle which covers an area of 190 x 25 m., lying in north-south direction was constructed on top of a 1270 m. high mountain. Feke Castle is distinguished by its two architectural characteristics different from the other Armenian castles constructed in this period. The first of them is the vaulted gallery with a staircase, which starts right after the entrance door and leads into the castle winding like a snake. A similar implementation can be seen in Çand r castle. The second of them is the absence of a chapel which exists in all other Armenian castles. Compared to the castles constructed in Syria and Palestine in the same period, the castles in Cilicia region are modest and less impressive. However, the Armenian castles fulfill their function very well. Armenians utilized the Byzantine and Frank construction techniques in Cilicia region, rather than the construction techniques utilized in Armenia. In our article first, information on the Cilician Region of the Middle Ages and then on Feke and its environs is given. Following this section, the Feke Castle is described in detail and illustrated with architectural drawings and photographs. In the last section, considering its original architectural characteristics, it is evaluated within the context of the other Armenian castles in Cilicia Trakheia. Keywords: Cilicia, military architecture, castle, Crusades, Armenian Kingdom of Cilicia, Feke. Girifl Türkiye, tarihin her döneminden kalan tafl n r ve tafl nmaz kültür varl klar ile zengin bir kültür mozayi ine sahiptir. Gerek tafl n r kültür varl klar, gerekse tafl nmaz kültür varl klar Türk ve yabanc bilim insanlar taraf ndan incelenmekte ve de erlendirilmektedir. Ancak bu zengin kültür miras n n az incelenen ve az bilinen türlerinden birisi kalelerdir. Bunun nedeni ise kalelerin, müze olarak veya benzer kültürel amaçl kullan lan birkaç d fl nda, ifllevsiz kalmalar d r. Son y llarda devlet, kaleler de dahil olmak üzere, Türkiye nin hemen her yerinde bulunan tafl nmaz kültür varl klar n n restorasyon projelerini ihale yolu ile elde etmeye bafllam flt r. 1 1 Restorasyon projeleri, il özel idareleri ve Vak flar Bölge Müdürlükleri taraf ndan ihaleye ç kar lmaktad r. 2

3 Mustafa S. AKPOLAT Restorasyon projelerini haz rlayan ekipler yap n n özelliklerine ba l olarak çeflitli disiplinlerdeki uzmanlardan oluflmaktad r. Bu makalenin yazar da son üç y l içinde Gaziantep, Ravanda, Korykos, Saimbeyli, Harun Reflit, Payas Cinkule ve Feke gibi kalelerin restorasyon projelerini haz rlayan ekiplerde mimarl k tarihçisi olarak görev alm flt r. Baflta da belirtti imiz gibi, kaleler en az araflt r lan yap lar aras nda yer almaktad r. Bu nedenle, Feke Kalesi konusunda yapt m z araflt rmay bilim ortam na sunmay yararl gördük. 2 Ortaça da Kilikya 3 Roma mparatorlu u ndan sonra Bizans mparatorlu u yönetiminde kalan Kilikya bölgesindeki geliflmeler Haçl Seferleri ( ) s ras nda oldukça hareketlidir. Buradaki Ermeni Krall n n kurulmas ise Bizans mparatorlu unun ilginç uygulamalar sonucunda gerçekleflmifltir. X. yüzy l, Bagratid haneden yönetimindeki Ermenilerin refah içinde yaflad klar bir dönemdir (Edwards, 1987, s. 4). Fakat XI. yüzy l bafllar nda Bizansl lar Ermenistan n büyük bir bölümünü iflgal ettiler y l nda da kral II. Gagik in Ermeni Krall n ortadan kald rd lar. Bunu takiben de Ermenileri Kayseri, Sivas, Tarsus, Antakya, Urfa ve Marafl bölgesine göçe zorlad lar (Edwards, 1987, s. 4). Daha sonra Ermeniler Kilikya bölgesinde de XI. yüzy l boyunca Bizans mparatorlu una ba ml olarak birçok yerleflme oluflturdular. Bizans mparatoru Toros Da lar ndaki kaleleri Ermenilerle takviye ediyordu. Baz Ermeni uyruklulara kentlerin yönetiminde de görevler verildi (Edwards, 1987, s. 5). Sonuç olarak, XII. yüzy l n ilk yar s nda Tarsus tan Anavarza ya uzanan verimli ova ile Akdeniz de k y bölgesi olan, çok say da baronun topraklar ndan oluflan ba ms z bir devlet kuruldu (fiekil 1). Bu devlet geniflleyerek kuzeyde Toros Da lar na, do uda Amanos Da lar na dayand. Di er taraftan, Bizans mparatorlu u ve Antakya Haçl Prensli i nin çeflitli tepkileri ile kuzeydeki Selçuklu Beyli i nin askeri bask lar sürüyordu (Müller-Wiener, 1966, s. 29). Bütün bu zorluklara karfl n, devlet olumlu geliflmesini ekonomik, siyasi ve diplomatik alanlarda sürdürmeyi baflard ve Prens Leo, mparator VI. Henry nin koruyuculu unda 1198 y l nda Kilikya Ermeni Devleti nin kral oldu. 2 Adana-Feke Kalesi Rölöve Restitüsyon ve Restorasyon Projesi müellifi Yük. Mim. Restorasyon Uzman Bora Ifl k a, plan, kesit ve cephe çizimi ile 10 adet foto raf n yay mlanmas na izin verdi i için teflekkür ederim. 3 lkça da Hellenlerce Kilikya diye an lan bölge, bugünkü ad yla Çukurova y, Mersin den Alanya ya kadar uzanan k y lar ve bunlar n arkas ndaki Toros da lar n n güney yamaçlar n içine al r. Hellenler Çukurova ya Kilikya Pedias (Oval k Kilikya), da l k bölümüne ise Kilikya Trakheia (Da l k Kilikya) derlerdi (Umar, 1993, s. 440). 3

4 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça Askeri Mimarl k Örne i: Feke Kalesi Memluklular 1268 y l nda Antakya prensli inin varl na son verince Kilikya Ermeni Krall büyük bir askeri güçle karfl karfl ya geldi. Yine de Ermeniler, Mo ollar n ve Bat l devletlerin deste i ile varl n XIV. yüzy l n sonuna kadar sürdürdü. Feke ve Kalesi Adana n n 120 km. kuzeyindeki Feke ilçesinin bir beldesi ve 34 köyü bulunmaktad r. Feke, Ermeniler taraf ndan Vahga, Bizansl lar taraf ndan Baka, Araplar taraf ndan ise Bahgai olarak adland r lm flt r (Hellenkemper, 1976, s. 217). Feke yerleflmesinin bilinen tarihi Bizansl larla bafllamaktad r. Feke, Haçl lar döneminde Ermeni baronlar n n baflkenti oldu. Osmanl mparatorlu u döneminde Kozan sanca na ba l bir kazayd. XIX. yüzy l sonlar nda dolay nda nüfusu ve 86 köyü bulunuyordu. Kaza merkezi Feke de 800 kifli yafl yordu. Kalesinden baflka, Feke kazas nda 1 cami, 1 hastane, 1 k flla ve 1 kilise vard r. Feke kentinin belediyesi ise 1895 y l nda kurulmufltur (Yurt Ansiklopedisi, 1982, cilt 1, s. 61). Feke kalesi Ermenilerin en erken tarihli askeri yap s ve Ermeni krall n n kuruldu u yerdir. Feke kalesi Kozan-Kayseri yolu üzerinde stratejik bir konuma sahiptir (fiekil 1). Feke XII. yüzy l boyunca Ermeni tarihinde önemli bir role sahip olmufltur. Tarihçi Hetum a göre Ruben in o lu Konstantin, Feke yi 1098 y l nda Bizansl lardan 4 fiekil 1: Kilikya Bölgesi nin haritas (Edwards 1987 den sadelefltirerek)

5 Mustafa S. AKPOLAT alm flt r. Konstantin, beklenmeyen ölümü nedeniyle sadece iki y l tahtta kalm flt r y l nda Baron I. Toros un, Kapadokya bölgesinden elde etti i ganimetleri Feke de saklad bilinmektedir (Edwards, 1987, s. 259; Hellenkemper, 1976, s. 218). Feke kalesinin tarihindeki en önemli olay 1138 y l nda Bizansl lar taraf ndan kuflat lmas d r. Feke kalesi ovadaki kaleler gibi çabuk teslim olmam flt r. Üç hafta devam eden kuflatma sonuç vermemifltir. Bunun üzerine, iki taraf n en iyi iki savaflç s n n galibinin sonucu belirlemesine karar verilmifltir. Kale, bu iki savaflç n n mücadelesinde Bizansl n n üstün gelmesi sonucunda Bizansl lara teslim edilmifltir. Bir-iki y l sonra Daniflmend Beyi Muhammed bin Gazi, kaleyi Bizansl lardan alm flt r y l bafl nda ise Levon un o lu II. Toros kaleyi Daniflmendlilerden geri alm flt r. II. Toros Feke yi atalar n n yapt gibi afla Kilikya n n fethinde merkez üs olarak kullanm flt r (Edwards, 1987, s ) y l nda Kozan (Sis) patri i, Memluk sald r lar ndan korunmak için Feke ye s nm flt r. Di er taraftan, baz el yazmalar n n kalede veya kalenin yak n nda yaz ld na veya kopya edildi ine iliflkin yaz l belgeler bulunmaktad r. Önce Memluk sonra Osmanl hakimiyetine giren bu bölgede Ermeniler 1920 lere kadar yaflamlar n sürdürmüfltür (Edwards, 1987, s. 260). Feke Kalesinin Betimlemesi Feke Kalesi, tepede kuzey-güney do rultusunda y lan gibi k vr lan beden duvarlar ile kendini gösterir. Ulafl lmas çok güç olan kalenin beden duvarlar, genellikle istinat duvar gibi çal flmaktad r (fiekil 3). Kalenin do u cephesinde, J mekan na bitiflik küçük kule d fl nda, baflka ç k nt bulunmamaktad r. Do u beden duvar n n alt ndaki uçurumun derinli i 18 ile 60 m. aras nda de iflmektedir. Uçurum kuzey cephede de devam etmektedir. Fakat güneye do ru ilerledikçe uçurumun derinli i azalmakta ve kalenin güneybat bölümünde giriflin bulundu u bölümde ulafl labilir düzeye gelmektedir. Topo rafya, kalenin sadece bat cephesinde sa lam beden duvarlar n n yap lmas n gerektirmektedir. Kalenin bulundu u tepe, afla daki vadiyi ve kuzey-güney yolunu kontrol etmek için çok elveriflli bir yerdir (fiekil 2). fiekil 2: Feke Kalesi ve yak n çevresi (B. Ifl k 2008) 5

6 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça Askeri Mimarl k Örne i: Feke Kalesi K smen tafltan, k smen kayaya oyularak oluflturulan güneydo udaki merdivenin kayalar üstündeki izleri bugün de görülebilmektedir. Planda A iflaretli bölüme gelmeden önceki beden duvar ve kule, bosajl kesme tafllarla infla edilmifltir. Kalenin girifline ulaflmak için yap lm fl merdivenin kalenin d fl ndaki bölümü kuzey-güney do rultusundad r. Merdiven beden duvar ile korunur duruma geldikten sonra, sert bir dönüfl yaparak girifl bölümüne yönelmektedir (fiekil 3, 4). Dikdörtgen planl girifl bölümünün içinde de k smen devam eden merdiven, daha sonra iyi korunmufl tonozlu bir tünel içinde k vr larak yukar ya, kalenin içine ulaflmaktad r (fiekil 6). Girifl mekan n n yuvarlak tonoz örtülü ön bölümünün bat duvar nda bir mazgal pencere bulunmaktad r (fiekil 5). Girifl mekan n n zemini yükseltilmifl üst bölümünde herhangi bir pencere aç kl yoktur; bu bölümün örtüsü çapraz tonozdur. Merdivenin d fl fiekil 3: Kalenin plan (B. Ifl k tan sadelefltirerek) 6 fiekil 4: Girifl bölümü (B. Ifl k 2006)

7 Mustafa S. AKPOLAT fiekil 5: Girifl mekan ndaki mazgal pencere (B. Ifl k 2006) fiekil 6: Tonozlu merdivenli tünel (B. Ifl k 2006) duvarlar güneyde iki yuvarlak payanda ile güçlendirilmifltir (fiekil 3). Planda C harfi ile gösterilen, merdivenin kalenin içine do ru yöneldi i dönemeçteki kule, bu kaleden önce burada bulunan bir yap ya ait olmal d r. Girifl kulesinden sonra, kalenin en önemli savunma ö esi olan bat beden duvar kuzeyden güneye do ru tan t lacakt r. Tepenin kuzey ucundaki büyük boyutlu yuvarlak planl burç, kalenin etkili ve güçlü elemanlar ndan birisidir. Burcun bat duvar güneye do ru m. devam ettikten sonra genifl aç yaparak bir köfle oluflturur (fiekil 3) m.lik bu girintiden sonra bat duvar m. devam ederek planda P harfi ile gösterilen yar m daire kesitli duvar payandas na ulafl r. Bu bölümdeki beden duvar, üst bölüme yak n bir seviyeden sonra kal nl 0.75 m. azalarak devam eder. Bu durum, istinat duvar gibi çal flan beden duvar için, tafl y c sistemin do al bir sonucudur (fiekil 9, 10) m. çap ndaki yar m daire kesitli duvar payesinden sonra büyük bölümü ayn biçim ve yükseklikteki beden duvar, m. devam ederek R duvar payesine ulaflmaktad r (fiekil 3). Duvar payesine 8.00 m. kala pah yaparak 1.00 m. genifller. Bu son 8.00 m.lik bölümün üst bölümünde, duvar kal nl nda azalma görülmez. Yar m daire kesitli R duvar payesinin yüzündeki bosajl kesme tafllar n yer yer dökülmüfl oldu u görülmektedir (fiekil 9). R duvar payesinden sonra güneye do ru biraz k r larak 8.00 m. kadar, yine ayn yükseklikte devam ederek H kütlesine ulaflmaktad r. Bat cephesinin günümüze gelebilen tek pencere aç kl, üst seviyede H kütlesine 7

8 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça Askeri Mimarl k Örne i: Feke Kalesi fiekil 7: F bölümü (B. Ifl k 2006) yak n bir yerdedir. H kütlesinden dilatasyonla ayr lm fl olan bat cephe beden duvar n n bu bölümü bat ya do ru k r larak yaklafl k 6.00 m. sonra, planda S harfi ile iflaret edilmifl olan daire planl yuvarlak küçük kuleye ulafl r. Kulenin duvarlar n n büyük bölümü günümüze gelememifltir. Ayn flekilde F kulesine kadar devam eden beden duvarlar n n da çok küçük bir bölümü yerinde durmaktad r. Kalenin bir önceki döneminin önemli bir eleman olan, belli bir geometrisi olmayan dört cepheli F kulesi oldukça sa lam durumdad r. Kulenin köfleleri de iflik renkli tafl kullan larak farkl bir görünüme kavuflmufltur (fiekil 4, 7). Beden duvar n n F fiekil 8: G sarn c n n içi (B. Ifl k 2006) 8

9 Mustafa S. AKPOLAT fiekil 9: Bat cephesinin kuzey bölümü (B. Ifl k 2006) fiekil 10: Bat cephesinin çizimi (B. Ifl k tan sadelefltirerek) kulesinden sonraki bölümü, flimdiki girifl bölümünün inflas ile ikiye bölünmüfl ve kalenin içinde kalan yar s beden duvar olma özelli ini kaybetmifltir (fiekil 3). Kalenin uçurumlar n, kayalar n üstüne infla edilmifl olan do u beden duvarlar ndan çok küçük bir bölümü parçalar halinde günümüze gelebilmifltir; onlar n da yüzeydeki bosajl kesme tafllar dökülmüfltür. Bu duvar n günümüze gelebilen bölümleri kuzeyden güneye do ru tan t lacakt r. Güney uçtaki burç ve onun devam olan yaklafl k m. lik bölüm görülebilmektedir (fiekil 3, 11). Duvarlar n üstüne oturdu u kayal klar n iniflli ç k fll olmas duvarlar n güçlükle yap ld n ve istenilen kalitede olmad n göstermektedir. J mekan n n do u duvar na bitiflik yar m yuvarlak duvar payesi ile onun güneyindeki beden duvar na ait küçük bir parçan n alt k s mlar izlenebilmektedir. Kalenin do u cephesinin, beden duvarlar ndan günümüze gelebilen son parças ise güneyde kayaya oyularak yap lm fl girifl bölümü merdiveninin bitti i yerdedir. Kalenin içinde, kalelerin önemli eleman olan büyük boyutlu bir sarn ç ile çeflitli ifllevler için tasarlanm fl mekanlar bulunmaktad r. 9

10 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça Askeri Mimarl k Örne i: Feke Kalesi fiekil 11: Do u cephesi (B. Ifl k 2006) Güneydeki E mekan üç mazgal penceresi olan bir geçittir. E mekan ayn zamanda F mekan n n alt kat na aç lmaktad r (fiekil 3). G harfi ile iflaretlenmifl 8 m. derinli indeki yap kalenin sarn c d r. K smen kayaya oyulmufl olan yamuk planl sarn ç itinal bir iflçilikle yap lm flt r. Ortas ndaki kare kesitli tafl payeye oturan ve çepeçevre tüm mekan dolaflan tonozun üstünde yedi tane de havaland rma aç kl bulunmaktad r (fiekil 8). Kalenin bat beden duvar na yaslanan alt mekan birbirine bitiflik olarak s ralanmaktad r. Bu mekanlardan M de, araflt rmac Edwards (1987, s. 264) bir hela bulundu unu söylemektedir. Kalenin beden duvarlar n n ve iç mekanlar n n bosajl kesme tafl ile yap ld görülmektedir. F mekan n n d fl köflelerinde kahverengi kesme tafl kullan larak kule daha göze çarpar duruma getirilmifltir. Tonoz örtülerin yap m nda kesme tafl kullan lmas, bölgedeki di er kalelerde görülmeyen bir teknik olarak kabul edilmelidir. Kalede herhangi yaz t olmad gibi Ermeni kaynaklar nda da kalenin infla tarihine iliflkin bilgi bulunmamaktad r (Edwards, 1987, s. 260). Bununla beraber yap da yap lan incelemeler yap n n dört dönemde infla edildi ini iflaret etmektedir. Birinci aflamada kalenin en yukar daki, H ve J yap lar n da içine alan kuzey bölümü infla edilmifltir (fiekil 3). H kulesi ile bu kuleye birleflen beden duvar aras ndaki, yukar dan afla kesintisiz devam eden düfley derz, bunlar n farkl zamanlarda infla edildi ini göstermektedir. kinci dönemde G sarn c, bu dönemin girifl kulesi olan F yap s ve 10

11 Mustafa S. AKPOLAT H kulesi ile F yap s n birlefltiren beden duvar yap lm flt r. Daha sonra F girifl kulesinin önüne, girifli koruyan ve üstü aç k olan E mekan eklenmifltir. Son olarak da, dördüncü aflamada kalenin güneyine, baflka kalelerde benzerini görmedi imiz girifl kulesi ile onun devam ndaki, k vr larak kaleye ç kan merdivenli, tonozlu tünel infla edilmifltir. De erlendirme Kilikya bölgesindeki önemli stratejik yerler Araplar, Bizanslar, Ermeniler, Frenkler ve Türkler taraf ndan daha önceki dönemlerde kullan lm flt r. Bu nedenle, Kilikya kalelerinin ortaça kale mimarisi içinde önemli bir yere sahip oldu unu söylemek zordur. Bu kaleler Suriye ve Filistin deki Haçl ve slam kaleleri ile karfl laflt r l rsa, Kilikya kalelerinin mimari özellikler ve kalite bak m ndan daha mütevaz oldu u söylenebilir. Malzeme kullan m ve teknik uygulamalar aç s ndan da Suriye ve Filistin kalelerinin daha yetkin olduklar görülür (Fedden ve Thomson, 1957, s. 97). Ermeni kaleleri genellikle yüksek tepelere yap lm flt r. Bu özellik kalelerin savunmas n kolaylaflt rmakta, ayn zamanda düflmanlar n kuflatma s ras nda la m açmas n olanaks z hale getirmektedir. Kayadan oluflturulmufl duvarlar, uçurumlar ve da s rtlar savunma arac olarak kullan lm flt r. Böylelikle hem maliyet azalm fl hem de mühendisler ve ustalar sadece bir iki yerde yapacaklar beden duvarlar n ve kuleleri daha itinal yapma olana n elde etmifllerdir. Girifl kap s yla bafllayan kalelerin girifl bölümleri oldukça karmafl k bir düzenleme göstermektedir. En yayg n düzenlemelerden birisi, do ru yolu bulmak için 90 lik dönüfller gerektiren dönemeçli olan d r. Bu türden girifller Savranda, Anavarza, Y lanl, Tamrut, Lampron ve Gökvelio lu kalelerinde görülmektedir. Çand r ve Feke kalelerinde ise dönemeçli düzenlemenin ucuna y lankavi, tonozlu merdivenler eklenerek girifller daha karmafl k hale getirilmifltir. Daha basit bir uygulama ise, Meydan kalesinde görülen girifl mekan n n bir ucundan girilip, öbür ucundan ç k lan düzenlemedir. Bu türden düzenlemeler giriflin üstünde bulunan senkendazlarla 4 güvenli duruma getirilmifltir. Girifl mekanlar n n d fl kap lar ço u zaman kap ya bitiflik bir kemer ile takviye edilir. Ayr ca gerekli durumlarda girifl bölümüne bitiflik olarak veya yak n na kuleler yap l r. Baz durumlarda da Gülek, Geben ve Ak kalelerinde oldu u gibi, girifle gelmeden 4 Celal Esat Arseven, Sanat Ansiklopedisinin 4. cildinde, s de senkendaz terimini Eski kalelerde kale duvarlar n n dibine sokulan düflmana yukar dan a r tafllar vesaire atma a mahsus, d flar ya do ru ç k nt l önü siperli olarak yap lan alt aç k cumba gibi k s mlar olarak aç klamaktad r. ngilizcesi machicolation, Frans zcas machicolis dir. 11

12 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça Askeri Mimarl k Örne i: Feke Kalesi arazinin küçük yüksekliklerinden yararlan larak 60 ve 90 lik dönemeçler oluflturulur. Bunlar tonozsuz, do al dönemeçli girifller olarak adland rabiliriz. Ermeni kalelerinde, afla avluya aç lan girifl bölümü her zaman beden duvar üstünde yer alan bölümden gözetlenmekte ve güvenli i sa lanmaktad r. Ermeni kalelerinde, bu güvenlik önleminden baflka, kalenin d fl nda baflka bir yap yapmaya gereksinme duyulmamaktad r. Kaç fl kap lar dahil bütün kap lar n kontrolü ve güvenli i kule ve beden duvarlar ndan sa lanmaktad r. Kap ya bitiflik bir kule kamuflaj sa lamakta ve gerekti inde atefl etme imkan vermektedir. Ermeni kalelerinde kare ve çokgen planl burç ve kulelerin yerine yuvarlak planl burç ve kuleler tercih edilmifltir. Ayr ca Ermeni mimarlar dikdörtgen ve yuvarlak bölümlerden oluflan, beden duvar ndan taflk n atnal planl kuleleri keflfetmifllerdir. Böylece hem kare plan n iki yan nda olanak verdi i savunma kolayl ndan hem de yuvarlak kulenin sa laml ndan yararlan lm flt r. Beden duvarlar ndaki ve kulelerdeki mazgal pencereler bazen duvar n tüm geniflli i boyunca daralarak, beden duvar n n d fl yüzeyinde ince, ok atma penceresini oluflturur; bazen de önce tonoz örtülü bir ön bölüm ve onun sonras nda daralarak ince ok atma penceresini oluflturur. Ço u günümüze gelememifl olan kalelerin dendanlar için çok az bilgi vard r. Ermeni kalelerinde beden duvarlar n n ve kulelerin üstündeki son eleman olan dikdörtgen mazgal siperleri, üstte, ço unlukla az yuvarlak biçimde sonlanmaktad r. Mazgal siperlerinde mazgal pencereleri de bulunmaktad r. Dik kayal k tepelere infla edildi i için Ermeni kalelerinde hende e ihtiyaç bulunmamaktad r. Büyük boyutlu kalelerde, yükselen beden duvarlar ve kulelerle, kolay savunulacak avlular oluflturulmufltur. Ço u kalede iki avlu olmakla beraber, Y lanl ve Anavarza kalelerinde üç avlu bulunmaktad r. Büyük avlular afla da ve kale giriflinin ekseninde yer al rlar. Daha küçük olan ikinci avlu ise tepedeki bölümde bulunur. Düflmanlar birinci avluya girseler bile, kaledeki askerler onlara yukar daki ikinci avludan atefl etme olana na sahip olmaktad r. Genellikle üst avluda da yeteri kadar sarn ç, depo ve di er binalar bulunmaktad r. Ermeni kalelerinde, Haçl kalelerindeki baflkulelere (Donjon) rastlanmaz. Ermeni kalelerinde flapeller genellikle beden duvar na bitiflik olarak infla edilmifltir. Daha sonra Ermenilerin eline geçen kalelerde ise flapeller avluya ba ms z bir yap olarak infla edilmifltir. fiapellerin plan dikdörtgen bir ibadet mekan ve bunun 12

13 Mustafa S. AKPOLAT do usundaki yar m yuvarlak apsisden ibarettir. fiapellerin örtüsü ise ço u zaman beflik tonozdur. Feke kalesinde flapel bulunmamas ilginç bir uygulamad r. Bu durum, kaleye 1 km.den daha az uzakl ktaki sa lam Bizans kilisesinin kullan lm fl oldu unu akla getirmektedir. Sarn çlar kalenin uygun olan her yerine infla edilmifltir. Su anakayan n içine ve yüzeyine yap lan kanallarla toplan r. Birçok kalede se irdim yerinin e imi amaca uygun olarak düzenlenmifl ve ya mur sular n n sarn çlara ak t lmas sa lanm flt r. Sarn çlar n hemen hepsi anakayadaki elveriflli çukurlar düzgün duruma getirilip, duvarlar ve örtüyle tamamlanarak infla edilmifltir. Yeralt geçitleri genellikle se irdim yerinin ve mazgal pencerelerin alt nda infla edilmifltir. Tonoz örtülü geçitler, kulelerde oldu u gibi depo, mutfak ve ko ufl olarak kullan lmaktad r. Ermeni kalelerinde yeralt geçitleri Haçl kalelerindeki kadar fazla de ildir. Sonuç olarak, tarihin önemli olaylar na sahne olmufl kalelerin belgelenmesi ve restorasyonu, girifl bölümünde de vurguland gibi, ülkemiz için sevinilecek ve övünç duyulacak bir giriflimdir. Yüzy llar boyunca tafl oca gibi görülen, tafllar yeni binalar yapmak için kullan lan kalelerin kültür varl olarak kabul edilmesi ve restorasyon giriflimleri çok sevindirici bir geliflmedir. Kaynakça Akpolat, M.S. (1976). Bodrum Castle. Yay mlanmam fl yüksek lisans tezi, ODTÜ, Ankara. Akpolat, M. S. (1979). Bodrum Kalesi. Mimarl k, 79/1, Akurgal, E. (1970). Ancient civilizations and ruins of Turkey. stanbul: Türk Tarih Kurumu Bas mevi. Arseven, C. E. (1983). Senkendaz. Sanat Ansiklopedisi (Cilt 4, s. 1780). stanbul: Milli E itim Bas mevi. Boase, T. S. R. (1967). Castles and churches of the Crusading Kingdom. London: Oxford University Press. Bulucu, T., Göksoy, Z. ve Tacettin, M. T. (1977). Restoration project of a historic site: Castle of Corycus, K zkalesi and Corycus settlement. Yay mlanmam fl yüksek lisans tezi, ODTÜ, Ankara. Demirkent, I. (1992). Haçl seferleri dönemi kalelerinden Ravendan. TTK Belleteni, 216, Edwards, R. W. (1987). The fortifications of Armenian Cilicia. Washington D. C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Ersan, M. (2000). Kilikya Ermeni Krall. Efsaneden tarihe, tarihten bugüne Adana: Köprübafl, stanbul. 13

14 Kilikya Bölgesinde Bir Ortaça Askeri Mimarl k Örne i: Feke Kalesi Fedden, R. ve Thomson, J. (1957). Crusader castles. London: William Clowes and Sons Limited. Hellenkemper, H. (1976). Burgen der kreuzritterzeit in der grafshaft Edessa und königreich kleinarmenien. Bonn: Rudolf Habelt Verlag GMBH. Herzfeld, E. ve Guyer, S. (1930). Meriaml k und Korykos. Monumenta Asiae Minoris Antique, 2. Müller-Wiener, W. (1966). Castles of crusades (J. Maxwell Brownjohn, Çev.).London: Thames & Hudson.(1966). Runciman, S. (1955). A history of the Crusaders. Cambridge: Cambridge University Press. Toy, S. (1985). Castles: Their construction and history. New York: Dover Publications. Umar, B. (2000). Bir tarihsel co rafya araflt rmas ve gezi rehberi. stanbul: nk lap Kitapevi. Youngs G. R. (1965). Three Cilician castles. Anatolian Studies, XV,