XV-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET'NDE ELÇLK GELENE VE ELÇ AELERNN KARILANMASINDA BURSA NIN YER

Transkript

1 XV-XVIII. YÜZYILLARDA OSMANLI DEVLET'NDE ELÇLK GELENE VE ELÇ AELERNN KARILANMASINDA BURSA NIN YER Diplomatic Tradition in the Ottoman State in 15 th -18 th Centuries and the Status of Bursa Regarding the Provisioning of Envoys Yrd. Doç. Dr. Ömer DÜZBAKAR * Özet Uluslararası ilikilerin yürütülmesinde en önemli kiiler elçilerdir. Elçilerin görevli olarak gittikleri devletlerde kendilerine tanınan haklar ve gösterilen ilgi bir anlamda kendi devletleriyle olan iyi ilikilerin de bir göstergesidir. Bu kısa çalıma içerisinde Osmanlı elçilik geleneinden bahsedilirken elçi iaelerinin temini konusunda Bursa er iyye Sicilleri, Bursa Kütüü ve yayımlanmı mühimme defterlerinden temel kaynak olarak faydalanılmıtır. Hicri tarihlerin miladi tarihlere çevirisinde Türk Tarih Kurumu Resmi Web Sitesi nde bulunan tarih çevirme kılavuzu ( kullanılmıtır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Bursa, elçi, iae. Abstract Envoys are no doubt the most important agents in running international relations. The rights granted, and the respect paid, to them in countries to which they have been sent off on mission are in a sense the indicator of good relationships existing between these states and their states of origin. In this short study, the Ottoman diplomatic tradition has been mentioned. A number of examples concerning the provisioning of Ottoman embassies have been presented from the first-hand archival sources such as the Shari a Court Records of Bursa, the Bursa Register and the Imperial Notebooks of Importance published so far. In converting the dates from Muslim Lunar into the Gregorian calendar, a date conversion guide at the official website of the Turkish Historical Society ( has been used. Key Words: Ottoman, Bursa, envoy, provision. * Uluda Üniversitesi Eitim Fakültesi lköretim Bölümü.

2 GR Osmanlı kuruluundan itibaren, altı yüz yıllık tarihi boyunca; Bizans mparatorluu, Memluklu Devleti, Akkoyunlu Devleti, Timur Devleti, Safevi Devleti, Türkistan Hanlıkları, Avusturya-Macaristan mparatorluu, Rus Çarlıı, Fransa ve ngiltere Krallıkları gibi birçok devletle diplomatik iliki içerisinde bulunmutur. Bu dönem içinde yüzlerce elçi gönderdii gibi yüzlercesini de kabul etmitir. Osmanlı Devleti nin Rumeli ve Anadolu daki fetihler sonucu hızla büyüyüp Karadeniz ve Akdeniz sahillerinde egemenliini geniletmesi üzerine bu bölgelerde önemli çıkarları olan Venedik, Ceneviz ve Milano gibi talyan devletleri iliki kurmak amacıyla elçi göndermitir. lk önce Venedikliler giriimde bulunarak 1408 de Emir Süleyman ve Çelebi Mehmet ile barı anlaması imzalamılardır. Bunu dier talyan devletleri izlemitir (Yıldız, 1986: 333). Osmanlı nın ilk daimi elçilikleri açtıı tarihe kadar Avrupa ya gönderdii elçilerin sayısı, Avrupalı devletler tarafından gönderilen elçilerin sayısına göre oldukça azdır ile 1700 yılları arasında sadece Avusturya imparatorları tarafından stanbul a gönderilen elçilik heyetleri sayısının 120 yi bulması bu gerçein açık bir göstergesidir (Teply, 1973: 248). Bu durumun balıca sebebi Osmanlı nın jeopolitik konumu itibariyle siyasi, askeri ve ticari faaliyetlerin merkezi durumunda olmasıdır. Bu yüzden de Avrupalı devletler çıkar elde etmek ve elde ettikleri çıkarlarını korumak amacıyla Osmanlı Devleti nde daimi elçilikler açmılar, sık sık fevkalade elçiler ve elçilik heyetleri göndermilerdir (Uluskan, 2004: 184). Osmanlı da elçilerin kabul olması da dahil olmak üzere tüm protokol ileriyle uraan bir terifât dairesinin mevcut olması bu konuya verilen önemi göstermektedir (Çalıkan, 1989). htiyaçlarla birlikte artan ve gelien terifat kaideleri ilk defa Fatih Kanunnamesi nde derlenmitir (Özcan, 1982: 8). Asıl dı ilikilere önem verilmesi ve elçi trafiinin artması II. Mehmet zamanında olmutur (Mumcu, 1986: 76). stanbul da ilk daimi elçilik, stanbul un fethinden bir yıl sonra Venedik Cumhuriyeti tarafından kurulmu ve onu, 1475 te Lehistan, 1497 de Rusya, 1525 te Fransa ve dier Avrupa devletleri izlemitir. Osmanlı ise ilk defa Avrupa devletlerindeki gelimeler konusunda bilgi edinmek amacıyla 1720 de Fransa ya daimi elçi olarak Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi yi göndermi, arkasından da III. Selim döneminde Avrupa nın büyük merkezlerinde daimi elçilikler kurmutur (Gönlübol, 1993: 118). Elçilere gösterilen olaanüstü ilgi ve onlara karı ortaya konulan gösteriin nedenleri arasında; onları etkilemek, psikolojik baskı altına almak ve üzerlerinde iyi bir izlenim bırakmak sayılabilir. Çünkü elçiyi kabul eden devlet hakkındaki düünce ve kanaatleri, gönderen devletle olan ilikilerde çok önemlidir. Dier devletlere karı büyük ve heybetli görünme, güç gösterisinde bulunma onları psikolojik ve manevi etki altına alma çabaları devletlerarası ilikilerde çok eskiden beri kullanılan en etkili yöntemler arasındadır. Bunu gösteren örneklerden biri 17 evval 973 (7 Mayıs 1566) tarihli Semendire Beyi ne yazılan hükümdür. Budun beylerbeyi tarafından Südde-i Saâdet e gönderilen kralın elçisinin Belgrat a geldii zaman bekletilip her türlü ihtiyaçlarının giderilmesi ve elçinin, Belgrat a ulaıldıı zaman orduyu ve asker sayısının çokluunu görebilecei bir yerde tutulması emredilmitir (5 Numaralı Mühimme Defteri, 1994: 250). Genellikle elçilerin huzura kabullerinin yeniçerilere ve dier kapıkulu ocaklarına maa verilen ve Salı gününe tesadüf ettirilen Ulufe Divanı ya da Galebe Divanı adı verilen divanlarda yapılmasının amacı da elçilere güç gösterisinde bulunmaktır (Cihan, 2002: 57). Osmanlı geleneini ekillendiren etkenlerin baında hiç kukusuz slam inancının getirdii anlayı gelmektedir. Buna göre slam ın misafirlere karılıksız biçimde saygı ve ikramı emretmesi elçilerin aırlanması konusundaki gayreti bir kat daha artırmıtır. Elçilerin karılanmasında göze çarpan ilk ey Hz. Peygamber in diplomatlara genel ahlak kuralları ve mahalli adetler çerçevesinde nasıl karılanacaklarını ve kendilerinin de kabulde ne ekilde hareket edeceklerini anlatan terifat memurları tayin etmi olmasıdır. Bir yabancı elçi veya heyet geldiinde yanlarında mutlaka bir terifat görevlisi bulunmutur. Bu görevliler diplomatları, mahalli adetlere göre, Hz. Peygamber tarafından nasıl kabul edilecekleri konusunda bilgilendirdikleri gibi huzurda iken yapmamaları gereken davranılar konusunda da uyarıda bulunmutur (Hamidullah, 1979: 240). 2.Osmanlı Diplomasisinin Özellikleri Osmanlı klasik diplomasi uygulamasının kendine has özellikleri, elçilerin kabul edili eklinde daha belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Avrupa elçilerinin tabi tutuldukları davranı ekilleri, genel olarak dönemin Avrupa uygulamasına yakındır. stanbul'a gönderilen Avrupalı elçiler geldikleri gün ya

3 184 da bir gün sonra Babıâli ye bakâtibini yollayarak gelilerini resmen bildiriyorlardı. Öncelikle reisülküttâb ve daha sonra sadrazam tarafından kabul edilirlerdi. Bir gün sonra, gelen elçiye genellikle Divan-ı Hümâyun tercümanı vasıtasıyla sadrazam tarafından çeitli hediyeler gönderilerek Ho geldin merasimi yapılırdı. Bu merasimler, elçinin büyükelçi veya ortaelçi olularına göre farklılık göstermitir. Elçi ile resmî görümeyi önce sadrazam sonra padiahla yapardı. Elçi burada itimatnâmesini teslim eder, ülkelerine dönecekleri zaman padiahın huzuruna kabul edilirlerdi. Daimî olmayan geçici yabancı elçiler küçük elçi iseler bazen padiahın huzuruna kabul edilmezlerdi. Padiahın cevapnamesi Divan-ı Hümâyun da sadrazam tarafından elçiye verilirdi. Elçi gidecei zaman veda ziyareti yapardı. Ülkesine dönecek elçinin padiahın iznini alması gerekiyordu. Padiah izin verdiinde huzura bazen resmî ve bazen gayr-ı resmî olarak kabul edilirler ve devletine götürmek üzere nâme-i hümâyûnu alırlardı. Sadrazam bazı elçilere dostluu kuvvetlendirmek için ziyafetler vererek elenceler düzenlerdi. Müslüman devletlerin elçilerine, sadrazam ve vezirlerce ziyafet verilmesi ise adet haline gelmitir (Dönmez, 2006: 11-12). Ancak stanbul daki Avrupa elçilerine uluslararası standartlar dıında getirilmi bazı sınırlamalar vardı. Bu sınırlamalar tek taraflı diplomasinin de ötesinde Osmanlı ya özgü davranı ekilleriydi. stanbul a gelen elçiler slamî emân anlayıı çerçevesinde misafir olarak kabul edilmekte güvenlikleri de dahil olmak üzere tüm masrafları Osmanlı tarafından karılanmaktaydı. Avrupa da benzeri olmayan bu uygulamaya tayinat adı verilmekteydi. Elçilere tayinat verilmeye balanması 1538 yılında hediyeler getiren Floransa elçisinin, padiahın stanbul'dan hemen ayrılmamasını istemesi ve kaldıı sürece yiyecek masrafının hazineden verilmesiyle balamıtır. Bu tarihten sonra tayinat usulü yaygınlık kazanmı ve bu elçiler gelilerinden dönülerine kadar misafir kabul edilerek Osmanlı topraklarına girilerinden itibaren bir mihmandar atanarak bütün masrafları karılanmıtır (Dönmez: 12). Tayinat, nafaka veya nan-baha olarak adlandırılan bu ödemelerin miktarları elçinin hangi devletten geldiine, küçük, orta veya büyük elçi oluuna ve beraberindekilerin sayısına göre deimekteydi. Ayrıca ikamet elçileri ile elçilikle görevlendirilen stanbul daki kapı kethüdalarına yapılacak ödemede farklı olmaktaydı. Örnein 16. yüzyıl sonlarında sveç orta elçisine günlük 10 kuru, Avusturya orta elçisine ise 12 kuru verilirken, Rusya kapı kethüdasına 5 ve yine aynı devletin orta elçisine günlük 98, Venedik elçisine de 80 kuru nafaka verilmitir. Her üç yılda bir defa gelen Dubrovnik elçilerine, stanbul a gelilerinden sadrazam mektubunun kendilerine teslim edildii güne kadar ki ikametlerinin her bir günü için tarihleri arasında 200 akçe nafaka tahsis edilmitir. Esasen üç ayda bir ödenmesi gereken nafakalar, ikametleri iki veya üç ayı aan elçilere dört aylık olarak ödenmitir. kamet elçilerine stanbul daki ilk altı ayları için tayinat verme usulü Osmanlı Devleti nin Avrupa daki ikamet elçiliklerinin kurulmasıyla beraber 1794 ten itibaren terk edilmitir (Çalıkan: 35-38). Osmanlı ya gelen elçilerin bir kısmı mevcut barı anlamalarının teyidi maksadıyla gelmilerdir. 6 Safer 1149 (16 Haziran 1736) da Bursa kadısına yazılan bir fermanda; teyid-i musalaha için gelecek elçiye Bolu'dan Edirne'ye gelinceye kadar mihmandar tayin edilen rikab-ı hümayun kapıcıbaılarından Mustafa Aa nın hangi kaza dâhilinde menzile gelirse, her gün, 225 kuru ve be paralık tayinat verilmesi ve bu paranın ahalinin tekâliflerinden mahsup edilmek üzere mihmandardan alınacak mühürlü senet mucibince verilmesi ve elçiye sıkıntı çektirilmemesi bildirilmitir (Kepeciolu, I: 48). Elçiyi karılayan ve bakente getirmekle görevlendirilen mihmandarlara yeteri kadar para avans verilmitir. Yiyecek, kira, hayvan yemi gibi zaruri masraflar bunlar tarafından yapılırdı. Yapılan bu masraflar mihmandar tarafından masraf defterine kaydedilirdi. Kanuni zamanında ran dan gelen elçilik heyetinin mihmandarı yol boyunca yapılan masrafları anlatan büyük bir defter tutmutur (Turan, 1964). Elçilerin karılanmalarından sorumlu olan kiilere yaptıkları harcamalarının deftere kaydedilmesi verilen hükümlerde de görülmektedir. 24 Recep 975 (24 Ocak 1568) tarihli ehremînine yazılan hükümde ran dan gelecek elçinin Edirne ye varıncaya kadar konaklama ihtiyaçlarında kullanılmak üzere hâssa harcdan yeterli miktarda akçe verilip deftere kaydedilmesi emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, I: 363). Bedeli ödenerek alınan malzeme dıında, menzillerde mahalli beyler ihtiyaç maddelerini mebla ödemeden temin etmilerdir. Elçinin yanına malzemeleri almak için gönderilen kiilerin güvenilir olması gerekmekteydi. Bazı mihmandarlar yapmadıkları harcamaları yapmı gibi gösterip devletten para aldıkları gibi bazıları da halktan malzeme topluyordu. Örnein ran dan gelen elçinin giderlerini karılamak için görevlendirilen kii, elçi için halktan arpa, buday, ya toplamı fakat bunlar elçiye verilmemitir. Bu

4 185 gibi yolsuzlukları engellemek için görevlendirilen kiilerin seçimine çok dikkat edilir ve yaptıkları her harcamayı da deftere yazarak belgelendirmeleri istenmitir (Mumcu: 78). 5 Safer 976 (30 Temmuz 1568) de Erzurum Beylerbeyi ne yazılan hükümde Erzurum Beylerbeylii nde, ran elçisi için muhtelif cinslerden ne kadar zahire salınıp toplandıının ve ne kadarının elçiye sarf edilip ne kadarının yolsuzlukla bazı kiiler tarafından yendiinin ve bu kiilerin kimler olduunun tespit edilip bildirilmesi konusunda emir gönderilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, II: ). Aynı tarihli Karahisar-ı arkî kadısına yazılan hükümde ise ark cânibine giden elçi için ahaliden alınan zahire miktarı ile ne kadarının elçiye verilip ne kadarının bakaları tarafından yenildiinin ve zahire satın alınan kiilere paralarının verilip verilmediinin bildirilmesi emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, II: 295). 3 Muharrem 1037 (14 Eylül 1627) tarihli Bodan Voyvodası na yazılan hükümde ise brail, smail vs. Bodan ın Galas skelesi karısındaki kasaba ve köylerden bazı kimselerin birer bahane uydurarak sırf kendi ileri için Bodan a geçip köylerine konup reâyanın karılıksız olarak yiyeceklerini aldıkları, kadın ve çocuklarına tecavüz ettikleri bildirildiinden, Âsitâne-i Saâdet ten elçilik veya baka bir görevle gönderilenlerin dıında kendi ileri için Bodan a geçenlere karılıksız yiyecek aldırılmaması ve reâyaya zulmettirilmemesi emredilmitir (83 Numaralı Mühimme Defteri, 2001: 41-42). 22 Recep 967 (18 Nisan 1560) tarihli Erzurum a kadar yol üzerinde bulunan bütün sancak beylerine yazılan hükümde de ilçi bahânesiyle re âyâdan ve gayrıden müft [ü] meccânen kimesneden yem [ve] yemek ve sâ ir nesne alınmaktan ziyâde hazer idesin. Her ne alınursa akçaları ile aldurasın. öyle ki, birinüzün taht-ı livâsında bu bahâne ile kimesneden müft yem ve yemek ve sâ ir nesne alınup te addi olınduı istima olına, özrinüz makbûl olmaz; netîcesi size â id olur. Ana göre mukayyed olasın eklindeki ifadelerle olayın ciddiyeti belirtilmitir (3 Numaralı Mühimme Defteri, 1993: 440). 16 Ramazân 967 (10 Haziran 1560) tarihli Erzurum beylerbeyi ile Erzincan kadısına yazılan hükümde ise fukaradan pek çok kiinin Erzincan dizdarı olan Ali den ilçi mühimmâtı içün cem olınan zahîre harc olınmayup zâyi olup zulminin nihâyeti yoktur eklinde ikayetçi olduklarından durumun aratırılarak alacaklılar varsa haklarının verilmesi emredilmitir (3 Numaralı Mühimme Defteri: 540). Tayinat uygulamasının gerçek nedeni, elçileri misafir statüsünde tutup bütün masraflarını karılayarak onlar üzerinde kesin bir söz sahibi olmak istenilmesiydi. Böylece hareketleri sıkı bir ekilde kontrol edilebiliyor ve elçinin balı olduu devletle bir sava çıktıında elçi ve memurları, o ülkedeki Osmanlı tüccarlarının korunması gerekçesiyle gözaltına alınabiliyordu. Gözaltında tutuldukları yer, kendi elçilik binasında olduu gibi Yedikule'de de olabiliyordu. Elçilerin gözaltında tutulmaları uygulamasına misafiret denilir ve burada da masrafları karılanmaya devam edilirdi. Bir elçinin bu ekilde gözaltına alınması uygulaması 1786 ya kadar devam etmitir da Fransız elçisinin bu uygulamaya son verilmesi yönündeki giriimleri sonucu uygulama kaldırılmıtır (Dönmez: 12-13). Osmanlı kendi toprakları içerisinde yaayan fukaraya bir baka ülkenin verecei yardım mahiyetindeki giriimleri kendilerini küçük düürücü bir hareket olarak deerlendirdiinden sıcak bakmazdı. 17 evvâl 975 (15 Nisan 1568) tarihli Piyale Paa ya yazılan hükümde ah adına Kanunî Sultan Süleyman Han ın ruhu için Osmanlı fukarasına sadaka daıtmak isteyen ran elçisinin adamına, böyle bir teebbüste bulunmamaları, ayet paraları varsa bunu kendi ülkelerinin fukarasına daıtmaları konusunda tembihte bulunulması emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, II: 51). Kendi sınırları içerisinde bir toprak ihlali ya da müdahalesi olduunda ilk olarak ihlali yapan devletin elçisine uyarıda bulunulmutur. 9 Muharrem 976 (4 Temmuz 1568) tarihli Bodan voyvodasına gönderilen hükümde Bodan voyvodasının, Lehliler tarafından ve Akkirman sancak beyi tarafından Bodan topraklarına tecavüz ve müdahale edildiine dair gönderdii mektubun alındıı ve bu hususta hem Südde-i Saâdet teki Leh elçisinin uyarıldıı, hem de Akkirman Beyi Hasan a hüküm gönderildii belirtilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, II: 238). Elçiler, Osmanlı topraklarında yaayan kendi devletlerinin halkının haklarının savunulması konusunda da çaba sarf etmilerdir. 23 Muharrem 976 (18 Temmuz 1568) tarihli memâlik-i mahrûsede bulunan tüm bey ve kadılara yazılan hükümde Leh elçisinin arzu haliyle, Osmanlı ülkesinde ölen Leh tüccarlarının veya hizmetkarlarının muhallefâtına beytülmalciler tarafından müdahale edilmeyip muhallefâtın eksiksiz olarak tespit edilerek sicil sûretleri ile kervanbaılarına teslim edilmesi, kendi

5 186 aralarındaki kavgalarının da aynı ekilde kervanbaı tarafından yatıtırılıp subaı vs. tarafından müdahale edilmemesi ve ahidnâmeye aykırı i yapılmaması konusunda emir gönderilmitir. Aynı tarihli bir baka hükümde ise yine Leh elçisinin arzu haliyle Osmanlı ülkesine gelen Leh tüccarlarından, eskiden beri alına gelenden fazla gümrük alınmaması, atlarına müdahale edilmemesi ve gümrüklerini ödedikten sonra tekrar gümrük talep edilmemesi konusunda emir gönderilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, II: ). Dönemin genel diplomasi uygulamasında olmayıp Osmanlı ya özgü dier bir uygulama da; padiah huzuruna çıkarıldıklarında elçilere zorla yer öptürülmesiydi. Bazen bu zoraki uygulamanın iddet derecesine vardıı da olurdu. Örnein 1668 de stanbul a gelen Rus elçisi, padiahın huzurunda fazla eilmeyi kabul etmemi ve getirdii mektubu padiaha kendisi vermek istemitir. Bunun üzerine görevliler elçinin ensesinden tutarak baını sert bir ekilde yere çarpmılardır. IV. Mehmed in elçinin tavırlarına kızması ve kovulmasını emretmesi üzerine, Sadaret Kaymakamı Merzifonlu Kara Mustafa Paa; elçi, tercüman ve bakâtibini tokatlayarak huzurdan kovmutur (Dönmez: 13). Gelen her elçi ne maksatla gelirse gelsin elçilik kuralları dâhilinde hareket etmek zorundaydı. 7 a bân 975 (6 ubat 1568) ve 10 a bân 975 (9 ubat 1568) tarihli Piyâle Paa ya yazılan iki hükümde ran elçisine, münasip bir üslupla alem ve bayrak açmayıp elçilik âdâbına göre hareket etmesi konusunda tembihte bulunulması emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, I: 397; 401). Diplomatik birer temsilci olarak atanan elçilerin gittikleri devlette her türlü aibeden uzak bulunması gerekmektedir. Bulundukları devletin iç ilerine karımak, yıkıcı faaliyetlerde bulunmak ya da bulunanları desteklemek, casusluk yapmak eklinde o devlete zarar verici faaliyetlerden kaçınmalıdırlar. Daha Selçuklu devleti döneminde Nizamü l Mülk idarecileri elçilerin bu türlü faaliyetlerine karı uyanık olmaları konusunda uyarıda bulunmutur (Köymen, 1999: 68) Devletlerin birbirlerine elçi göndermeleri bir anlamda karılıklı olarak iyi niyet beslediklerini göstermektedir. Elçi göndermekten vazgeçmeleri ya da elçi göndermeyi geciktirmeleri karılıklı ilikilerde bir takım olumsuzlukların yaandıını göstermektedir. 8 Rebî u l-âhır 975 (12 Ekim 1567) de Badat Beylerbeyi ne gönderilen hükümde; ran a gönderilen casustan, Ulyanolu nun ranlılarla haberletii, ran ahının Gilan syanı nı bastırmak gerekçesiyle ordu topladıı ve stanbul a elçi gönderme iini sonraya bıraktıına dair haberler alınmıtır. Badat beylerbeyinin bu haberleri tahkik ettirerek ona göre hareket edip ranlılar la Ulyanolu nun ittifak ederek saldırma ihtimalini göz önünde bulundurup uyanık olması ve ran hakkında yaptıı tahkikatın neticesi ile kendi durumunu arz etmesi emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, I: ). 28 Muharrem 973 (25 Austos 1565) tarihli Portekiz kralına yazılan nâme-i erifde iki devlet arasında dostluk tesisi amacıyla gönderilecek Portekiz elçisinin çeitli sebeplerle gecikmi olmasının Osmanlı tarafında, Portekiz in dostluk tesisinden vazgeçtii üphesine yol açmaması için bir an önce gönderilmesi gerektii belirtilmitir (5 Numaralı Mühimme Defteri, 1994: 31). 3. Osmanlı ya Gelen Elçilerin Kabulü ve Elçi aelerinin Karılanmasında Bursa nın Yeri Osmanlı Devleti nin kuruluundan itibaren 17. yüzyıla kadar devletler birbirleri nezdinde daimi elçi bulundurmamılardı. Bir meselenin hallini görümek, sulh ve muahede akdi veya devletlerarasındaki dostluk münasebetlerinin kuvvetlendirilmesi amacıyla hediye verilmesi, cülus, zaferi tebrik ve tebli için bir devlet ötekine ya bir sefir veya bir heyet göndermitir (Ali Seydi Bey, 1973: 139). Bir yabancı elçinin beraberindekilerle Osmanlı Devleti ni ziyaret etmeleri, sultanın iradesi ile gerçeklemitir. Elçinin gelii için ilgili hükümdara sultan tarafından ferman eklinde gönderilen belgede, elçinin beraberinde bulunan kiilerin tam sayısı, Osmanlı topraklarına ayak bastıkları andan itibaren ve stanbul daki ikamet edecekleri dönem boyunca faydalanabilecekleri haklar birer birer belirtilmitir (Ziroviç, 1968: 45). Osmanlı, uluslararası ilikilerde ilk defa 17. yüzyılda daimi elçi bulundurmaya balamıtır. lk defa elçi (balyos) bulundurma hakkı Venedik ile yapılan 1454 anlamasıyla balamıtır. 15. ve 16. yüzyıllarda hatta 17. yüzyılın ilk çeyreinde henüz elçilikler kurulmamıken bu ii Çemberlita daki Elçi Hanı (Balyos Hanı) veya Nemçe Hanı diye bilinen han bu amaçla kullanılmıtır (Eyice, 1995: 17). Burası daha sonra Tatar Hanı adıyla anılmıtır. Buraya gelen balyosların ileri daha çok kapitülasyonların çıkarlarını korumak ya da küçük ticari faaliyetlerde bulunmaktır (And, 1970: 20). Elçiliklerin Beyolu yakasına yerlemeleri, yılları arasında olmutur (Mantran, 1991: 135). Bu tarihlerde Elçi Hanı

6 187 ise Eflâk, Bodan, Erdel ve Raguza Maslahatgüzarlarına ayrılmıtır. Doudan Buhara, Hindistan ve özellikle ran dan gelen geçici elçiler ise, Üsküdar dan alınıp stanbul da kendilerine ayrılan bir konaa yerletirilmitir. Elçilerin oturdukları binaların kapılarında yasakçı adı verilen yeniçeriler nöbet tutmulardır (And: 21). ran elçileri genelde Acemiolanlar Kılası ve At Meydanı civarındaki evlerde konaklardı. Tam bir serbestlik içinde olduklarından dolayı kaldıkları evleri deitirme hakları vardı. Aynı ekilde batıdan gelen Hıristiyan elçileri de kendileri ev tutup istedikleri yerde yaayabiliyorlardı. Yalnız bu hak Alman elçilerine tanınmamıtır. Alman elçileri Çemberlita yanındaki elçi hanında ikamet etmitir. Burası muhafazası kolay ve kontrol altında tutulmaları gereken elçilerin dıarıya çıkmadan ihtiyaçlarını karılayabilmeleri için her türlü konfora sahipti (Teply: 257). Bu handa Busbecq sekiz yıl kalmıtır. Burada canı sıkılan elçiler hayvan beslemi, çiçek yetitirmi, seyahatnamelerinde de bu handan sık sık bahsetmilerdir. Busbecq hayvan ve bitki yetitirdii gibi el yazmaları koleksiyonu da yapmıtır (Hammer, 1985: 431). Gelen elçilerin kim tarafından karılanacakları önceden tespit edildii gibi uyarı mahiyetinde zaman zaman görevlilere hükümler de gönderilmitir. Selh-ı C. 975 (2 Aralık 1567) tarihli yeniçeri aasına yazılan hükümde ran dan gelen elçinin Üsküdar dan stanbul a geçii sırasında yeniçeri aasının bütün yeniçerilerle tam teçhizatlı olarak iskelede hazır bulunup, elçiyi kendisi için hazırlanan eve götürmesi ve yolda önüne geçmeyip yanında yürümesi emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, I: 288). Aynı tarihli kapudân paaya yazılan bir hükümde ise ran dan gelecek ahkulu adlı elçi ile adamlarını Üsküdar dan stanbul a geçirmek için dört-be parça geminin tam tekmil hazırlanması, stanbul dan Edirne ye gelecei zaman kendisine bir süre elik edilmesi ve gerekli her türlü ihtiyaçlarının karılanması emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, I: ). Elçiler yol boyunca geçtikleri yerlerin idarecileri tarafından karılanmı, kendilerine ikramda bulunulmu ve konaklama yerleri hazırlanmıtır. Osmanlı bakentinde devamlı kalan elçi ve igüderlerin ihtiyaçlarını da yine devlet karılamıtır (pirli, 1995: 9). Mihmandar yalnız elçinin sınırdan stanbul a geliinde deil, Osmanlı topraklarında kaldıı sürece de elçiye yardımcı olmutur. Bunların rütbesi, elçinin önemine ve temsilcisi olduu devletin o tarihteki durumuna göre deitii gibi elçinin karılanma ve uurlanma töreni de bu öneme göre deimitir. Venedik Balyosu na ve Alman mparatoru elçisine yapılan tören hepsinden daha gösterili olmutur (Ricaut, 1999: 143). Elçinin divana gelecei günü sadrazam tayin ederdi. Elçi önce reisülküttâb efendi ile buluur ve ilk maruzatını ona bildirirdi. Bu maruzatın müzakere ve kabule uygun olması halinde sadrazamın huzuruna çıkardı. Elçinin önce sadrazam ve sonra padiah tarafından kabulü sadece merasimden ibarettir. Siyasi müzakereler elçilerle reisülküttab efendi arasında yapılır ve varılan sonuç reisülküttab tarafından divana arz edilmitir (Koçu, 1960: 48). Müslüman ya da Hıristiyan olsun elçilerin stanbul a gelileri, padiah ve vezir-i azam huzurlarına kabulleri merasimle olurdu. Merasim sırasında terifata büyük önem verilirdi. Elçilerin aırlanması sırasında kullanılan sinilerin dahi önemi büyüktür. 20 Recep 975 (20 Ocak 1568) tarihli Piyâle Paa ya gönderilen hükümde elçi geldiinde sofrada vüzerâ önüne konulan gümü sininin, hazinedarbaı ve ehremini ile birlikte Hazine den alınıp Südde-i Saâdet e gönderilmesi emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, I: 367). Kubbealtında yapılan bu törenlerde Osmanlı ihtiamı ve terifatı gösterilerek elçiler üzerinde büyük bir etki yapılırdı. Aslında güç gösterisinde bulunmak sadece Osmanlı nın gelen elçilere gösterdii bir tutum deildi. Elçi olarak gelen kimselerde geldikleri devletin gücünü göstermek açısından büyük gayret göstermekteydiler. Özellikle 14. ve 15. yüzyıllarda batıdan gelen elçilik heyetleri ile sonraki dönemlerde gelenler arasında bu durumu göstermek açısından büyük farklılıklar görülmektedir. Eskiden elçi heyetinin sayısı ve kullanılan araç sayısı çok azken sonraları korkunç derecede artmıtır. Avusturya dan gelen Pezzen be gemi kullanmıken 1669 da Ottingen 42, 1718 de Virmand ise 72 gemi kullanmıtır (Teply: 253). Bazen elçiyi karılamaya giden heyet o kadar abartılırdı ki herkes dört gözle elçinin gelmesini beklerdi. III. Murat zamanında padiahın tahta çıkıını tebrik etmek için gelen ran elçisi Tokmak Hanı karılayan alay muhteemdi. Alayda 250 kiilik çavuların, müteferrikaların, süvarilerin elbiseleri, at ve tuları göz kamatırıcıydı. Kaptan Paa bile otuz gemisiyle Üsküdar iskelesine gelmi buradan elçiyi

7 188 gemiye almı, Kızkulesi nden 101 pare top atıı yapılmıtır. Bu sırada padiah da av bahanesiyle dıarı çıkmı dönüü elçinin gelecei güne rastlatılarak elçiye güç gösterisinde bulunulmutur (Selaniki, I, 1989: 113). Elçiye yapılan masraflar zamana, elçinin geldii ülkeye ve görüülecek konuya göre deiirdi. Görüülecek konu çok önemliyse elçiye büyük rabet gösterilir ve memnun etmek için her ey yapılırdı. Eer elçi olaan ziyaretlerinden birini yapıyorsa adet olduu üzere aırlanır fazladan bir ey yapılmazdı. Örnein Lehistan elçilerine fazla rabet gösterilmezdi. Saraya ait muhasebe defterlerine bakıldıında Avusturya ya yapılan elçilik masraflarının Lehistan a göre çok daha fazla olduu görülmektedir (Barkan, 1979: 142). Avrupa dan gelen elçilerden en çok Alman elçisine rabet edilirdi. ngiltere, Fransa, spanya ve Hollanda gibi 16. ve 17. yüzyılın ticari devletlerinin elçileri ise en büyük ilgiyi Osmanlı dan ticari imtiyazları kopardıkları zaman kendi devletlerinde görüyorlardı (Ricaut, 1999: 99). Avrupa da söz sahibi olan büyük irketlerin de elçilik ilikilerinde önemli bir etkisi olmaktaydı. Harebone isimli ilk ngiliz elçisi görevini tamamladıktan sonra ikinci ngiliz elçisi Edward Barton 3800 mil uzaktan stanbul a gelmenin ve padiahı selamlamanın sevinciyle 83 pare top attırmıtır. Bu elçiler ngiliz hükümetine elçi gönderilmesi için baskıda bulunan Levant Company isimli ngiliz irketinin istei ile geldikleri için masraflarını da bu irket karılamıtır (Kurat, 1953: 72). Elçilere, elçilik görevlilerine, konsoloslara ve konsolosluk görevlilerine salanan ayrıcalıklar arasında; ahıs (kii) dokunulmazlıı, ikametgâh (konut) dokunulmazlıı, ceza ve hukuk davalarında mahalli yargıya balı olmamak, yani yargı baııklıı, vergi baııklıı, elçilerin sahip oldukları protokol hakları (bu ayrıcalık konsoloslar içindir), kendi tebaaları üzerinde yargılama hakkına sahip olmaları sayılabilir. Osmanlı nın yabancı devlet temsilcilerine verdii imtiyazlardan biri de gümrük baııklııdır. Buna göre, yabancı devletlerin diplomatik temsilcileri Osmanlı devletinin sınırlarından içeri girerken bütün gümrük resimlerinden ve vergilerinden baıık oldukları gibi bu baııklık diplomatik temsilcilerin özel hizmetçilerini de kapsayacak ekilde geni tutulmutur (Cin ve Akgündüz, I, 1990: ). Leh kralının stanbul'da olan elçisi padiaha arz-ı hâl edip krala gerekli olan bazı ihtiyaçları için flori ile Yanko adındaki Ermeni nin Bursa'ya gönderilip aldıı metadan gümrük alınmaması için hükm-i erif talep etmitir. Bunun üzerine kral için alınan florilik eyadan gümrük alınmaması ve bu bahane ile florilikten ziyade meta almamalarından ve bakasının metaını gümrük vermemek için metalarına karıtırmalarına izin verilmemesi konusunda Bursa kadılıına 1568 de emir gönderilmitir (BS A a). 1496'da Rodos Beyleri elçisi Rodos beyleri için satın aldıı kumaların gümrükten muaf tutulmasını rica etmi ve padiah da gümrük akçesini muaf tutmutur. Verilen emirde geçecekleri yol üzerinde hükümete müteallik olan gümrükten akçe gümrüklerinin alınmamasını ve geçecekleri iskelelerde de kendilerine Bursa mahkemesinden verilen hücceti göstermesi istenmitir (Kepeciolu, IV: 70). Yol harçlıı anlamına gelen harcırah kelimesi, devlet görevlilerinin çeitli yerlere görevlendirildiklerinde ya da dıardan gelen elçilere yol masraflarını karılamak üzere verdii miktarı ifade etmektedir. Bunun araba veya bargir kirası, kayık ücreti, navlun-ı sefine gibi deiik adlarla verildii terifat defterlerindeki kayıtlardan anlaılmaktadır. Dıardan gelen elçilerin dönülerinde de yol boyunca yiyecek, yakacak, at, araba gibi ihtiyaçlarının karılanması haricinde bir miktar da harcırah verilirdi tarihine kadar ikamet elçilerinin de geli dönü yol masrafları devlet tarafından karılanmıtır (Kütükolu, 1989: ). Müslüman devletlerden gelen elçiler dierlerine nazaran daha sıcak karılanmıtır. ran dan gelen elçiler barı zamanlarında padiah dıındaki devlet erkânı tarafından da kabul edilir, onlar adına ziyafetler düzenlenmitir de ran ahı Abbas ın yeeni Haydar Mirza nın yemekleri her gün saray mutfaından gönderilmi, padiahın hazinesinden de günlük harçlık verilmitir. Maiyetinin ve kendisinin her türlü ihtiyacı karılandıı gibi bayramlarda da çeitli hediyeler almılardır (Peçevi, II, 1992: 42). Özellikle ran dan gelen elçilere ayrı bir önem verildii yazılan hükümlerde de görülmektedir. 16 Recep 975 (16 Ocak 1568) tarihli Vezir Piyâle Paa ya yazılan hükümde ran dan gelecek elçi için yapıldıı bildirilen karılama ve uurlama hazırlıklarının memnuniyet verici olduu, konaklama sırasında

8 189 adet olduu üzere kendilerine iki yüz ba eker ve iki yüz balmumu verilmesi, ayrıca denize açılacak gemilerin sayısının elliden altmıa çıkarılmasına gayret edilmesi emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, I: ). 17. yüzyılda kalabalık bir heyetle stanbul a gelen Avusturya elçisine günlük olarak; 3 öküz, 1 dana, 10 koyun, 40 tavuk, 3 hindi, 10 kaz, 30 güvercin, 150 okka un, 10 okka sebze, 50 kile arpa, 10 kantar saman, 3 araba ot, 110 okka kömür, 1 okka baharat, 150 kuru da harçlık verilmitir (Ali Seydi Bey: 142). Elçilik heyetinin memnun edilmesi için her eyin yapıldıına dair bir örnek 1533 de I. Ferdinand ın stanbul a gönderdii elçilik heyetinde görülmektedir. Heyete tahsis edilen ihtiyaç listesinde meyhaneden gelen 2 ie arap dikkat çekicidir (Akgündüz, 1996: 69). 14 Muharrem 973 (11 Austos 1565) tarihli Boazhisarı dizdarları ile Leh sınırına varıncaya kadar deniz kenarında bulunan kazaların kadılarına ve eminlerine yazılan hükümde ise memleketine dönecek olan Leh elçisine Girit ten küçük bir gemi dolusu arap alıp memleketine götürme izni verildiinden kendisine mani olunmaması, ancak bu bahane ile fazla arap götürmesine de izin verilmemesi emredilmitir (5 Numaralı Mühimme Defteri: 17). Elçilerin ihtiyaçlarının karılanmasına yönelik olarak ilginç uygulamalar da vardır. 13 Muharrem 973 (10 Austos 1565) tarihli stanbul dan Budun a, stanbul dan Kütahya ya ve Kütahya dan Bodan a varıncaya kadar yol üzerinde bulunan kazaların kadılarına hitaben yazılan iki hükümde; Beç elçisi Mikel in adamlarına, bedelini ödemeleri artıyla yem, yemek ve kılavuz tedarikinde yardımcı olunması, can ve mal güvenliklerinin salanması; ancak küffar ülkesine ie yarar at vermek, yasak olduu için binek olarak kendilerine bargir verilmesi emredilmitir (5 Numaralı Mühimme Defteri: 15). Elçilik heyetlerinin büyüklüü elçinin geldii ülkeye göre deiirdi. Müslüman ülkelerden gelen elçilik heyetleri Hıristiyan heyetlerine göre daha kalabalık ve renkli olurdu. ran dan 1560 da gelen elçilik heyetinde kii vardı. Bu heyetin sayısı padiaha çok gelmi olacak ki elçi ve maiyetindeki kiilerin yola devam etmesini geri kalanın ise Erzurum da kalmasını bildirmitir (Turan: 275). ran elçisinin günlük masraflarına ilikin olarak Bursa Kütüü ne yansıyan bir belge oldukça ilginçtir. Buna göre ran ahı Nadir ah tarafından stanbul'a gönderilen elçinin hizmetçileri, getirecei filler ile hademesinin günlük et, ekmek, pirinç, sadeyaı, arpa, saman, odun için daha önce divan-ı hümayunda çavubaı olan Dervi Mehmet Çelebi mihmandar olarak görevlendirilmitir. Dervi Mehmet Çelebinin verecei temessüklerle yapılacak masraflara karılık olarak buradan alınacak vergilerin takas olunmak üzere burada oturan halktan tedarik olunması 2 Recep 1153 (23 Eylül 1740) tarihli bir fermanla Bursa kadılıına emredilmitir. Ayrıca burada gerekli olan eylerin temininde zorluk çekilirse liva ve eyalet dahilindeki dier kazalardan tedarik edilebilecei bildirilmitir. Elçiye ve maiyetine her gün verilecek tayinat unlardır: 1500 kıyye ekmek, 750 kıyye et, 750 kıyye pirinç, 180 kıyye sadeyaı, 750 kile arpa, 24 kantar saman, 100 çeki odun, 50 kıyye bal, 30 kıyye kahve, 60 tavuk, 400 yumurta, 40 kıyye tuz, 20 kıyye nohut, 60 kıyye piyaz, 60 kıyye sirke, 60 kıyye peynir, 200 kıyye yourt, 60 kıyye tütün, 3 kıyye karabiber, 100'er dirhem za ferân, sakız, zencefil, 150 kıyye eker, 20 kıyye badem, 20 kıyye kini, 20 kıyye fıstık, 10 kıyye nârdenk, 20 kıyye limon suyu, 50 kıyye elma, 60 kıyye süt, 70 kıyye has un, 20 kıyye niasta, 15 kıyye turu, 15 kıyye balmumu, 15 kuzu bulunmazsa toklu veyahut koyun eti, 70 kıyye em-i rugan. Dervi Mehmet Çelebi nin maiyetine de u erzak verilecektir: 50 çift ekmek, 12 kıyye et, 15 kıyye pirinç, 5 kıyye sadeyaı, 12 kıyye em-i rugan, 4 kantar saman, 12 kile arpa, 2 çeki odun. Hacıhan adlı elçinin maiyeti 3000 kiiden ibarettir 1. Bu tayinât kâfi gelmediinden bazılarına kıyye ekmek, kıyye sadeya, 210 kantar saman ilave edilmitir. 20 Ramazan 1153 (9 Aralık 1740) da yazılan dier bir fermanda fillerin Gegbüze (Gebze) karısındaki Diliskelesi'nden karıya geçirilemediinden bunların Lefke üzerinden ve zmit yoluyla getirilmesi emredilmitir. Elçinin geri dönüüyle ilgili olarak Rebiülâhir 1154 (Haziran/Temmuz 1741) de verilen emirde ise; elçiye Üsküdar'dan hududa kadar her gün kıyye ekmek, 772 kıyye pirinç, kıyye et, 195 kıyye sadeyaı, kile arpa, kantar saman, 94.5 yük odun ve dier erzaklar da aynen verilmek ve deerleri ne ise mihmandardan alacakları temessükler ile tekâliflerinden takas edilmesi istenmitir (Kepeciolu, I: 48-49). 1

9 190 Mısır dan Bursa ya gelen Kansu Bey adlı elçiye Bursa da kaldıı oniki günlük süre içerisinde akçelik harcamada bulunulmu ve bu bedel 1500 de Bursalı halktan salgın yani geçici vergi olarak tahsil edilmitir (BS A b). 1741'de am valisi Abdi Paazade Vezir Ali Paa'nın ve ran'dan stanbul'a gelen elçinin geli ve dönüü sırasında Bursa'da kaldıı dört gecelik süre içerisinde yapılan kuruluk masrafın bete biri olan 1140 kuruun imdâdiyye-i hazariyye ve seferiyye taksiti olarak kuruu köylülere ve kalan 4560 kuruluk kısmın da esnafa taksim edilmesi emredilmitir (BS B a). Elçiler beraberinde getirdikleri pike adı verilen hediyeleri, kendileri Divan a gelmeden önce maiyetlerinde bulunan kimseler vasıtasıyla gönderirlerdi. Bunlar veziriazamın emri üzerine, terifatçı tarafından listelendikten sonra, kapı aası ile padiah tarafına gönderilirdi. Burada pikeci tarafından karılanan hediyeler, birer kapıcıya verilerek Babüssaade önünde bekletilirdi. Elçinin vezirlerle birlikte huzura girip padiahla görümesinin ardından getirilen hediyeler ikier ikier Arzodası nın penceresi önünden geçirilerek padiahın görmesi salandıktan sonra hazine hademesine teslim edilirdi (Çalıkan: 22). Elçi saraya gelmeden önce teslim edilen hediyeler Dârüssaâde Aası nın misafir odası yanında mermer direkler altına konulur ve etrafı çevrilerek muhafaza edilirdi (Alikılıç, 2002: 69). Osmanlı ya pike olarak bazen de para gönderilmitir. Beç kralına 17 Ramazan 975 (16 Mart 1568) tarihli name-i hümayun da pike olarak Südde-i Saâdet e gönderdii paranın (44932 adet kuru) Beç elçisi tarafından getirilip Hazine-i Âmire ye teslim olunduuna ve Beç tarafından ahidnâmeye uyulduu sürece Osmanlı Devleti tarafından ahidnâmeye aykırı bir i zuhur etmeyecei belirtilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, III, 1999: 377). Osmanlı ya gelen elçilerin getirdikleri hediyelerin ihtiamı ile ilgili olarak 1381 de Devlet Hatunla Yıldırım Beyazıt ın düünlerine ilikin Bursa Kütüü nde yer alan kayıt dikkat çekicidir. Anadolu'da olan hakimlere, Mısır, am, Halep, Badat, Irak ve Acem hükümdarlarına davetnameler gönderilmitir. Karamanolu, Saruhanolu ve sfendiyaroulları temsilcileri de davetliler arasındadır. Osmanlı hükümetinin ne kadar sancakbeyi varsa hepsinden de saçı (hediye) ler gelmitir. Bunlar arasında iyi cins atlar, katırlar, develer de vardır. Bursa'nın içerisi dar olduundan Atıcılar ve imdiki cezaevinin olduu yerler, misafirleri aırlamak için çadırlarla süslenmitir. Gazi Evranos Bey'in hediyeleri hükümdarların gönderdikleri hediyelerin hepsinden daha deerliydi ve hediyeleri taıyan 200 köle ve cariyenin hiçbirisinin eli bo deildi. Murat Hüdâvendigâr, Evranos Bey'in getirdii hediyelerden memnun oldu. Dier devletlerden gelen elçiler olup bitenler karısında hayret içinde kalmılardır (Kepeciolu, I: ). Bazen elçiler Osmanlı Devleti ne ulamadan yolculuk artlarına dayanamayıp bazen de düman tarafından yakalanarak öldürülürlerdi. Kanuni zamanında Fransa dan gönderilen elçi Alman mparatoru V. Karl tarafından yakalanıp hapsedilmiti. Bu olayı duyan Kanuni, imparatora mektup yazarak elçinin serbest bırakılmasını istemitir (pirli: 9). Yine ngiltere den gelen ilk elçi Harborne spanya da yakalanmı fakat sonra kaçmayı baararak stanbul a ulamıtır (Kurat, 1953: 50). Osmanlı Devletine misafir gelen elçi heyetlerinin korunması devletin göreviydi. Devlet bunların güvenliini salamak için sınırdan girilerinden çıkılarına kadar yanlarına yeniçeriler görevlendirirdi. Elçinin korunmasından sorumlu olan bu yeniçerilere yasakçı ismi verilirdi (Akgündüz: 141). Yasakçıların ücretlerinin koruduu elçi tarafından karılanması adettendi. Yeniçeri yasakçıları her elçi geliinde deiik kiiler olurdu. Ama elçi hizmetinden sorumlu olan dier bir görevli olan çavular deitirilmez emekli olana kadar bu görevi yaparlardı (Mantran: 137). Bir elçiye dört yeniçeri yasakçısı ve bir çavu tayin edilirdi. 16. yüzyılda elçi; yasakçılara 50, çavua 100 duka yevmiye ve hediyeler vermek zorundaydı (Eyice: 20). Osmanlı nın elçi ve maiyetindekiler için endielenmelerinin bir sebebi de kaçırılarak satılmalarıydı. 2 Safer 976 (27 Temmuz 1568) tarihli Amasya beyine yazılan iki hükümde ran dan elçi ile birlikte gelen ahverdi nin Merzifon da mallarını gasbetip dokuz gün hapseden ve kendisini baka bir vilayete satmak isteyen Erzurum kullarından Pîri ve Hızır ın ayet Amasya ya gelirlerse takip edilerek yakalanıp hapsedilmeleri ahverdi nin de mallarının iade edilmesi ve neticenin bildirilerek gelecek emre göre hareket edilmesi emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, II: ).

10 aban 1040 (25 Mart 1631) tarihli iki hükümde ülkesine dönmekte olan Moskov elçisinin stanbul dan Kefe ye, oradan da sınıra varıncaya kadar uradıı yerlerde kendisine kılavuz ile koruma görevlisi temin edilerek eya ve erzakına müdahale ettirilmemeksizin emniyet içinde Azak Kalesi ne ulatırılması emredilmitir (85 Numaralı Mühimme Defteri, 2002: 133). Elçilerin verdikleri bilgiler, yaptıkları ihbarlara göre derhal ilem yapılmakta ve haksızlık yapılıyorsa bunun engellenmesine yönelik önlemler alınmaktaydı. 20 Rebî u l-âhır 975 (24 Ekim 1567) tarihli bir hükümde Osmanlı askeri tarafından ahde aykırı olarak bazı yerlerde palanka yapıldıını bildiren stanbul daki Beç elçisinin söylediklerinin aratırılması ve Beç topraklarında kale yapmaya kalkıanların engellenmesi emredilmitir (7 Numaralı Mühimme Defteri, I: 197). 12 Safer 973 (8 Eylül 1565) Cezâyir-i Garb Beylerbeylii ne varıncaya kadar yol üzerinde bulunan beylere ve kadılara yazılan hükümde Fransa elçisinin arzuhal sunarak bazı levendlerin Fransa sınırındaki bazı bölgeleri basarak gemi ve eya gasp edip esir aldıkları belirtilmitir. Bölgelerinde bu gibi levend takımı tarafından gasp edildii ve Fransa ya ait olduu kesin olarak belirlenen gemi, eya, adam ve benzeri eylerin Fransızlara teslim edilmesi ve kimsenin ahidnâme-i hümâyuna aykırı i yapmasına müsaade edilmemesi emredilmitir (5 Numaralı Mühimme Defteri: 41). Elçiler tarafından yapılan bazı ihbarların asılsız çıktıı da olmutur. 15 Zi l-ka de 978 (10 Nisan 1571) tarihli Bosna Beyi Sinan Bey e yazılan hükümde Bosna taraflarında bazı kimselerin alay bayraklarıyla toplanıp Zagreb taraflarına giderek soygun yapıp fesat çıkarttıkları yolunda Beç elçisi tarafından ikâyette bulunulmutur. Bunun üzerine yapılan aratırmada böyle bir olayın aslı olmadıına dair Bosna Beyi tarafından gönderilen mektubun alındıı; bundan sonra da anlamalara riayet edilmesi ve uygunsuzluklara meydan verilmemesi emredilmitir (12 Numaralı Mühimme Defteri, I, 1996: ). stanbul'daki Fransız elçisi Kont de üzelson verdii bir arzuhâl ile Fransız tüccarlarının Bursa'da aldıkları cild-i erneb (tavan derisi) den mültezimlerin her deriden birer para mirî resim isteyerek fazla vergi aldıklarını ikâyet etmi olduundan yüzde üç gümrükten baka bir ey talep edilmemesi emredilmitir (Kepeciolu, II: 124). Elçiler devletleri temsilen anlamalar yapsalar da son sözü geldikleri devletin baında bulunan idareciler söylemektedir. 18 Muharrem 973 (15 Austos 1565) tarihli Tımıvar beylerbeyine verilen hükümde her ne kadar Beç kralı ile Erdel kralı arasındaki anlamazlıın sona erdirilmesi için iki taraf askerlerinin geri çekilmesi ve Beç kralının Erdel den aldıı kaleleri geri vermesi artları ortaya konulmu ise de bu artların kabul edildiini sadece Beç elçisinin söyledii; bu konuda Beç kralına gönderilen nâme-i hümûyuna henüz cevap gelmedii belirtilmitir. Bu yüzden Beç askerleri yerlerini terk etmeden ve onlardan artık bir zarar gelmeyeceinden emin olunmadan askerin daıtılmaması, bu salandıktan sonra da kaleler hakkında yapılacak müzakereler sonuçlanıncaya kadar askerlerin, Erdel ile Tımıvar arasında bulunan Mure nehri kenarında hazır bekletilmesi ve herhangi bir tecavüze karı uyanık bulunulması emredilmitir (5 Numaralı Mühimme Defteri: 19). Osmanlı sınırları içerisinde gelen elçiler ticaret maksadıyla bir giriimde bulunacaklarsa padiaha bildirmekteydi. Yukarı canipten gelen elçi brahim Han'ın Yeniehir'de develerinden dört katar deveyi satmak istemesi üzerine hükm-i hümayun talep etmitir. Elçinin padiaha gönderdii adamı Ebu'l- Kasım'a bir ferman verilerek develerin deerleri üzerinden sattırıp emir hilâfı kimseye dahl ve taarruz ettirilmemesi 1584'de emredilmitir (BS A a). 4. SONUÇ Osmanlı kuruluundan yıkılıına kadar pek çok devletle diplomatik iliki kurmu ve bu ilikilerin sürdürülmesinde elçilerin önemli bir yeri olmutur. Osmanlı nın Avrupa da sürekli elçilikler açtıı tarihe kadar gönderdii elçilerin sayısı oldukça azdır. Buna ramen sahip olduu jeopolitik konumu itibariyle Osmanlı yı askeri, siyasi ve ticari anlamda kendi yanlarına çekebilmek için Avrupalı devletler çok sayı da elçi göndermitir. Elçilerin kabul edililerini de kapsayan protokol ileriyle uraan bir terifat dairesinin kurulmu olması ve burada konulan kurallara uyulması için sarf edilen hassasiyet bu konuya verilen önemi açıkça göstermektedir. Bunun yanında Osmanlı ya gelen elçilerin devletin iç ilerine karımaları, yıkıcı faaliyetlerde bulunmaları veya bulunanları desteklemeleri ya da casusluk yaparak devlete zarar verici faaliyetleri engellenmitir.

11 192 Osmanlı diplomatik ilikilerini günün artları kadar Türk-slam gelenei de etkilemitir. Elçiler, Osmanlı topraklarından giriinden itibaren misafir olarak kabul edilmi, can ve mal güvenliklerinin korunması için azami gayret gösterilmitir. Ayrıca tayinat adı verilen bir uygulamayla tüm masrafları devlet tarafından karılanmıtır. Bu uygulamanın en önemli sebebi elçileri misafir statüsünde tutup onlar üzerinde kesin söz sahibi olmak istenilmesidir. Elçilere gösterilen ilgi elçinin büyük, orta ya da küçük elçi olması kadar temsil ettii devletin Osmanlı ile ilikilerine göre de deimekteydi. Elçi kabullerinin özellikle ulufe daıtımına denk getirilmesi devletin ihtiamını göstermek açısından bir güç gösterisi olarak kullanılmıtır. Elçiler yol boyunca geçtikleri yerlerin idarecileri tarafından karılanmı, kendilerine ikramda bulunulmu ve konaklama yerleri hazırlanmıtır. Sarayın tüm ihtiyaçlarında olduu gibi elçilerin iae temini açısından da corafi konumundan dolayı Bursa nın önemi büyük olmutur. Bazen de güzergâhları üzerinde olmasından dolayı elçiler Bursa da aırlanmıtır. Elçiler için yapılan harcamaların kayıt altına alınmasına ve halkın zarar görmesini engellemeye yönelik olarak önlemler alınmıtır. KAYNAKLAR Ariv Belgeleri Bursa er iyye Sicilleri (BS), Ankara Milli Kütüphane, Yazmalar Bölümü. A 18 A 94 A 127 B 166 Tetkik Eserler Akgündüz, A.(1996). Kanunnameler, IX. stanbul: Fey Vakfı Yayınları. Ali Seydi Bey. (1973). Terifât ve Tekilâtımız, (Haz. Niyazi Ahmet Banolu). stanbul: Tercüman Yayınları. Alikılıç, D. (2002). XVII. Yüzyıl Osmanlı Saray Terifâtı ve Törenleri. Yayınlanmamı Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. And, M. (1970). Elçilikler ve Elçiler. Hayat Tarih Mecmuası, 3, Barkan, Ö. L. (1979). stanbul Saraylarına Ait Muhasebe Defteri. Türk Tarih Kurumu Belgeler Dergisi, IX/13, Numaralı Mühimme Defteri (973/ ). (1994). Ankara: Babakanlık Osmanlı Arivleri Daire Bakanlıı Yayınları. Cihan, N. (2002). XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Ayak ve Galebe Divanı. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Cin, H., Ahmet A. (1990). Türk Hukuk Tarihi, I. stanbul: Tima Yayınları. Çalıkan, F. (1989). Osmanlı Devleti nde Terifât Kalemi ve Terifâtçılık. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Dönmez, A. (2006). Karılıklı Diplomasiye Geçi Sürecinde Osmanlı Daimî Elçiliklerinin Avrupa da Yeniden Tesisi Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Eyice, S. (1995). Elçi Hanı. Türkiye Diyanet Vakfı slâm Ansiklopedisi, XI, stanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Gönlübol, M. (1993). Uluslararası Politika. (4. b.). Ankara: Attila Kitabevi. Hamidullah, M. (1979). slam da Devlet daresi, (terc. K. Kuçu), Ankara: Nur Daıtım.

12 193 Hammer, J. V. (1985). Büyük Osmanlı Tarihi, VI, (Haz. Mümin Çevik, Erol Kılıç), stanbul: Üçdal Neriyat. pirli, M. (1995). Elçi. Türkiye Diyanet Vakfı slam Ansiklopedisi, XI, stanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Kepeciolu, K. Bursa Kütüü, I-II, IV, Bursa Yazma ve Eski Basma Eserler Kütüphanesi, No: , Koçu, R. E. (1960). Topkapı Sarayı. stanbul: Nurgök Matbaası. Köymen, M. A. (1999). Nizâmü l-mülk Siyâset-nâme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Kurat, A. N. (1953). Türk-ngiliz Münasebetlerinin Balangıcı ve Gelimesi ( ), Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakültesi Yayınları. Kütükolu, M. S. (1989). XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Fevkalade Elçilerin Aırlanması. Türk Kültürü Aratırmaları, XXVII/1-2, Mantran, R. (1991). XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda stanbul da Gündelik Hayat, (Çev. Mehmet Ali Kılıçbay). stanbul: Eren Yayınları. Mumcu, A. (1986). Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümayun. Ankara: Birey ve Toplum Yayınları. 12 Numaralı Mühimme Defteri ( / ). (1996). I. Ankara: Babakanlık Osmanlı Arivleri Daire Bakanlıı Yayınları. Özcan, A. (1982). Fatih in Tekilât Kanunnâmesi ve Nizam-ı Âlem çin Karde Katli Meselesi. stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 33, Peçevi brahim Efendi (1999). Peçevi Tarihi, II, (Haz. B. Sıtkı Baykal). Ankara: Kültür Bakanlıı Yayınları. Ricaut, P. (1999). Türklerin Siyasi Düsturları. (Çev. M. Reat Uzmen). stanbul: Tercüman Yayınları. 85 Numaralı Mühimme Defteri ( (1042)/ (1632)). (2002). Ankara: Babakanlık Osmanlı Arivleri Daire Bakanlıı Yayınları. 83 Numaralı Mühimme Defteri ( / ). (2001). Ankara: Babakanlık Osmanlı Arivleri Daire Bakanlıı Yayınları. Selaniki Mustafa Efendi. (1989). Tarih-i Selaniki / , I, (Haz. Mehmet pirli), stanbul: stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. Teply, K. (1973). Nemçe mparatorlarının stanbul a Yolladıı Elçi Heyetleri ve Bunların Kültür Tarihi Bakımından Önemli Tarafları, (Çev. Sıtkı Baykal), Tarih Aratırmaları Dergisi, VII/12-13, Turan,. (1964) Tarihinde Anadolu da Yiyecek Fiyatlarını Gösteren Bir ran Elçilik Masraf Defteri. A.Ü.D.T.C.F.D., XXII/3-4, Uluskan, M. (2004). Divân-ı Hümâyun Çavuları. Yayınlanmamı Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 3 Numaralı Mühimme Defteri ( / ). (1993). Ankara: Babakanlık Osmanlı Arivleri Daire Bakanlıı Yayınları. 7 Numaralı Mühimme Defteri ( / ). ( ). I-IV, Ankara: Babakanlık Osmanlı Arivleri Daire Bakanlıı Yayınları. Yıldız, H. D. (1986). Doutan Günümüze Büyük slam Tarihi. XII, stanbul: Ça Yayınları.

13 194 Ziroviç, O. (1968). Yabancı Elçilerin Osmanlı Memleketlerinde Seyahatleri ve Huzura Kabulleri. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, IV,