Ýnsan Haklarý Ýhlalleri ve Hekimlik Violation of Human Rights and Medical Practice

Transkript

1 Ýnsan Haklarý Ýhlalleri ve Hekimlik Violation of Human Rights and Medical Practice Dr. Osman Öztürk* Özet Ýnsan haklarý ihlalleri, ortadan kaldýrýlmalarý yolunda yürütülen tüm çabalara karþýn, dünyanýn birçok ülkesinde varlýðýný sürdürmektedir. Hekimlik mesleðinin bu ihlaller karþýsýndaki iþlevi iki zýt yönde olabilmektedir. Hekimler mesleki bilgi ve becerilerini iþkence uygulayýcýlarýnýn yararýna kullanabildikleri gibi, iþkencenin belgelendirilmesinde de kilit önemde bir role sahiptirler. Bu yazýda iþkencenin fiziksel ve psikolojik kanýtlarýyla týbbi olarak belgelendirilmesi gözden geçirilmiþ, hekimlerin sahip olduklarý bilgi ve becerilerini iþkence ya da zalimce, insanlýk dýþý ya da aþaðýlayýcý öteki iþlemlerin yapýlmasý doðrultusunda kullanmalarýný önleyecek hukuki düzenleme ve denetim gereksinimi tartýþýlmýþtýr. Anahtar Sözcükler: Ýnsan haklarý ihlalleri, hekimlik, iþkence, hekimler için insan haklarý belgeleri 1- Giriþ Ýþkence ve diðer insan haklarý ihlalleri, uluslararasý birçok hukuksal düzenlemeyle yasaklanmýþtýr. Bu konudaki en önemli belge 10 aralýk 1948'de Birleþmiþ Milletler'de kabul edilen Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesi'dir. Buna göre, - Hiç kimseye iþkence yapýlamaz ya da insanlýk dýþý, zalimane ve aþaðýlayýcý biçimde zulmedilip cezalandýrýlamaz." (Madde 5) Diðer uluslararasý belgelerin baþlýcalarý þu biçimde sýralanabilir: - Birleþmiþ Milletler Medeni ve Siyasal Haklar Sözleþmesi (1966'da kabul edildi, 1976'da yürürlüðe girdi.) - Birleþmiþ Milletler Ýþkencenin ve Diðer Zalimane Ýnsanlýk Dýþý ya da Aþaðýlayýcý Muamele ya da Cezalarýn Önlenmesi Sözleþmesi (1985'te kabul edildi.) - Mahkumlara Yapýlacak Muamele Konusundaki Asgari Birleþmiþ Milletler Kurallarý (1955'te kabul edildi.) - Kiþilerin Akýl Hastalýðýndan Korunmasý ve Týbbi Saðlýk Bakýmýnýn Ýyileþtirilmesi Ýçin Ýlkeler (1991'de kabul edildi.) - Avrupa Ýnsan Haklarýný ve Temel Özgürlükleri Koruma Sözleþmesi (1950'de kabul edildi, 1953'te yürürlüðe girdi.) - Ýþkencenin ve Ýnsanlýk Dýþý ya da Aþaðýlayýcý Muamele ya da Cezalandýrmanýn Abstract Despite all the efforts to exterminate them, violations of human rights still persist in many countries in the world. The function of the medical profession with respect to these violations can be in two opposing directions. As physicians can apply their knowledge and skills in favor of torturers, they may also have a key role in the documentation of torture. In this paper, medical documentation of torture with its physical and psychological evidence has been reviewed; the necessity of legal arrangements and supervision for preventing physicians from using their knowledge and skills in favor of torture or other cruel, inhuman or degrading measures has been discussed. Key Words: Violation of human rights, medical practice, torture, human rights documents for physicians Önlenmesi Ýçin Avrupa Sözleþmesi (1988'de yürürlüðe girdi.) - Avrupa Hapishane Kurallarý - Madrid Bildirgesi - Her Türlü Tutukluluk ya da Mahkumiyet Biçimi Altýnda Bulunan Kiþilerin Korunmasý Ýçin Birleþmiþ Milletler Ýlkeleri (1988'te kabul edildi) (1). Bu hukuksal düzenlemelere karþýn, sistematik iþkence ve diðer insan haklarý ihlalleri dünyadaki ülkelerin yarýsýndan çoðunda halen uygulanmaktadýr. Ýnsan haklarý ihlallerinin söz konusu olduðu bütün ülkelerde týbbýn bu ihlallere karýþmasý önemli bir sorundur. Hekimler gerek kendilerine uygulanan baskýlar nedeniyle, gerek gönüllü olarak, insan haklarý ihlalleri uygulamalarýnda yer almaktadýr. Ýþkenceye katýlma, idam cezasý uygulamasýnda görev alma, açlýk grevcilerinin zorla beslenmesi, psikiyatrinin kötüye kullanýmý, kan ya da doku örneklerinin zorla alýnmasý, bekaret kontrolü, zorla kýsýrlaþtýrma, mahkumlar üzerinde deneyler, insan organlarý ticareti, kültüre baðlý cerrahi iþlemler hekimlerin karýþtýklarý insan haklarý ihlalleri arasýnda öncelikle yeralan uygulamalardýr. Bu yazýda bu uygulamalardan iþkencenin týbben belgelendirilmesi ile hekimlerin iþkenceye katýlýmý konularý üzerinde durulacaktýr. *Adli Týp Kurumu, Ýstanbul 2005 cilt 14 sayý 5 103

2 2- Ýþkencenin Tanýmý Ýþkencenin nasýl tanýmlanmasý gerektiði konusunda yýllar boyunca yapýlan tartýþmalar halen de sürmektedir. Bugün üzerinde yaygýn olarak görüþ birliðine varýlan taným Birleþmiþ Milletler tarafýndan 1984 yýlýnda Ýþkenceye Karþý Sözleþme'de yapýlan tanýmdýr. "Bir kiþi ya da üçüncü bir kiþiden bilgi almak, o kiþinin ya da üçüncü kiþinin itiraf etmesini saðlamak, o kiþiyi ya da üçüncü bir kiþiyi iþlediði ya da iþlediðinden kuþkulanýlan herhangi bir eylemden dolayý cezalandýrmak, ayrýmcýlýktan kaynaklanan herhangi bir nedenle söz konusu kiþiyi ya da üçüncü bir kiþiyi korkutmak ya da zorlamak amacýyla, kamu görevlisi ya da resmi görevli olarak hareket eden herhangi bir kiþinin rýzasý, emri ya da göz yummasýyla, söz konusu kiþiye acý vermek ya da canýný yakmak kastýyla yapýlan zihinsel ve/ya da fiziksel herhangi bir hareket iþkencedir. Yasal yaptýrýmlarýn doðal ya da arýzi sonucu olarak çekilen acý, iþkence kapsamýnda deðildir" (2). Ýþkence savaþ ve ulusal olaðanüstü durumlar da içinde olmak üzere, bütün koþullarda yasaklanmýþtýr. 3- Tarihçe Ýþkence tarih boyunca birçok devlet tarafýndan uygulanmýþtýr. Örneðin, Roma Ýmparatorluðu'nda iþkencenin yaygýn kurbanlarý köleler, yabancýlar ve tam yurttaþlýk hakký olmayan kiþilerdi. Ancak, özellikle vatan hainliðiyle suçlanan diðer kiþilere de iþkence uygulanmaktaydý. Avrupa'da iþkence 12. yüzyýldan 18. yüzyýla kadar yasal olarak devam etmiþtir. Ýþkencenin hukuk sisteminden kýsmi olarak çýkarýlmasý Aydýnlanma çaðýnda baþlamýþtýr. Tamamen kaldýrýlmasý ise 19. yüzyýlýn ilk çeyreðinde gerçekleþmiþtir. 1930'larda, Nazi Partisi'nin iktidara gelmesiyle sistematik iþkence yeniden ortaya çýkmýþ ve yaygýn olarak uygulanmýþtýr. Naziler iþkenceyi yaygýn olarak uygulamakla kalmamýþlar; ayný zamanda yeni yöntemler geliþtirmiþler ve bu amaçla týptan geniþ ölçüde yararlanmýþlardýr (3). 4- Ýþkence Yöntemleri ve Amaç Dünyanýn deðiþik devletlerinde uygulanan iþkence yöntemleri inanýlmaz çeþitliliðe sahiptir. Bunlarýn içinden en yaygýn kullanýlanlar aþaðýda sýralanmýþtýr: 1- Künt travma: Yumruk, tekme, tokat, kamçý. 2- Pozisyon iþkencesi: Aský, kollarýn/bacaklarýn çekilip gerilmesi, uzun süreli hareket kýsýtlanmasý, belli bir pozisyonda durmaya zorlanma. 3- Yanýklar: Sigara, ýsýtýlmýþ alet, kaynar sývý, tahriþ edici madde. 4- Elektrik þoku. 5- Soluksuz býrakma: Sulu ve kuru yöntemler, suyun altýnda, aðzý/burnu kapatarak, boðazý sýkarak, kimyasal maddelerle. 6- Ezilmeye baðlý yaralanmalar: Parmak ezme, kalçaya/sýrta aðýrlýk yükleme. 7- Delici yaralanmalar: Býçak ve kurþun yaralarý, týrnaklarýn altýna sokulan teller. 8- Kimyasal maddelere maruz býrakma: Tuz, biber, gazyaðý vb. (yaralara ve beden boþluklarýna). 9- Cinsel: Cinsel organlara yönelik þiddet, sarkýntýlýk, alet kullanma, tecavüz. 10- Ezilmeye baðlý yaralanma ya da parmaklarýn ve kol/bacaðýn travmatik koparýlmasý. 11- Týbbi: Parmaklarýn ya da kol/bacaðýn kesilmesi, organlarýn cerrahi olarak çýkarýlmasý. 12- Farmakolojik iþkence: Toksik dozda verilen uyuþturucular, nöroleptikler, felç edici/küntleþtirici (paralitik) ilaçlar. 13- Tutukluluk koþullarý: örneðin; - Küçük ya da aþýrý kalabalýk hücre. - Tek kiþilik hücre hapsi. - Saðlýksýz koþullar. - Tuvalete gitme olanaðý olmamasý. - Düzensiz verilen ve/ya da pisletilmiþ yemek ve su. - Çok soðuk ya da çok sýcak ýsýya maruz býrakma. - Mahremiyetin engellenmesi. - Zorla giysilerin çýkarýlmasý. 14- Yoksunluklar: - Normal duyumsal uyaranlardan (örneðin, baþý örterek, yalýtarak, hücredeki ýþýðýn parlaklýðýyla oynayarak ses, ýþýk, zaman duyumundan) yoksun býrakma. - Fiziksel gereksinimlerden yoksun býrakma: Uyku, yemek, su, tuvalet, banyo, hareket, týbbi bakým. - Toplumsal temastan yoksun býrakma: Cezaevi içinde yalýtým, dýþ dünya ile temasýn kaybý. Maðdurlarýn birbirlerine baðlanmasýný ve karþýlýklý özdeþim kurmalarýný engellemek ve iþkenceciye travmatik baðlanmalarýný kuvvetlendirmek amacýyla yalýtma. 15- Aþaðýlamalar: Sözel taciz/hakaret, aþaðýlayýcý davranýþlarda bulunma. 16- Tehditler: Ölüm, aileye zarar, daha çok 2005 cilt 14 sayý 5 104

3 iþkence ve/ya da hapis tehditleri, yalancý infaz. 17- Maðdurun köpek, kedi, fare ve akrep gibi hayvanlar tarafýndan saldýrýya uðramasý için koþullarý hazýrlama ya da maðduru bununla tehdit etme. 18- Maðduru çözmek/direncini kýrmak için kullanýlan psikolojik teknikler: "Ýhanet"e zorlama, öðrenilmiþ çaresizlik, müphem durumlara ve/ya da çeliþkili mesajlara vb. maruz býrakma. 19- Tabularýn ihlali. 20- Davranýþsal baský: - Maðduru dinine aykýrý davranýþlara zorlama. - Baþkalarýna zarar vermeye zorlama: Örneðin baþkalarýna iþkence yapmaya ya da diðer taciz yöntemlerine zorlama. - Malý tahrip etmeye zorlama. - Zarar görme riskine atarak birine ihanet etmeye zorlama. 21- Baþkalarýna yapýlan iþkenceye ya da zulüme tanýk olmaya zorlama (2). Uygulanan yöntem ne olursa olsun. iþkencenin amaçlarý hemen her zaman aynýdýr. Ýþkencenin en az üç temel amacý vardýr; bilgi almak, kurbanýn ruhsal örgütlenmesini bozmak ve toplumda korku yaratmak. Siyasal tutuklulara uygulanan iþkencede özellikle ikinci ve üçüncü amaç öncelik taþýmaktadýr (4). Hükümetler iþkence yoluyla bütün toplumda yarattýklarý korkuyu bir yönetme aracý olarak kullanmaktadýrlar. 5- Ýþkencenin Týbbi Olarak Belgelendirilmesi Ýþkencenin belgelendirilmesi çoðu durumda çok zor, hatta bazý durumlarda olanaksýzdýr. Bu konuda týbbýn rolü çok önemlidir. Ýþkence yöntemleri yaygýn olarak fiziksel ve psikolojik olarak ikiye ayrýlýr. Ýþkencenin amaçlarý ve sonuçlarý açýsýndan ele alýndýðýnda bu ayýrým yanýltýcýdýr. Bu biçimdeki bir ayrým, fiziksel iþkenceyi ön planda tutar ve iþkencenin psikolojik boyutunun küçümsenmesine yol açabilir (4). Ýþkencenin belgelendirilmesi sürecinde ise fiziksel ve psikolojik bulgularýn ayrý ayrý ortaya çýkarýlmasý gerekir. Ýþkence olgusuyla karþýlaþan hekim ayrýntýlý öykü alma ve týbbi muayenenin yaný sýra, saptadýðý lezyonlarýn iþkence yakýnmasý ile uyumluluk derecesini de belirlemelidir. Bu amaçla genellikle aþaðýdaki tanýmlamalar kullanýlýr: - Uyumlu deðil: Lezyon, belirtilen travma sonucu oluþmuþ olamaz. - Uyumlu: Lezyon, söz konusu travma sonucu oluþmuþ olabilir. Ancak bulgu spesifik deðildir, birçok nedeni daha olabilir. - Yüksek derecede uyumlu: Lezyon bu travma sonucu oluþmuþ olabilir. Ancak birkaç muhtemel neden daha vardýr. - Tipik: Genellikle bu tip travmalarda görülür, ancak diðer nedenler de olabilir. - Taný koydurucu: Bu görünüm tanýmlanan travmadan baþka biçimde oluþamaz (2). 6- Ýþkencenin Fiziksel Kanýtlarý Ýþkence sonrasý oluþan fiziksel lezyonlar büyük çeþitlilik gösterir. Bu lezyonlarýn tanýmlanabilmesi için öncelikle iþkence yakýnmasý ayrýntýlý öyküsü alýnmalýdýr. Muayeneye ancak bu öyküden ve hastanýn bilgilendirilmiþ onamýnýn alýnmasýndan sonra baþlanmalý ve sistemik olarak yapýlmalýdýr. Elde edilen bütün bulgular, öyküyle uyumlu olsun olmasýn, düzgün bir biçimde kaydedilmelidir. 1- Cilt: Ýþkenceye baðlý sýyrýk, ezik, kesik, delici alet yaralarý, sigara ya da aletlere baðlý yanýklar, elektrik yaralanmalarý, saç kaybý ve týrnak sökülmesi gibi lezyonlar. 2- Yüz: Kýrýklar, konjunktival kanamalar, lens dislokasyonu, subhiyeloid, retrobulber, ve retinal kanamalar ile görsel alan kaybý ve göz kanamalarý, kulak zarý perforasyonlarý, iþitme kayýplarý, diþlerde kopma ve kýrýklar, diþeti kanamalarý, yumuþak doku travmalarý. 3- Göðüs ve Karýn: Kas içi, retroperitoneal ve karýn içi kanamalar, kardiyovasküler sistem ve solunum sistemi hastalýklarý. 4- Kas-Ýskelet Sistemi: Hareketle aðrý, kontraktürler, sertlik, kompartman sendromu, kýrýklar, çýkýklar, hemorajiler, kas yýrtýlmalarý. 5- Ürogenital Sistem: Hematüri, dizüri, idrar enkontinanslarý, adet periyotlarýnda düzensizlik, gebelik, düþük, vajinal kanamalar, anal aðrý, kanama ve/ya da kabýzlýk ya da enkontinans. 6- Merkez/Periferik Sinir Sistemi: Motor ve duysal nöropatiler, kranial sinir hasarlarý, hiperaljezi, parestezi, hiperestezi, pozisyon ve ýsý duyusunda, motor fonksiyonda, yürüme ve koordinasyonda deðiþimler, bulantý ve/ya da kusmalar, nistagmus (2). Genel beden muayenesi sýrasýnda yapýlmasý gereken bu iþlemlerin dýþýnda, özel iþkence yöntemlerinin ortaya çýkarýlabilmesi için daha ayrýntýlý incelemeler yapýlmalýdýr. Bu amaçla röntgen ve labarotuvar tetkikleri yararlý olabilir. Elektrik iþkencesinin belgelendirilebilmesi için, makroskopik deri 2005 cilt 14 sayý 5 105

4 deðiþimlerinin yaný sýra, alýnacak biyopsilerin mikroskopik incelenmesi bilimsel kanýt saðlayabilir. Pozitif bir gözlemin elektrik iþkencesinin varlýðýný kanýtlarken, negatif sonuçlarýn bu olasýlýðý dýþlamadýðý unutulmamalýdýr (5). 7- Ýþkencenin Psikolojik Kanýtlarý Ýþkencenin belgelendirilmesinde fiziksel kanýtlarýn ön planda tutulmasýnýn en önemli sakýncasý bu türden kanýtlarýn bulunamamasýnýn iþkencenin yokluðunu öne sürmek için bir gerekçe oluþturabilmesidir. Bu durum iþkencecileri yasalar karþýsýnda ceza almaktan kurtarmaktadýr. Oysa böyle bir tutum, fiziksel belirtiler bulunmadýðý koþullarda ruhsal bir hastalýðýn da olmadýðýný öne sürmek kadar bilim dýþýdýr (4). Bu nedenle, iþkence olgusuyla karþýlaþan hekim, psikolojik kanýtlarý ortaya çýkarma ve belgelendirmenin týbbi pratiðinin vazgeçilemez bir parçasý olduðunu aklýndan çýkarmamalýdýr. Gerek fiziksel, gerekse psikolojik iþkencenin psikolojik sonuçlarý benzerdir. Ýþkencenin özelliði, kurbanýn baþa çýkma yeteneðini ele geçirmesidir. Bir travma eðer anlamlandýrýlabilirse baþa çýkýlabilir. Ýþkence sonrasý oluþan travmalar ise, bireyin kavrayýþýnýn ötesinde bir uyaran kuþatmasýna neden olmaktadýrlar (6). Ýþkencenin yol açtýðý duygusal tepkiler çok çeþitlidir. Uyku bölünmeleri, karabasanlar, anksiyete, depresyon, hafýza kaybý, konsantrasyon eksiklikleri ve kimlik farklýlaþmalarý bu tepkilerden bazýlarýdýr. Ýþkence belirtisi olarak ortaya çýkan yaygýn tanýlar; travma sonrasý stres bozukluðu (TSSB), majör depresyon, anksiyete bozukluklarý, kýsa tepkisel psikozlar, bedensel bozukluklar, çözülme, kimyasal baðýmlýlýk ve idrak zorluklarýdýr. Bu tanýlarýn arasýnda en yaygýn olanlarý TSSB ve depresyondur. TSSB'nin DSM-IV tarafýndan tanýmlanan ana belirtileri þunlardýr: - Artan canlanma sendromu, hiperaktiflik. - Aþýrý korku tepkileri. - Konsantrasyon eksikliði. - Uykusuzluk, çabuk sinirlenme. - Travmatik olayý yeniden yaþama, sürekli travmatik olayý düþünmek. - Olay hakkýnda görülen, yinelenen geriye dönüþler, düþler. - Olaylarý anýmsatan þeylerle karþýlaþýldýðýnda yoðun acý duyma. - Travmanýn önemli bir yönünü anýmsayamama. - Travma hakkýndaki ve onu çaðrýþtýran konuþmalardan, duygulardan ve düþüncelerden kaçýnma çabasý. - Travmayý anýmsatan etkinlikler, yerler ve insanlardan kaçýnma çabasý. - Baþkalarýna yabancýlaþma ve onlardan uzak düþme duygusu. - Geleceðin giderek daha da kýsaldýðý duygusu (7) yýllarý arasýnda Türkiye Ýnsan Haklarý Vakfý'na baþvuran iþkence kurbanlarýyla ilgili bir çalýþmada, TSSB tanýsýnýn yýllar içinde giderek arttýðý gösterilmiþtir. Bu olgu TSSB'nin hekimler tarafýndan giderek daha iyi tanýndýðý biçiminde yorumlanabilir (8). 8- Týbbýn Ýþkenceye Karýþmasý Týp mesleðinin, yüksek ahlak deðerleri ve etik ilkeleri vardýr. Týp etiði saðlýk bakýmý veren insanlarýn paylaþtýðý çok eski ve üstün deðerleri somutlaþtýrýr. Öte yandan, insan haklarý kavramlarý tarihsel süreç boyunca önemli deðiþiklikler geçirmiþlerdir. Týp etiði ve insan haklarý arasýnda çok yakýn bir iliþki vardýr ve bu iliþki bir dizi uluslararasý bildirge ile birbirine baðlanmýþtýr (9). Bu etik ilkelerin en baþta geleni, kuþkusuz, yaþama karþý duyulan saygýdýr. Buna karþýn, dünyanýn kimi ülkelerinde hekimlerin iþkence uygulamalarýna deðiþik biçimlerde katýldýklarý bilinmektedir. Hekimlerin iþkenceye katýlýmý hazýrlýk, uygulama ya da iþkence sonrasý iyileþtirme aþamalarýnda gerçekleþmektedir. Doktorlar iþkence öncesinde kurbanýn iþkenceye dayanýklýlýðýný belirlemek ya da zayýf taraflarýný saptamak için görev alabilirler. Hekimler, iþkence sýrasýnda kurbanla ilgili önerilerde bulunmak ve ölümcül durumlarda kurbaný canlandýrmak için hazýr bulunabilirler ya da iþkenceden sonra týbbi bakým verebilirler. Hekimlerin iþkenceye katýlýmýnýn daha dolaylý bir yolu, canlý ya da ölü iþkence kurbanlarý hakkýnda, yanlýþ ya da bilinçli bir biçimde deðiþtirilmiþ rapor düzenlenmesiyle gerçekleþir (10). Britanya Tabipler Odasý'nca oluþturulan bir çalýþma grubunun 1992 yýlýnda yayýmladýðý raporunda, doktorun aþaðýdaki biçimlerde mahkumla iliþki kurmasý, týbbýn iþkenceye karýþmasý ya da katýlmasý olarak kabul edilmiþtir. - Ýþkenceden hemen önce, iþkence sýrasýnda ya da sonrasýnda. - Mahkumun özgür onayý olmadan. - Doktorun ya da mahkumun kimliklerini 2005 cilt 14 sayý 5 106

5 belirtme konusunda özgür olmamasý (ya da doktorun kimliðini belirtmeyi reddetmesi) durumunda. - Doktorun mahkumdan baþka kiþilerin yararýna hareket etmesi durumunda. Bunlarýn yaný sýra, bir doktorun iþkence görmüþ bir tutukluyu ya da cesedini muayenesi sýrasýnda tutuklunun yakýnmalarýný, iþkence belirtilerini ya da yara izlerini belgelememesi de iþkenceye karýþma olarak tanýmlanmýþtýr (10). Þili Tabipler Odasý tarafýndan hazýrlanan daha ayrýntýlý bir listede, hekimlerin iþkenceye karýþmasý þöyle özetlenmektedir: 1- Kurbanýn iþkenceye dayanýklýlýðýnýn deðerlendirilmesi. 2- Komplikasyon olmasý durumunda, týbbi tedavi saðlayarak iþkencenin denetlenmesi. 3- Ýþkenceciye mesleki bilgi ve beceri sunulmasý. 4- Saðlýk raporlarý ya da otopsi raporlarý düzenlerken, týbbi belgelerin deðiþtirilmesi ya da bilerek raporlara konmamasý. 5- Ýþkenceyi eleþtirmeden ya da iþten istifa etmeden iþkence sistemi içinde týbbi yardým saðlanmasý. 6- Dolaysýz katýlým yoluyla iþkence yapýlmasý. 7- Ýhlallerin olduðunu bilmeye karþýn sessiz kalýnmasý (10). Deðiþik ülkelerde iþkence ve kötü muameleye katýlma olasýlýðýnýn en yüksek olduðu hekim gruplarý, cezaevinde ya da diðer tutuklama yerlerinde çalýþanlar, polis çalýþmalarýnýn adli týpla ilgili yönüne katýlan polis doktorlarý ve tutuklu askerler ya da savaþ tutsaklarýna saðlýk hizmeti veren askeri doktorlardan oluþur. Eðitimleri ve meslek pratikleri insan yaþamýna saygý ve hastalarýn iyileþtirilmesine yönelik olan doktorlarýn, hangi etkenlerle iþkenceye katýldýklarý tam bilinmemektedir. Ýþkenceye katýlan doktorlarýn olaðan dýþý ya da ileri derecede kötü insanlar olmadýklarý bilinmektedir. Gene de bu davranýþýn nedenleriyle ilgili ipuçlarý vardýr. Bu nedenler þu biçimde sýnýflandýrýlabilir: - Kurban grubunu deðersizleþtirme, etiketleme ve bu gruba karþý ayýrýmcýlýk. - Eðitim. - Kurbaný suçlama eðiliminin varlýðý. - Ýþkencecilerin güttüðü davayla bütünleþmek. - Ýþbirliðini reddetmenin doðurabileceði sonuçlardan duyulan korku. - Týbbýn rolünün "bürokratlaþtýrýlmasý". - Týp ahlakýnýn yetersiz bir biçimde anlaþýlmasý (10). 9- Hekimler Ýçin Ýnsan Haklarý Belgeleri Hekimlerin iþkence ve diðer insan haklarý ihlallerine katýlmasý bir dizi ulusal ve uluslararasý belgeyle engellenmeye çalýþýlmýþtýr. Bu konudaki düzenlemelerin tarihi Ýkinci Dünya Savaþý sonrasýnda Nazilerin insan haklarý ihlallerine katýlan hekimlerin yargýlandýðý Nuremberg Mahkemesi'ne dayanýr. Alman hekimlerin yaklaþýk yarýsýnýn Nazi Partisi'ne üye olmasý ve 350 hekimin Nazi "týp programlarý"nda çalýþtýðýnýn bilinmesine karþýn, bu hekimlerin yalnýzca 16'sýnýn mahkum olmasý Nuremberg mahkemelerinin yetersizliði olarak kabul edilebilir. Öte yandan, mahkeme sonrasý oluþturulan Nuremberg Yasasý bu konuda atýlan önemli bir adýmdýr. Hekimlerin insan haklarý ihlallerine katýlmalarýný engellemeye yönelik giriþimlerde diðer önemli tarihsel adým, 1946'da Londra'da 32 ulusal tabip odasýnýn temsilcilerinin katýlýmýyla Dünya Tabipler Birliði'nin (DTB) kurulmasýdýr. DTB bir yandan hekimlik pratiðine iliþkin birçok týbbi metnin dünya ölçeðinde kabul edilmesini saðlamýþ, diðer yandan benzer metinlerin diðer uluslararasý kuruluþlarca benimsenmesi için çalýþmalar yürütmüþtür. Bu týbbi metinlerin içinde, hekimlerin iþkenceye katýlmasýný engellemeye yönelik olanlarýn en önemlisi kuþkusuz 1975 yýlýnda kabul edilen ve "Tokyo Bildirgesi" olarak bilinen, "Tutukluluk ve Hapis Sýrasýndaki Ýþkence ve Öteki Zalimce, Ýnsanlýk Dýþý ya da Aþaðýlayýcý Ýþlem ve Cezalara Ýliþkin Olarak Týp Doktorlarý Ýçin Kýlavuz"dur. Tokyo Bildirgesi daha sonra Birleþmiþ Milletler'de kabul edilen "Týp Etiði Ýlkeleri" için örnek olmuþtur. Dünya Psikiyatri Birliði'nin "Hawai Bildirgesi" (1977), DTB'nin "Ölüm Cezasýna Hekimlerin Katýlýmý Üzerine Kararý", DTB'nin "Silahlý Çatýþma Dönemlerine Ýliþkin Kurallarý" (1956, 1957, 1981), DTB Malta Bildirgesi bu konudaki diðer önemli týbbi belgelerdir (11). Tokyo Bildirgesi'nin birinci maddesi hekimlerin insan haklarý ihlallerine katýlmasýný kesin bir biçimde yasaklar: "Silahlý çatýþma ya da sivil kavgalar da içinde, hiçbir durumda hekim, insan haklarýna aykýrý hiçbir iþlemi onaylamayacak, hoþ 2005 cilt 14 sayý 5 107

6 görmeyecek ve bunlara katýlmayacaktýr; suçu her ne olursa olsun, bu iþlemlerle karþýlaþan maðdurun inançlarý ve güdüleri ne olursa olsun, ister kuþkulanýlan kiþi, ister sanýk, isterse suçlu olsun bu durum deðiþmez" (12). Bildirge, hekimlerin maðdura iþkence ya da zalimce, insanlýk dýþý ve aþaðýlayýcý öteki iþlemlerin uygulanmasýna yarayacak ya da bu tür iþlemlere dayanma yeteneðini azaltacak herhangi bir yer, araç, madde ya da bilgi saðlamasýný yasaklar. Hekimlerin bu türden iþlemlere göz yummamalarý nedeniyle karþýlaþacaklarý baskýlara karþý hekimleri ve ailelerini desteklemeyi DTB'nin görevleri arasýnda sayar. Bildirgede, hekimin týbbi olarak sorumlu olduðu kiþinin bakýmýyla ilgili kararlarýnda, klinik yönden tamamen baðýmsýz olmasý gerekliliði vurgulanýr. Kiþisel, toplumsal ya da politik hiçbir güdünün hekimin temel görevi olan izlediði kiþilerin sýkýntýsýný azaltma iþlevinden üstün olamayacaðýnýn altýný çizilir. DTB'nin Ekim 1990'da 42. Genel Kurulu'nda kabul edilen bir diðer kararýyla, ülkelerindeki insan haklarý ihlallerine dikkat çekmek, ulusal tabip birliklerinin temel görevleri olarak tanýmlanýr. Bu nedenle, üye tabip birliklerini insan haklarý alanýnda etik olmayan uygulamalarda bulunan hekimleri soruþturmak üzere etkin mekanizmalar geliþtirmeye çaðýrýr (12). 1997'de Hamburg'ta kabul edilen "Ýþkence ve Benzeri Ýnsafsýzca, Ýnsanlýk Dýþý ya da Onur Kýrýcý Ýþlemlerde Bulunmayý ya da Bunlara Göz Yummayý ya da Katýlmayý Reddeden Týp Doktorlarýnýn Desteklenmesi Ýçin DTB Önerisi" ayný konuda daha geniþ önlemleri öngörmektedir. DTB hekimlerin söz konusu durumlarda nasýl/hangi koþullarda korunacaðýna iliþkin açýk tanýmlamada bulunur. Bildirgenin 5. maddesinde DTB bu amaçla þu önlemleri gerekli bulmaktadýr: i. Týp doktorlarýnýn iþkence ve benzeri zalimce, insanlýk dýþý ya da onur kýrýcý iþlemlere katýlýmýný uluslararasý düzeyde protesto etmek, ii. Týbbi gizlilik de içinde olmak üzere, yüksek etik ilkeleri desteklemek hakký gözetilmek koþuluyla, kurbanlarýn tedavi ve rehabilitasyonunda çalýþan ya da bu tür insanlýk dýþý süreçlere katýlmayý reddeden hekimleri korumak ve desteklemek ve ulusal hekim birliklerini de "koruma ve desteklemeye" çaðýrmak" (12). 10- Sonuç Ýnsan haklarý ihlalleri, ortadan kaldýrýlmalarý yolunda yürütülen bütün çabalara karþýn, dünyanýn birçok ülkesinde varlýðýný sürdürmektedir. Hekimlik mesleðinin bu ihlaller karþýsýndaki iþlevi iki zýt yönde olabilmektedir. Hekimler mesleki bilgi ve becerilerini iþkence uygulayýcýlarýnýn yararýna kullanabildikleri gibi, iþkencenin belgelendirilmesinde de kilit önemde bir role sahiptirler. Hekimlik mesleðinin etik ilkeleri ve uluslararasý sözleþme ve bildirgeler, hekimlerin sahip olduklarý bilgi ve becerilerini, iþkence ya da zalimce, insanlýk dýþý ya da aþaðýlayýcý öteki iþlemlerin önlenmesi doðrultusunda kullanmalarýný zorunlu kýlmaktadýr. Buna karþýn gerek ulusal, gerekse uluslararasý düzeyde daha fazla hukuksal düzenleme ve denetim gereksinimi sürmektedir. Ýletiþim: Dr. Osman Öztürk E- posta: Kaynaklar 1- Soyer A. Hekimlik, Týbbi Etik ve Ýnsan Haklarý. Toplum ve Hekim; 1996; 11, (75-76): Ýþkence ve Diðer Zalimane, Ýnsanlýk Dýþý, Aþaðýlayýcý Muamele ya da Cezalarýn Etkili Biçimde Soruþturulmasý ve Belgelendirilmesi Ýçin El Kýlavuzu- Ýstanbul Protokolü. Türkiye Ýnsan Haklarý Vakfý; Ýstanbul: Kirschner R. H. The Role Of Forensic Scientists Ýn The Documentation Of Human Rights Abuses. Scalpel and Quill, The Bulletin Of The Pýttsburgh Instýtute Of Legal Medicine 1988; XXII, (1) Kapkýn E. Ýþkence Konusuna Yaklaþýmda Düþülen Yanlýþlar. Toplum ve Hekim; 1996; 11, (75-76): Danielsen L. Elektrik Ýþkencesinin Adli Týp Tarafýndan Anlaþýlmasý. Toplum ve Hekim 1996; 11, (75-76): Þahin D. Ýnsan Haklarý ve Özgürlük Sorununun Psikolojik Boyutlarý. Toplum ve Hekim; 1997; 12, (78): Williams M. Ýþkence ve Ruh Saðlýðý. Toplum ve Hekim 1996, (11), (75-76): Kaya B. Türkiye'de Ýþkence ve Travma Sonrasý Stres Bozukluðu. Toplum ve Hekim 2001;16, (2): Sommerville A. Ýngiliz Tabipler birliði (BMA) Perspektifinde Ýnsan Haklarý ve Týp Etiði. Toplum ve Hekim 1996; 11, (75-76): Ýhanete Uðrayan Týp- Doktorlarýn Ýnsan Haklarý Ýhlallerine Karýþmasý. Britanya Tabipler Odasý. Ýstanbul, Cep Kitaplarý; Soyer A. Týp ve Ýnsan Haklarý Ýhlallerinin Dinamikleri. Toplum ve Hekim; 1996; 11, (75-76): Saðlýkla Ýlgili Uluslararasý Belgeler. Ankara: Türk Tabipleri Birliði; cilt 14 sayý 5 108