PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNĠN ÇEġĠTLĠ DEĞĠġKENLER AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ

Transkript

1 T.C. ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ANA BĠLĠM DALI REHBERLĠK VE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLIK BĠLĠM DALI PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNĠN ÇEġĠTLĠ DEĞĠġKENLER AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ (Investigetion of burnout levels of psychological counselors with respect to different variables) Ġsmail SEÇER YÜKSEK LĠSANS TEZĠ TEZ YÖNETĠCĠSĠ Yrd. Doç. Dr. ġükrü DÜZGÜN ERZURUM 2011

2 T.C. ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TEZ KABUL TUTANAĞI EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Yrd. Doç. Dr ġükrü DÜZGÜN danıģmanlığında, Ġsmail SEÇER tarafından hazırlanan bu çalıģma 10 / 01/2011 tarihinde aģağıdaki jüri tarafından Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı Rehberlik ve Psikolojik DanıĢmanlık Bilim Dalı nda Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiģtir. BaĢkan :Yrd. Doç.Dr. ġükrü DÜZGÜN Ġmza:.. Jüri Üyesi :Yrd. Doç.Dr. Arzu GÜLBAHÇE Ġmza:.. Jüri Üyesi :Yrd. Doç.Dr. Lütfü SEZEN Ġmza:.. Yukarıdaki imzalar adı geçen öğretim üyelerine aittir. /.. /.. I Prof. Dr. H.Ahmet KIRKKILIÇ Enstitü Müdürü

3 EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Atatürk Üniversitesi Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğine göre hazırlamıģ olduğum " Psikolojik DanıĢmanların TükenmiĢlik Düzeylerinin ÇeĢitli DeğiĢkenler Açısından Ġncelenmesi " adlı tezin tamamen kendi çalıģmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin kağıt ve elektronik kopyalarının Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü arģivlerinde aģağıda belirttiğim koģullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım: Lisansüstü Eğitim-Öğretim yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca gereğinin yapılmasını arz ederim. Tezimin/Raporumun tamamı her yerden eriģime açılabilir. Tezim/Raporum sadece Atatürk Üniversitesi yerleģkelerinden eriģime açılabilir. Tezimin/Raporumun 3 yıl süreyle eriģime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için baģvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı her yerden eriģime açılabilir. 10/01/2011 Ġsmail SEÇER II

4 ÖN SÖZ TükenmiĢlik hem birey için hem de içinde bulunduğu örgüt için üzerinde durulması ve tedbir alınması gereken bir konudur. TükenmiĢliğe maruz kalan kiģi gerek yapmakta olduğu iģe gereksede, hizmet verdiği bireylere ve birlikte çalıģtığı kiģilere karģı olumsuz bir tutum içinde olabilir, iģe geç gelme veya hiç gitmeme, iģ saatlerinde molaları uzatma, fiziksel rahatsızlık, sağlık nedeniyle sürekli izin alma, verilen görevi zamanında ve istenen Ģekilde yerine getirmeme veya sorumluluk almaktan kaçma, sigara ve alkol tüketiminde artıģ gibi bir takım sorunlar yaģayabilir. Psikolojik danıģmanlar, görev yapmakta oldukları kurumlarda mesleki anlamda yetersiz kalabilir, rehberlik ve psikolojik danıģma hizmetlerinin yürütülmesi aģamasında idareci, öğretmen, öğrenci ve veliler ile bir takım sorunlar yaģayabilir, kendini yenileme ve geliģtirme konusunda isteksiz davranabilirler. Tüm bu sorunlar psikolojik danıģmanların tükenmiģlik sendromunu daha fazla yaģamasına neden olabilir. TükenmiĢliğe neden olan bu etmenler üzerinde durulmaz ise tükenmiģlik sendromu zincirleme etkiler ile çoğalır ve içinden çıkılamaz bir hal alabilir. Ülkemizde çeģitli meslek mensuplarının tükenmiģlik düzeylerinin belirlenmesi ile ilgili yapılan çalıģmalar oldukça fazla olmasına karģın eğitimciler ve özelliklede psikolojik danıģmanlar üzerinde tükenmiģlik konusu üzerine yeterince çalıģma yapılmamıģtır. Günümüz çağdaģ eğitim anlayıģı ve Türk Milli Eğitim sistemi içerisinde iģlevi son derece önemli olan rehberlik ve psikolojik danıģma hizmetlerinin eğitim kurumlarımızdaki uygulayıcıları olan psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeylerini saptamayı amaçlayan bu çalıģmadan elde edilecek sonuçların psikolojik danıģmanlara, akademisyenlere, araģtırmacılara ve konunun diğer ilgililerine önemli derece de yarar sağlayabileceği düģünülmektedir. Ayrıca bu araģtırmanın sonuçları psikolojik danıģmanlar üzerine yapılmıģ olan az sayıdaki araģtırma bulgularına yenilerinin eklenmesi, bundan sonraki süreçte psikolojik danıģmanlar üzerine yapılacak olan araģtırmalara ıģık tutması, psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeylerinin çeģitli değiģkenlere göre göstermiģ olduğu değiģimin belirlenmesi ve psikolojik danıģmanlık mesleğini seçmek isteyen bireyler için bu mesleğin sorunları ile ilgili bilgi sunulmasını sağlaması açısından önemlidir. III

5 Bu çalıģma süresince titiz yaklaģımı, yardımları ve görüģleri ile katkılarını ve yönlendirmeleri ile bana yardımcı olan tez danıģmanım, değerli hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. ġükrü DÜZGÜN e, Değerli hocalarım Yrd. Doç. Dr. BaĢaran GENÇDOĞAN, Yrd. Doç. Dr.Arzu GÜLBAHÇE ye ve Yrd. Doç. Dr. Erdoğan KÖSE ye, ve bu tezin hazırlanmasında katkılarını esirgemeyen tüm psikolojik danıģmanlara, mesai arkadaģlarım Yılmaz GÜNDÜZ ve Selçuk YAZICI ya, ve hayatımın her aģamasında üzerimde büyük emek ve destekleri olan annem ġengül SEÇER ve abim TaĢtan SEÇER e, eģim Nida SEÇER e, ayrıca çalıģmamda katkıları olup adlarını burada tek tek yazamadığım herkese teģekkür ederim. Ġsmail SEÇER Psikolojik DanıĢman IV

6 ÖZET YÜKSEK LĠSANS TEZĠ PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNĠN ÇEġĠTLĠ DEĞĠġKENLER AÇISINDAN ĠNCELENMESĠ Ġsmail SEÇER DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. ġükrü DÜZGÜN 2010 Sayfa: 130 Jüri: Yrd. Doç. Dr. ġükrü DÜZGÜN Yrd. Doç. Dr. Lütfi SEZEN Yrd. Doç. Dr. Arzu GÜLBAHÇE Bu çalıģmanın amacı psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeylerinin çeģitli değiģkenler açısından incelenmesidir. AraĢtırma, Erzurum Ġl merkezi ve ilçelerinde görev yapan 147 Psikolojik danıģman üzerinde yapılmıģtır. AraĢtırmada veri toplama aracı olarak Maslach TükenmiĢlik Envanteri ve KiĢisel Bilgi Formu kullanılmıģtır. AraĢtırma sonuçlarına göre psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeylerine iliģkin bulgular aģağıda belirtildiği gibidir. Doğum yeri, cinsiyet, çalıģılan okul türü, çalıģılan okulun niteliği, çalıģılan yerleģim birimi, üstlerinden takdir görme durumu, okul yöneticileri ile iģbirliği yapabilme ve medeni durum değiģkenleri açısından duygusal tükenme, duyarsızlaģma ve düģük kiģisel baģarı hissi alt boyutlarında anlamlı olarak bir farklılaģma bulunamamıģtır. Okul ortamından memnuniyet duyma ile tükenmiģlik arasında anlamlı bir fark olduğu tespit edilmiģtir. YaĢ değiģkeni açısından duygusal tükenmiģlik ve düģük kiģisel baģarı hissi alt boyutlarında anlamlı bir farklılaģma olmadığı, duyarsızlaģma alt boyutunda ise anlamlı bir farklılaģma olduğu ve en yüksek duyarsızlaģmayı yaģ grubundaki psikolojik danıģmanların yaģadığı tespit edilmiģtir. Mesleki kıdem değiģkeni açısından duygusal tükenmiģlik ve duyarsızlaģma alt boyutlarında anlamlı bir farklılaģma olmadığı, düģük kiģisel baģarı hissi alt boyutunda ise anlamlı bir farklılaģma olduğu ve 0-1 yıllık mesleki kıdeme sahip psikolojik danıģmanların en yüksek düzeyde tükenmiģlik yaģadığı tespit edilmiģtir. Anahtar kelimeler: Psikolojik danıģman, Duygusal TükenmiĢlik, DuyarsızlaĢma, DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi V

7 ABSTRACT MASTER S THESĠS INVESTĠGETION OF BURNOUT LEVELS OF PSYCHOLOGICAL COUNSELORS WITH RESPECT TO DIFFERENT VARIABLES Ġsmail SEÇER Advisor: Assist. Prof. ġükrü DÜZGÜN 2010 Page: 130 Jury: Assist. Prof. ġükrü DÜZGÜN Assist. Prof. Lütfi SEZEN Assist. Prof. Arzu GÜLBAHÇE The purpose of this study is to examine the burnout levels of psychological counselors in terms of several variables. The study was carried out on 147 psychological counselors working in the city center of Erzurum and in its districts. The Maslach Burnout Inventory and Personal Information Form were used in the collection of the data. The study findings related to the burnout levels of psychological counselors are as follows. A significant difference wasn t found out between the emotional exhaustion, depersonalization and low sense of personal accomplishment subscales in terms of place of birth, gender, type of school, the nature of school, residential units,getting the appreciation of senior directors, capability of collaborating with school administrators and marital status variables. It was found out that there was a significant difference between the satisfaction with the school environment and exhaustion level. It was determined that there wasn t a significant difference between the emotional exhaustion and the feeling of low personal accomplishment subscales in terms of age variable but this difference was found out to be significant in depersonalization ( insensitivity) subscale It was also determined that the highest insensitivity was experienced by the psychological counselors aged between "21 to 30". It was found out that there wasn t a significant difference between the emotional exhaustion and depersonalization insensitivity subscales in terms of vocational seniority variable but this difference was found out to be significant in low sense of personal accomplishment subscale and that psyhological counselor with "0-1 year vocational (experince) seniority experienced the highest level of burnout. Key words: Psychological counselor, emotional burnout, depersonalization, the feeling of low personal success VI

8 İÇİNDEKİLER JÜRĠ ÜYELERĠNĠN ĠMZA SAYFASI......I ÖNSÖZ...III ÖZET... V ABSTRACT...VI TABLOLAR DĠZĠNĠ XI KISALTMALAR DĠZĠNĠ......XVIII BĠRĠNCĠ BÖLÜM GĠRĠġ PROBLEM DURUMU ARAġTIRMANIN AMACI PROBLEM ALT PROBLEMLER DENENCELER ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ VARSAYIMLAR SINIRLILIKLAR TANIMLAR TükenmiĢlik Duygusal Tükenme DuyarsızlaĢma DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Rehberlik ve Psikolojik DanıĢma Hizmetleri Psikolojik DanıĢma Psikolojik DanıĢman VII

9 ĠKĠNCĠ BÖLÜM KURAMSAL ÇERÇEVE TÜKENMĠġLĠK KAVRAMI TükenmiĢlik Kavramının Üç Boyutu Duygusal TükenmiĢlik DuyarsızlaĢma DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi TÜKENMĠġLĠĞĠN BELĠRTĠLERĠ Fiziksel Belirtiler DavranıĢsal Belirtiler Psikolojik Belirtileri TÜKENMĠġLĠĞĠN NEDENLERĠ KiĢisel TükenmiĢlik Nedenleri YaĢ Cinsiyet Medeni Durum Eğitim KiĢilik ĠĢe KarĢı AĢırı Ġlgi Örgütsel TükenmiĢlik Nedenleri Örgüt Ġçinde ÇatıĢma Yeterlilik ve Mücadelede Etkinlik Özerklik ve Kararlara Katılım Yöneticilerle ĠliĢkiler AĢırı ĠĢ Yükü Ġnsanlarla ĠliĢkilerden Kaynaklanan TükenmiĢlik TÜKENMĠġLĠĞĠN SONUÇLARI TÜKENMĠġLĠKLE ĠLGĠLĠ YAPILAN ARAġTIRMALAR VIII

10 Yurtiçinde Yapılan AraĢtırmalar Yurt DıĢında Yapılan AraĢtırmalar ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YÖNTEM ARAġTIRMANIN MODELĠ EVREN VE ÖRNEKLEM Örneklem Grubuna ĠliĢkin Sayısal Özellikler VERĠ TOPLAMA ARAÇLARI Maslach TükenmiĢlik Envanteri Maslach TükenmiĢlik Envanterinin Geçerliği Maslach TükenmiĢlik Envanterinin Güvenirliği Maslach TükenmiĢlik Envanterinin Cevaplanması Maslach TükenmiĢlik Envanterinin Puanlanması Maslach TükenmiĢlik Envanteri Puanlarının Yorumu KiĢisel Bilgi Formu VERĠLERĠN ANALĠZĠ DÖRDÜNCÜ BÖLÜM BULGULAR VE YORUM DOĞUM YERĠ DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR CĠNSĠYET DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR YAġ DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR MEDENĠ DURUM DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR IX

11 4.5. OKUL YÖNETĠCĠLERĠ ĠLE ĠġBĠRLĠĞĠ YAPABĠLME DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR MESLEKĠ KIDEM DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR GÖREV YAPILAN OKUL TÜRÜ DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR GÖREV YAPILAN OKULUN NĠTELĠĞĠ DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR ÜSTLERDEN TAKDĠR GÖRME DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR OKUL ORTAMINDAN MEMNUNĠYET DUYMA DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR GÖREV YERĠ DEĞĠġKENĠNE GÖRE PSĠKOLOJĠK DANIġMANLARIN TÜKENMĠġLĠK DÜZEYLERĠNE ĠLĠġKĠN BULGU VE YORUMLAR BEġĠNCĠ BÖLÜM SONUÇ VE ÖNERĠLER SONUÇ ÖNERĠLER KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇMĠġ X

12 TABLOLAR DĠZĠNĠ Üçüncü Bölüm ün Tablo ve ġekilleri: Tablo 3.1 Örneklem Grubunu OluĢturan Psikolojik DanıĢmanların Ġlçelere Göre Dağılımı Tablo 3.2. Psikolojik danıģmanların Doğum yeri ne Göre Dağılımı Tablo 3.3. Örneklem grubunun cinsiyet özellikleri Tablo 3.4. Psikolojik DanıĢmanların YaĢ Grubuna Göre Dağılımı 46 Tablo 3.5. Örneklem grubunun medeni duruma göre dağılımı. 47 Tablo 3.6. Psikolojik danıģmanların Okul Yöneticileri ĠĢbirliği Yapabilme Durumuna Göre Dağılımı Tablo 3.7. Psikolojik DanıĢmanların Mesleki Kıdemlerine Göre Dağılımı..48 Tablo 3.8. Psikolojik DanıĢmanların Görev Yaptıkları Okul Türüne göre Dağılımı.. 48 Tablo 3.9. Psikolojik danıģmanların görev yaptıkları okulların niteliğine Göre Dağılımı..49 Tablo Psikolojik danıģmanların Üstlerinden Takdir Görme Durumlarına Göre Dağılımı.. 49 Tablo 3.11.Psikolojik danıģmanların Görev Yaptıkları Okul Ortamından Memnun Olma Durumuna Göre Dağılımı...50 Tablo Psikolojik danıģmanların Görev Yaptıkları Yer e Göre Dağılımı.. 50 Tablo Maslach TükenmiĢlik Envanterinin Alt Ölçeklerine ĠliĢkin Puan Değerleri XI

13 Dördüncü Bölüm ün Tablo ve ġekilleri: Tablo 4.1. Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Doğum Yeri Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri...56 Tablo 4.2. Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Doğum yeri Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları. 57 Tablo 4.3. Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ve Doğum Yeri Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri 57 Tablo 4.4. Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile Doğum Yeri Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları. 58 Tablo 4.5. Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Doğum yeri Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri 58 Tablo 4.6. Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Doğum Yeri Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları...59 Tablo 4.7. Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Cinsiyet Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama, Standart Sapma ve T değeri 60 Tablo 4.8. Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile Cinsiyet Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama, Standart Sapma ve T değeri.. 61 Tablo 4.9. Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Cinsiyet Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama, Standart Sapma ve T değeri...63 Tablo YaĢ DeğiĢkenine Göre TükenmiĢliğin Duygusal Tükenme Boyutu Ġle Ġlgili Ortalama, Standart Sapma ve T Değerleri..64 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile YaĢları Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları. 65 XII

14 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile YaĢları Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..66 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile YaĢları Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.. 67 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile yaģları Arasındaki Farka ĠliĢkin Post Hoc LSD Testi Sonuçları..68 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile YaĢları Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri.. 70 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Medeni Durum Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri. 70 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Medeni Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları..72 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile Medeni Durum Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri...73 Tablo Psikolojik DanıĢmanların duyarsızlaģma Düzeyleri ile Medeni Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları. 74 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Medeni Durum Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..75 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Medeni Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.. 76 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeylerinin Okul Yöneticileri ile ĠĢbirliği Yapabilme Düzeyine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..77 XIII

15 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeylerinin Okul Yöneticileri ile ĠĢbirliği Yapabilme Düzeyine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları 78 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeylerinin Okul Yöneticileri ile ĠĢbirliği Yapabilme Düzeyine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri...79 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeylerinin Okul Yöneticileri ile ĠĢbirliği Yapabilme Düzeyine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo 4.26.Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeylerinin Okul Yöneticileri ile ĠĢbirliği Yapabilme Düzeyine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..81 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeylerinin Okul Yöneticileri ile ĠĢbirliği Yapabilme Düzeyine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.. 82 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeylerinin Mesleki Kıdemlerine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri...82 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Mesleki Kıdemlerine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları 84 Tablo 4.30.Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeylerinin Mesleki Kıdemlerine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..85 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeylerinin Mesleki Kıdemlerine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri.86 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Mesleki Kıdemlerine göre DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeylerinin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..86 XIV

16 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Mesleki Kıdemlerine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları..87 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Mesleki Kıdemleri Arasındaki Farka ĠliĢkin Post Hoc LSD Testi Sonuçları. 88 Tablo Okul Türüne Göre TükenmiĢliğin Duygusal Tükenme Boyutu Ġle Ġlgili Ortalama, Standart Sapma ve T Değerleri. 89 Tablo 4.36.Okul Türüne Göre TükenmiĢliğin DuyarsızlaĢma Boyutu Ġle Ġlgili Ortalama, Standart Sapma ve T Değerleri. 91 Tablo Okul Türüne Göre TükenmiĢliğin DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Boyutu Ġle Ġlgili Ortalama, Standart Sapma ve T Değerleri Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Görev Yapılan Okulun Niteliği Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri.94 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Görev Yapılan Okulun Niteliği Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile Görev Yapılan Okulun Niteliği Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri.95 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile Görev Yapılan Okulun Niteliği Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları...96 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Görev Yapılan Okulun Niteliği Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..97 XV

17 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Görev Yapılan Okulun Niteliği Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları.98 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Üstlerinden Takdir Görme Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri.98 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Duygusal TükenmiĢlik Düzeyleri ile Üstlerinden Takdir Görme Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları. 99 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile Üstlerinden Takdir Görme Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..100 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DuyarsızlaĢma Düzeyleri ile Üstlerinden Takdir Görme Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları 114 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Üstlerinden Takdir Görme Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri 102 Tablo Psikolojik DanıĢmanların DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeyleri ile Üstlerinden Takdir Görme Durumları Arasındaki Farka ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları Tablo Okul Ortamından Memnuniyet Duyma DeğiĢkenine Göre TükenmiĢliğin Duygusal Tükenme Boyutu Ġle Ġlgili Ortalama, Standart Sapma ve T Değerleri.104 Tablo Okul Ortamından Memnuniyet Duyma DeğiĢkenine Göre TükenmiĢliğin DuyarsızlaĢma Boyutu Ġle Ġlgili Ortalama, Standart Sapma ve T Değerleri.105 Tablo Okul Ortamından Memnuniyet Duyma DeğiĢkenine Göre TükenmiĢliğin DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Boyutu Ġle Ġlgili Ortalama, Standart Sapma ve T Değerleri 106 XVI

18 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Görev Yeri ile Duygusal TükenmiĢlik Düzeyine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri..107 Tablo 4.54.Psikolojik DanıĢmanların Görev yeri ile Duygusal TükenmiĢlik Düzeylerine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları..108 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Görev Yeri ile DuyarsızlaĢma Düzeyine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri 109 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Görev yeri ile DuyarsızlaĢma Düzeylerine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları..109 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Görev Yeri ile DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeylerine ĠliĢkin Ortalama ve Standart Sapma Değerleri.110 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Görev yeri ile DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeylerine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları..111 Tablo Psikolojik DanıĢmanların Görev yeri ile DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi Düzeylerine ĠliĢkin Tek Yönlü Varyans Analizi Sonuçları..111 XVII

19 KISALTMALAR VE SĠMGELER DĠZĠNĠ A.Ü. E.B.E. O.D.T.Ü. OMÜTF Ö.S.Y.S. Ö.S.Y.M. : ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ :EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ :ORTA DOĞU TEKNĠK ÜNĠVERSĠTESĠ :ONDOKUZ MAYIS ÜNĠVERSĠTESĠ TIP FAKÜLTESĠ :ÖĞRENCĠ SEÇME VE YERLEġTĠRME SĠSTEMĠ :ÖĞRENCĠ SEÇME VE YERLEġTĠRME MERKEZĠ XVIII

20 1 BĠRĠNCĠ BÖLÜM 1.GĠRĠġ 1.1 PROBLEM DURUMU Dünya Sağlık Örgütü sağlığı, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönlerden tam bir iyilik hali olarak tanımlamaktadır. Bu tanım sağlığı sadece fiziksel iyilik hali olarak görmemekte, onu psikolojik ve sosyal boyutları olan bir kavram olarak tanımlamaktadır. Bu tanıma göre sağlık, bireyde sadece fiziksel hastalıkların değil, psikolojik ve sosyal problemlerinde bulunmaması anlamına gelmektedir. ÇalıĢan kiģilerin çalıģma ortamları, iģyerindeki iliģkileri, statü ve rol belirsizlikleri, hizmet verilen insanlarla yaģanan problemler ve yönetimsel olumsuzluklar çalıģanların sağlığını bozabilmektedir. Bu olumsuz koģulların uzun süre devam etmesi son zamanlarda sıkça gündeme gelen tükenmiģlik sendromunun ortaya çıkmasına neden olabilmektedir(gökçakan,2007). TükenmiĢlik, insanlara hizmet veren mesleklerde çalıģan bireylerin sıklıkla yaģadıkları, fiziksel, duygusal ve zihinsel yorgunluğa yol açan bir sendromdur. Bireyin iģ yerinde yoğun duygusal beklentilerle karģılaģması, bir süre sonra hizmet verdiği kiģilere karģı ilgisinin ve duyarlılığının azalmasına ve olumsuz duygular geliģtirmesine neden olmaktadır. Bu olumsuz duygular bireyin verimini düģürmekte, iģ doyumunu azaltmakta ve çalıģmalarında verdiği hizmetin kalitesini düģürmektedir(akçamete, Kaner ve Sucuoğlu, 2001). TükenmiĢlik kavramı Freudenberger ve Richelson (1980) tarafından iģ ortamında umduğunu bulamayan bir kiģinin içine düģtüğü bitkinlik veya asabiyet hali olarak tanımlanmıģtır. Pines ve Aronson (1981), tükenmiģliği fiziksel tükenme, çaresizlik ve umutsuzluk hissi, duygusal tükenme, olumsuz benlik kavramı, iģe, yaģama ve diğer insanlara karģı olumsuz tutumlar geliģtirme gibi belirtilerin ağırlıklı olduğu bir rahatsızlık olarak tanımlamıģlardır. Gold (1984), tükenmiģlik belirtilerinin, depresyon belirtilerine benzediğini söylemektedir. Umutsuzluk, çaresizlik, boģluğa düģme ve hüzün duyguları gibi belirtilerin gerek depresyon ve gerekse de tükenmiģlikte en çok göze çarpan belirtiler olduğunu belirtmiģtir. Ayrıca tükenmiģliği bir bireyin sosyal anlamda bir iģle ilgili stresi

21 2 yaģaması sonucunda ortaya çıkan bir olumsuzluk olarak tanımlamıģtır. TükenmiĢliğin hiçbir düzeyi herhangi bir insan için önerilmezken stresin her insanda belli bir düzeyde bulunmasının yararlı olduğu uzmanlarca vurgulanmaktadır. Çünkü stresin belli bir düzeyde olmasının insanları amaçlanan davranıģı gösterme yâda hedeflerine uygun davranıģta bulunma hususunda tetikleyici ve harekete geçirici rolü olduğu belirtilmektedir. O nedenle her insanda belli bir düzeyde stres bulunması yararlı görülmektedir. Ancak bu stres seviyesinin aģırı boyutlara ulaģması veya çok düģük olması bireyin beklenen davranıģtan uzak davranıģlar göstermesine sebep olabilmektedir. Aynı Ģekilde tükenmiģliğinde aģırı boyutlara ulaģması bireyden beklenen hizmet ve iģ veriminin karģılanamamasına neden olabilmektedir.(balcı, 2000). TükenmiĢliğin tanımları çeģitlilik gösterse de Maslach (1982) bu tanımlarda ortak biçimde yer verilen üç tükenmiģlik boyutu olduğunu belirtmektedir. Bunlar; Duygusal tükenmiģlik, duyarsızlaģma ve düģük kiģisel baģarı hissi alt boyutlarıdır. Duygusal tükenme, tükenmiģlik sendromunun baģlangıcıdır. Duygusal tükenmede, çalıģanlar kendilerini yorgun, duygusal yönden aģırı yıpranmıģ ve yeni bir güne baģlayacak enerjiden yoksun hissederler. Duygusal tükenmeyi yaģayan kiģi, kendini diğer insanların sorunlarını çözme hususunda güçsüz hisseder ve bu güçsüzlüğü yenmek için insanlardan kaçıģ yolunu kullanır(jackson vd.,1986). Ġnsanlardan kaçıģın sonunda geliģtirilen soğuk, ilgisiz, katı, hatta insani olmayan duygular duyarsızlaģmayı oluģturur. DuyarsızlaĢan birey, hizmet sunduğu insanlara bir nesneymiģ gibi davranır, onları duygusuz ve çıkarcılıkla suçlar, olumsuz ve alaycı tutumlar sergiler. Örneğin duyarsızlaģan bir öğretmenin gözünde öğrenciler, aptal, bir Ģeyden anlamaz, çıkarcı, her an aldatmaya hazır, kahrolası birileri olarak görünebilir. DuyarsızlaĢma bireyin canlılığını en aza indirir. Etkili performans göstermesi gerektiği yerde adeta iģle ilgisi kesilir. DüĢük kiģisel baģarı hissi ise, kiģinin kendisini olumsuz değerlendirmesidir. Duygusal tükenmiģlik yaģayan ve insanlara karsı duyarsızlaģmıģ bir birey aynı zamanda kendisine karģı olan güveninide yitirmiģtir. Kendisini kimsenin sevmediğine ve önemsemediğine kanaat getirir ve hizmet sunduğu insanlara karģı yetersiz kaldığına dair bir duygu geliģtirir. Bu duygu bireyin kendisine olan saygısını zedeler(jackson vd., 1986).

22 3 TükenmiĢlik, davranıģsal olarakta bazı belirtileri ortaya çıkarmaktadır. KiĢiler arası iletiģimin bozulması, meslektaģlarına ve diğer bireylere karģı alaycı bir tavır sergileme, izinsiz yada hastalık gibi gerekçelerle iģe gelmeme, hizmetin niteliğinde bozulma, bazı iģleri erteleme ve yapmama gibi sorunlar tükenmiģliğin yol açtığı problemler arasındadır. Konu ile ilgili olarak yapılan çalıģmalarda birçok tükenmiģlik nedeninden söz edilmektedir. Bireyin uzun süre stres yaģaması, iģ yükünün fazla olması, meslektaģları ile yeterli paylaģım fırsatının olmaması, kötü çalıģma koģulları, kötü yönetim, çalıģılan iģin düģük statülü hissedilmesi, düģük ücret, yetersiz eğitim ve kaynak yetersizliği gibi nedenler tükenmiģliğin geliģmesinde rol oynayabilmektedir. TükenmiĢliğin fiziksel belirtilerinin yanı sıra psikolojik belirtileride oldukça önemlidir. Öfke patlaması, depresyon belirtileri, sürekli gerginlik, kafa karıģıklığı, kararsızlık, sürekli endiģe, uzun süreli yetersizlik duygusu, düģük benlik algısı, ümitsizlik, madde bağımlılığı, bir iģe konsantre olamama, kendi problemlerinin sorumluluğunu baģkasına atma, hayal kırıklığı ve panik atak tükenmiģliğin psikolojik olarak yarattığı sorunlar arasındadır. TükenmiĢlik sendromunun ortaya çıkmasında bireysel veya örgütsel nedenler rol oynamaktadır. Bireysel nedenler; kiģinin iģini isteyerek seçip seçmemesi, her Ģeyi mükemmel yapma isteği, bireyin olaylara karģı esnek olmaması, bireyin özel hayatında yaģayabileceği problemler, yeterlilik algısı vb. olarak sıralanabilir. Örgütsel nedenler ise katı kurallar, rol belirsizliği, rol çatıģması, ağır iģ yükü, iģ ile ilgili aģırı beklentiler, ekonomik durum, problem çözme ve iletiģim becerileri, örgütsel atmosfer, mesleki kıdem, çalıģılan yerleģim yeri, takdir görüp görmeme durumu vb. olarak sıralanabilir. TükenmiĢlik sendromuna maruz kalan bireylerde fizyolojik (kronik baģ ağrısı, yorgunluk, sindirim sistemi problemleri, kilo kaybı, uykusuzluk, bitkinlik hissi, enerji kaybı, kronik soğuk algınlığı), davranıģsal (hatalar yapma, bazı Ģeyleri erteleme yada sürüncemede bırakma, iģe geç gelme, izinsiz olarak yada hastalık nedeni ile iģe gelmeme, iģi bırakma eğilimi, hizmetin niteliğinde bozulma, iģte ve iģ dıģındaki iliģkilerde bozulma, kaza ve yaralanmalarda artıģ, meslektaģlara ve hizmet verilen kiģilere karģı alaycı bir tavır sergileme, iģle ilgilenmek yerine baģka Ģeylerle vakit geçirme, kuruma ilginin kaybı), duygusal (ani öfke patlamaları, sürekli kızgınlık, yalnızlık ve umutsuzluk duyguları, çaresizlik, engellenmiģlik, sabırsızlık, benlik saygısında düģme, değersizlik, eleģtiriye aģırı duyarlılık, karar vermekte yetersizlik gibi problemlerden biri veya birden fazlası görülebilir.

23 4 TükenmiĢlik bir süreci içermekte olup, bir yada iki travmatik olayın sonucu oluģmamakta, sayısız olay ve yaģantıların birikimi olarak ortaya çıkmaktadır. Bundan dolayı birçok araģtırmacı tükenmiģliğin evreleri üzerinde çalıģmıģtır. Edelwich, tükenmiģlik sendromunun aģama aģama geliģtiğini ve dört aģamada ortaya çıktığını belirtmiģtir (Çam, 1989). Bu aģamalar Ģunlardır. 1.Ġdealistik CoĢku Dönemi: KiĢide enerjinin, umudun ve beklentilerin yüksek olduğu dönemdir. KiĢi baģlangıçta mesleki amaçlarına ulaģmak için yüksek bir motivasyon düzeyine sahiptir. Kendisine verilen görevleri yoğun bir çaba ve gayretle yerine getirmeye çalıģmaktadır. Bu aģamada üstlerinden ve yöneticilerinden övgü ve takdir beklemektedir.fakat iģ ortamındaki yönetimsel sorunlar, önyargılı tutumlar, haksız ve yersiz eleģtiriye maruz kalma, kendisine ve yaģamındaki diğer kiģilere yeterli zaman ayıramama ve uyum sorunları nedeniyle kiģi giderek durgunlaģmaya baģlar. Bu süreç genellikle bireyin mesleki yaģamının ilk yıllarında ortaya çıkmaktadır. 2.Durgunluk: Mesleki olarak idealist coģkusu düģmeye baģlayan kiģide yavaģ yavaģ iģi yavaģlatma düģünceleri ortaya çıkar. Artık idealizmin, ilkelerin ve amaçların ilk yıllardaki gibi peģine düģülmez. KiĢi iģyerindeki görevi ile ilgili birtakım sorunlar yaģamaya baģlar ve bu sorunlara giderek iģ ortamındaki diğer çalıģanlarla ve yöneticilerle anlaģmazlık ve çatıģma yaģama durumlarıda eklenir. Bu süreç devam ettiğinde kiģinin iģ doyumu azalır ve iģ dıģındaki ilgilere (arkadaģlık, spor, boģ zaman etkinlikleri, ailesi, evi) giderek daha fazla zaman ayırmaya baģlar. 3.Engellenme: Bu dönemi yaģayan kiģi, iģinin değeri ve anlamı ile ilgili sorular sormaya ve iģe devam edip etmemeyi sorgulamaya baģlar. ĠĢin sınırları, kiģi için iģin amaçlarını gerçekleģtirme ve yapma hususunda engel ve tehdit olarak görülmeye baģlanır. Duygusal, davranıģsal ve fiziksel problemler bu dönemde önemli bir boyuta ulaģır. Bu süreç devam ettiğinde tükenmiģliğin son aģamasına girilir. 4.Apati: Artık ilgisizlik ve duyarsızlık kiģinin iģinin her yönüne yansır. ĠĢe geç gelme, iģten erken ayrılma ve bazen iģe gelmeme gibi birtakım olumsuz davranıģlar sıkça görülmeye baģlar. Genel iģ doyumsuzluğu, iģten yakınmalar, yönetici ve diğer çalıģanlarla sıkça çekiģme ve tartıģmalar bu dönemde tipik tükenmiģlik belirtileri olarak ön plana çıkar. TükenmiĢlik konusu üzerine yapılan araģtırmalar tükenmiģliğin özellikle insanlarla yüz yüze çalıģılan mesleklerde ağırlıklı olarak yaģandığını ve tükenmiģliğin

24 5 ortaya çıkmasında bazı demografik unsurların önemli rolü olduğunu göstermiģtir. Bu araģtırmaların bir çoğunda bekar ve genç çalıģanların tükenmiģlik düzeylerinin evli ve yaģlı çalıģanlardan, mesleki kıdemi düģük olanların uzun yıllardır çalıģanlardan daha fazla olduğu görülmüģtür. Kısacası, bekârlarda ve meslekte daha yeni ve deneyimsiz olanlarda tükenmiģliğin daha yüksek düzeyde yaģandığına iliģkin önemli araģtırma sonuçları mevcuttur. Öte yandan cinsiyet konusundaki araģtırmalar tutarlı sonuçlar ortaya koymamıģtır. Kimi çalıģmalar kadınlarda, kimileri erkeklerde iģ stresi ve tükenmiģliğin daha yoğun yaģandığını gösterirken, kimi araģtırmalarda cinsiyetler arası farklılık bulunamamıģtır (ġanlı, 2006). Her iģin kendine özgü zorlukları ve sorumlulukları olduğu gibi psikolojik danıģmanlarında üstlendikleri birtakım görev ve sorumluluklar vardır. Sekiz yıllık temel eğitime geçilmesiyle birlikte eğitimde yöneltme konusu yeniden gündeme gelmiģtir. Sekiz yıllık temel eğitim uygulamasından önce ülkemizde rehberlik hizmetleri ağırlıklı olarak ortaöğretim kurumlarında verilmesi gereken bir hizmet alanı olarak görülmekteydi. Sekiz yıllık temel eğitimle birlikte rehberlik hizmetlerinin bireyin okulöncesi eğitiminden baģlayarak üniversite öğreniminin sonuna kadar sürdürülmesi, yöneltme iģleminin sağlıklı olması içinde öğrencinin kiģisel, eğitsel ve mesleki geliģiminin bir bütünlük içinde ele alınması görüģü önem kazanmıģtır. Bu nedenle geleceğimizi emanet edeceğimiz nesillerimizin yetiģtiği eğitim kurumlarımızda rehberlik hizmetlerinin planlanması ve yürütülmesi için görevlendirilen psikolojik danıģmanların üzerindeki yük ve sorumluluk oldukça artmıģtır(yeģilyaprak,2000). Okullarımızda bu alanda yetiģmiģ uzman oranı her ne kadar da son yıllarda artmaya ve rehberlik hizmetlerine verilen önem artmaya baģlamıģ olsada hala yeterli düzeyde değildir. Ülkemizde psikolojik danıģmanlar üzerine yapılan araģtırmalardan elde edilen bulgular, okullarımızda rehberlik ve psikolojik danıģma hizmetlerinin yürütülmesi esnasında karģılaģılan sorunların baģında okul idarecileri ve öğretmenlerin rehberlik hizmetleri konusunda yeterli bir bilince sahip olmaması, rehberlik hizmetlerinin yeterince planlanamaması, rehberlik ve araģtırma merkezlerinin okullardaki rehberlik servisleri ile yeterli mesleki koordinasyonu sağlayamaması, rehberlik hizmetlerine gereken önemin verilmemesi ve fiziki Ģartların yeterli olmaması gibi hususların ön plana çıktığını göstermektedir. Mesleklerini icra ederken karģılaģılan bu gibi zorluklar, psikolojik danıģmanları tükenmiģlik riski ile karģı karģıya getirebilmektedir. Psikolojik

25 6 danıģmanlar mesleğe baģlarken kendileri, meslekleri ve öğrencileri hakkında olumlu düģüncelere sahipken, iģ koģullarının olumsuz bir sonucu olarak; zamanla olumsuz ve karamsar duygu ve düģüncelere kapılabilirler. Psikolojik danıģmanların bu duygularının kalıcı olması meslektaģlarına, öğrencilere ve okul idaresine karģı olumsuz tutum ve davranıģ geliģtirmelerine, baģarısızlık duygusunun geliģmesine, duygusal tükenmiģlik ve yorgunluk gibi birçok olumsuz durumun ortaya çıkmasına yol açabilir. Böyle bir durum psikolojik danıģmanların iģ doyumunu ve motivasyonlarını önemli derecede düģürecektir. Maslach ve Jackson (1981) bu duygulara sahip bireyleri tükenmiģlikten muzdarip bireyler olarak tanımlamıģlardır ARAġTIRMANIN AMACI Ülkemizin eğitim sistemi açısından son derece önemli bir görevi üstlenen psikolojik danıģmanların görevlerini çok dikkatli ve titizlikle yerine getirebilmeleri büyük önem taģımaktadır. Bu anlamda psikolojik danıģmanların görevlerine tam anlamıyla odaklanabilmeleri ve verimli olabilmeleri için bir takım Ģartların etkili bir Ģekilde oluģması gerekmektedir. Gerek fiziki ve gerekse de psikolojik Ģartlar psikolojik danıģmanların yapmıģ oldukları iģe odaklanmaları hususunda önemli etmenlerdir. Bu bağlamda araģtırmanın amacı, psikolojik danıģmanların görüģlerine baģvurarak, onların tükenmiģlik düzeyini çeģitli değiģkenler açısından belirlemek ve araģtırma bulguları doğrultusunda çözüm önerileri geliģtirmektir. AraĢtırmada psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeylerine etki ettiği düģünülen doğum yeri, cinsiyet, medeni durum, yaģ, mesleki kıdem, üstlerinden takdir görme düzeyi, görev yapılan yer, çalıģılan okul türü, çalıģılan okulun niteliği, okul yöneticileri ile iģbirliği yapabilme düzeyi ve çalıģılan okuldan memnun olup olmama durumları gibi değiģkenler ele alınmıģtır. Psikolojik danıģmanların mesleki anlamda etkinliliğini artırmak, tükenmiģlikle ilgili sorunların var olması durumunda ortaya ne gibi sonuçların çıkabileceğini belirlemek ve tükenmiģlik hissinin yaģanması durumunda alınması gereken önlemleri sunmak amacıyla tükenmiģlik konusunun araģtırılmasına gereksinim duyulmuģtur. ġüphesiz birçok etmenden etkilenen tükenmiģlik sendromuna iliģkin değiģkenleri tam olarak belirleyebilmek oldukça zordur. Ancak önemli olabileceği düģünülen bazı değiģkenlerin ele alınması suretiyle, tükenmiģliğin tanınması ve anlaģılması açısından bu alanda bilgi birikimi oluģmasına katkıda bulunacağı düģünülmektedir. Bu bilgi

26 7 birikimi ıģığında, tükenmiģlikle iliģkili değiģkenlerin tanımlanabileceği ve bu anlamda tükenmiģliğin önlenmesi ve ortadan kaldırılması hususunda çalıģmalar yapan bilim insanlarına yararlı bilgiler sunması umulmaktadır. Bu araģtırmada tükenmiģliğin doğum yeri, cinsiyet, medeni durum, yaģ, mesleki kıdem, üstlerinden takdir görme düzeyi, görev yapılan yer, çalıģılan okul türü, çalıģılan okulun niteliği, okul yöneticileri ile iģbirliği yapabilme düzeyi ve çalıģılan okuldan memnun olma gibi değiģkenlerle anlamlı bir farklılık gösterip göstermediği belirlenmeye çalıģılmıģtır. AraĢtırmada elde edilen bulguların tükenmiģlik ve psikolojik danıģmanlar üzerine araģtırma yapan ve yapacak olanlara ve araģtırmacılara yararlı bilgiler sağlayacağı düģünülmektedir PROBLEM Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile doğum yeri, cinsiyet, medeni durum, yaģ, mesleki kıdem, üstlerinden takdir görme düzeyi, görev yapılan yer, çalıģılan okul türü, çalıģılan okulun niteliği, okul yöneticileri ile iģbirliği yapabilme düzeyi ve çalıģılan okuldan memnun olup olmama değiģkenleri arasında anlamlı bir fark var mıdır? 1.4.ALT PROBLEMLER AraĢtırmanın problem cümlesinde genel çerçevesi çizilen problem durumuna aģağıdaki sorularla cevap aranmaktadır. 1. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile doğum yeri arasında anlamlı bir fark var mıdır? 2. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile cinsiyet arasında anlamlı bir fark var mıdır? 3. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile yaģ arasında anlamlı bir fark var mıdır? 4. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile medeni durum arasında anlamlı bir fark var mıdır?

27 8 5. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile okul yöneticileri ile iģbirliği yapabilme düzeyi arasında anlamlı bir fark var mıdır? 6. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile mesleki kıdemleri arasında anlamlı bir fark var mıdır? 7. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile çalıģılan okul türü arasında anlamlı bir fark var mıdır? 8. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile çalıģılan okulun niteliği arasında anlamlı bir fark var mıdır? 9. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile üstlerinden takdir görme düzeyi arasında anlamlı bir fark var mıdır? 10. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile çalıģılan ortamdan memnun olma düzeyi arasında anlamlı bir fark var mıdır? 11. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile görev yaptıkları yer arasında anlamlı bir fark var mıdır? 1.5.DENENCELER 1. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile doğum yeri arasında anlamlı bir fark vardır. 2. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile cinsiyet arasında anlamlı bir fark vardır. 3. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile yaģ arasında anlamlı bir fark vardır. 4. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile medeni durum arasında anlamlı bir fark vardır. 5. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile okul yöneticileri ile iģbirliği yapabilme düzeyi arasında anlamlı bir fark vardır. 6. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile mesleki kıdemleri arasında anlamlı bir fark vardır.

28 9 7. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile çalıģılan okul türü arasında anlamlı bir fark vardır. 8. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile çalıģılan okulun niteliği arasında anlamlı bir fark vardır. 9. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile üstlerinden takdir görme düzeyleri arasında anlamlı bir fark vardır. 10. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile çalıģılan ortamdan memnun olma düzeyi arasında anlamlı bir fark vardır. Psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri ile görev yaptıkları yer arasında anlamlı bir fark vardır. 1.6.ARAġTIRMANIN ÖNEMĠ TükenmiĢlik hem birey için hem de içinde bulunduğu örgüt için üzerinde durulması ve tedbir alınması gereken bir konudur. TükenmiĢliğe maruz kalan kiģi gerek yapmakta olduğu iģe gerekse de, hizmet verdiği bireylere ve birlikte çalıģtığı kiģilere karģı olumsuz bir tutum içinde olabilir, iģe geç gelme veya hiç gitmeme, iģ saatlerinde molaları uzatma, fiziksel rahatsızlık, sağlık nedeniyle sürekli izin alma, verilen görevi zamanında ve istenen Ģekilde yerine getirmeme veya sorumluluk almaktan kaçma, sigara ve alkol tüketiminde artıģ gibi bir takım sorunlar yaģayabilir. Psikolojik danıģmanlar, görev yapmakta oldukları kurumlarda mesleki anlamda yetersiz kalabilir, rehberlik ve psikolojik danıģma hizmetlerinin yürütülmesi aģamasında idareci, öğretmen, öğrenci ve veliler ile bir takım sorunlar yaģayabilir, kendini yenileme ve geliģtirme konusunda isteksiz davranabilirler. Tüm bu sorunlar psikolojik danıģmanların tükenmiģlik sendromunu daha fazla yaģamasına neden olabilir. TükenmiĢliğe neden olan bu etmenler üzerinde durulmaz ise tükenmiģlik sendromu zincirleme etkiler ile çoğalır ve içinden çıkılamaz bir hal alabilir. Ülkemizde çeģitli meslek mensuplarının tükenmiģlik düzeylerinin belirlenmesi ile ilgili yapılan çalıģmalar oldukça fazla olmasına karģın eğitimciler ve özelliklede psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeyleri üzerine yeterince çalıģma yapılmamıģtır. Günümüz çağdaģ eğitim anlayıģı ve Türk Milli Eğitim sistemi içerisinde iģlevi son derece önemli olan rehberlik ve psikolojik danıģma hizmetlerinin eğitim kurumlarımızdaki uygulayıcıları olan

29 10 psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeylerini saptamayı amaçlayan bu çalıģmadan elde edilecek sonuçların psikolojik danıģmanlara, akademisyenlere, araģtırmacılara ve konunun diğer ilgililerine önemli derece de yarar sağlayabileceği düģünülmektedir. Ayrıca bu araģtırmanın sonuçları psikolojik danıģmanlar üzerine yapılmıģ olan az sayıdaki araģtırma bulgularına yenilerinin eklenmesi, bundan sonraki süreçte psikolojik danıģmanlar üzerine yapılacak olan araģtırmalara ıģık tutması, psikolojik danıģmanların tükenmiģlik düzeylerinin çeģitli değiģkenlere göre göstermiģ olduğu değiģimin belirlenmesi, psikolojik danıģmanlık mesleğini seçmek isteyen bireyler için bu mesleğin sorunları ile ilgili bilgi sunulmasını sağlaması açısından önemlidir. Bu araģtırmada, psikolojik danıģmanların mesleki tükenmiģlik düzeyleri, tükenmiģliğin alt boyutlarına göre ele alınarak, bu boyutlar ile cinsiyet, medeni durum, yaģ, hizmet süresi, üstlerinden takdir görme düzeyi, görev yapılan yer, çalıģılan okul türü, çalıģılan okulun niteliği, okul yöneticileri ile iģbirliği yapabilme ve çalıģılan okuldan memnun olup olmama değiģkenleri arasında anlamlı bir fark olup olmadığı belirlenmeye çalıģılmıģtır. 1.7.VARSAYIMLAR 1. Örneklem grubunu oluģturan psikolojik danıģmanlar, Maslach TükenmiĢlik Envanterini içtenlikle cevaplamıģlardır. 2. Örneklem grubunu oluģturan psikolojik danıģmanlar, KiĢisel Bilgi Formunu içtenlikle cevaplamıģlardır. 3. Maslach TükenmiĢlik Envanteri örneklem grubunun tükenmiģlik düzeyini doğru olarak belirleyen bir ölçme aracıdır. 4. KiĢisel Bilgi Formu, örneklem grubunun araģtırma için istenilen kiģisel bilgilerini vermede yeterlidir. 1.8.SINIRLILIKLAR 1. Bu araģtırma Erzurum Ġl merkezi ve ilçelerinde görev yapan Psikolojik danıģmanlar ile sınırlıdır.

30 11 2. AraĢtırma sonuçları eğitim öğretim döneminde Erzurum Ġl inde görev yapmakta olan psikolojik danıģmanlar ile sınırlıdır. 3. AraĢtırma sonuçları, araģtırmada kullanılan ölçek ve kiģisel bilgi formu ile elde edilen veriler ile sınırlıdır TANIMLAR TükenmiĢlik TükenmiĢlik, insanlara hizmet veren mesleklerde çalıģan bireylerin sıklıkla yasadıkları, fiziksel, duygusal ve zihinsel yorgunluğa yol açan bir sendromdur. Bireyin iģ yerinde yoğun duygusal beklentilerle yaģaması, bir süre sonra hizmet verdiği kiģilere karģı ilgisinin ve duyarlılığının azalmasına ve olumsuz duygular geliģtirmesine neden olmaktadır. Bu olumsuz duygular bireyin verimini düģürmekte, iģ doyumunu azaltmakta ve çalıģmalarında verdiği hizmetin kalitesini düģürmektedir (Akçamete, Kaner ve Sucuoglu, 2001). TükenmiĢlik sendromu, depresyon, anksiyete bozuklukları, iģ doyumsuzluğu gibi durumlarda ortaya çıkabilen bulgularla karıģabilecek bir özellik taģımaktadır. Bir görüģe göre tükenmiģlik, bir stres denklemidir ve iģ stresinin ilerlemiģ hali tükenmiģliğin baģlangıcını oluģturmaktadır (Özdemir ve diğ.,1999) Duygusal Tükenme Duygusal tükenmiģlik, daha çok insanlarla yoğun ve yüz yüze iliģkinin kaçınılmaz olduğu meslek çalıģanlarında görülmektedir. Duygusal tükenme, tükenmiģliğin baģlangıcı, merkezi ve en önemli bileģenidir. Duygusal yönden yoğun bir çalıģma temposu içinde bulunan birey, kendini zorlamakta ve diğer insanların duygusal talepleri altında ezilmektedir. (BaĢören, 2005). Duygusal tükenmiģlik, kiģinin duygusal kaynaklarının tükendiğini hissetmesiyle ortaya çıkan duygusal bir yorgunluk durumudur. KiĢi, çalıģtığı kurumda hizmet verdiği kiģilere geçmiģte olduğu kadar verici ve sorumlu davranmadığını düģünmeye baģlar. Gerginlik ve kaygı duygusunu aģamayan kiģi için ertesi gün iģe gitmek çok zor gelmektedir. Dolayısıyla iģe gitmeme, iģyerine saatinde gelmeme, psikosomatik

31 12 Ģikayetler nedeniyle iģe gitmeme eğilimi gösterme ve iģten ayrılma gibi hem çalıģan hem de kurum açısından verimsiz bir durum ortaya çıkmaktadır(özkaya,2006). Duygusal tükenme, tükenmiģliğin temel boyutu olarak kabul edilmektedir ve psikolojik düzeyde bireyin duygusal kaynaklarının giderek artan Ģekilde azaldığını hissetmesi anlamına gelir. Bu durumda bulunan bir birey, psikolojik olarak baģkalarına bir Ģey verebilecek durumunda değildir. (Akçamete ve ark., 2001). Duygusal tükenmiģlik yaģayan kiģi, kendini diğer insanların sorunlarını çözme hususunda güçsüz hisseder. Üzerindeki duygusal yükü hafifletmek için kaçıģ yolunu kullanır. Ġnsanlarla olan iliģkilerini minimum düzeye indirir. Ġnsanları kafasında kategorize eder, karģılaģtığı kiģilere kliģeleģmiģ kalıplara göre davranır. Bunun sonucunda katı kural ve prensiplere göre hareket eden bir yapıya dönüģür DuyarsızlaĢma DuyarsızlaĢma, kiģinin bakım ve hizmet verdiği kiģilere karģı, duygudan yoksun biçimde davranıģlar sergilemesini içermektedir. Bu davranıģ katı, soğuk ve ilgisiz Ģekillerde kendini belli eder. Duygusal tükenme yaģayan kiģi, kendisini diğer insanların sorunlarını çözme hususunda güçsüz hisseder ve duyarsızlaģmayı bir kaçıģ yolu olarak kullanır. Ġnsanlarla olan iliģkilerini olabilecek en düģük düzeye indirir(maslach ve Jackson, 1981). Maslach'a göre tükenmiģliğin üç bileģeninden biri olan duyarsızlaģma alt boyutu en problemli boyut olarak görünmektedir. DuyarsızlaĢma, Maslach tarafından hizmet verilen kiģilere karģı uzaklaģma, katı, hatta insancıl olmayan bir Ģekilde davranıģta bulunma olarak tanımlanmıģtır(baģören, 2005). DuyarsızlaĢma, insanların kendilerini diğerleriyle anlamlı iliģkiler kurmaktan kopardığı bir durumdur. Bu durumdaki kiģi diğerleriyle arasında bir duvar oluģturur. BaĢkalarının hislerine ve duygularına soğuk ve kayıtsız kalır. GeliĢtirilen soğuk, ilgisiz, katı, hatta insani olmayan yapı, tükenmiģlik sendromunun ikinci ayağı olan duyarsızlaģmayı oluģturur. Dozu gittikçe artan bu olumsuz tutum çeģitli Ģekillerde ortaya çıkar. KiĢi hizmet verdiği bireylere karģı aģağılayıcı ve kaba davranabilir; onların rica ve taleplerini göz ardı edebilir veya gerekli yardım ve hizmeti sağlama hususunda isteksiz davranabilir(özkaya,2006).

32 DüĢük KiĢisel BaĢarı Hissi DüĢük kiģisel baģarı hissi, kiģinin kendisiyle ilgili değerlendirmelerinin olumsuz bir nitelik kazanması sonucu kendini iģle ilgili çeģitli olay ve durumlar karģısında yetersiz ve baģarısız olarak algılaması durumudur. KiĢi harcadığı çabanın karģılıksız kaldığını ve baģarılarının önemsenmediğini düģünür. Bu durum bireyde iģ motivasyonunun düģmesine ve iģyerinde baģarı için gerekli olan davranıģları göstermesine engel olur. Bireyin kendisi hakkında geliģtirdiği olumsuz düģünce tarzı, baģkaları hakkında da olumsuz düģünceler üretmesine yol açar. Bu durum giderek bireyde suçluluk duygularının oluģmasına neden olur ve kendisi hakkında baģarısız ve iģe yaramadığına iliģkin bir hüküm verir. ĠĢte bu noktada tükenmiģliğin üçüncü aģaması olan düģük kiģisel baģarı hissi ortaya çıkar. DüĢük kiģisel baģarı hissinin ortaya çıkması sonucunda kiģi kendine olan saygısını kaybederek depresyona girebilir. Çabalarının bir değiģikliğe yol açmayacağına inandığında ise uğraģmayı bırakır. YaĢamıĢ olduğu bu duruma iliģkin olarak düzelme umudunun azalması durumunda kiģi iģten ayrılmayı da bir çare olarak düģünmeye baģlayabilir.(özkaya,2006) Rehberlik ve Psikolojik DanıĢma Hizmetleri Rehberlik bireyin en verimli bir Ģekilde geliģmesini ve doyum verici uyumlar sağlamasında gerekli olan tercihleri, yorumları, planları yapmasına ve kararları vermesine yarayacak bilgi ve becerileri kazanması ve bu tercih ve kararları yürütmesi için bireye yapılan sistemli ve profesyonel bir yardımdır ( Tan, 1992). Rehberlik, bireye kendini anlaması, çevredeki olanakları tanıması ve doğru kararlar vererek özünü gerçekleģtirebilmesi için yapılan sistematik ve profesyonel yardım sürecidir (Kuzgun, 1992). Rehberlik, kendini anlaması, problemlerini çözmesi, gerçekçi kararlar alması, kapasitelerini geliģtirmesi, çevresine dengeli ve sağlıklı bir uyum yapması ve böylece kendini gerçekleģtirmesi için uzman kiģilerce bireye yapılan psikolojik yardımlardır(kepçeoglu, 1994). KiĢinin kendini ve çevresindeki olanakları tanıması ve gizil güçlerini geliģtirmesi için bu iģi kendine meslek edinmiģ uzmanlarca yapılan düzenli psikolojik yardım hizmetleridir (Bakırcıoglu, 1994).