Türk Hal lar nda Görülen Mimari Tasvirler*

Transkript

1 Türk Hal lar nda Görülen Mimari Tasvirler* Özet B itkisel, geometrik, figürlü, yaz l ve nesneli olarak çok zengin desenlere sahip Türk hal lar nda mimari tasvirler bafllang çta simgesel olarak yer alm fl, daha sonra gerçekçi bir flekilde kullan lmaya bafllanm flt r. Bu mimari ö eler ço unlukla dini mimarl k ürünleri olup Az olarak sivil mimarl k ürünleri de ifllenmifltir. Dini mimarl k ürünleri içerisinde en eski ve en yayg n olan mihrap formudur. Az say da Kâbe tasvirine rastlam flt r. Ayr ca yayg n olarak minare, cami, mescit, flad rvan, kilise, türbe gibi yap lar ile bunlar n iç ve d fl görüntüleri tasvir edilmifltir. Sivil mimarl k ürünleri içerisinde ise evler, konaklar, kaleler ve surlar görülür. Bu tasvirler 16. yüzy ldan 20. yüzy la gelince kadar dönemsel farkl l klar göstermifltir. Anahtar Kelimeler: Hal, mimari, mihrap, Kâbe, tablo hal. Suzan BAYRAKTARO LU Sanat Tarihçisi, Hal Uzman Müzeler Müdürü, VGM The Arch tectural Portra ts On Turkish Carpets Abstract Architectural portraits on Turkish carpets enriched with written, vegetal, figure and geometric patterns, were symbolic at the beginning, later it started to be used more realistically. These architectural items are mostly religious products; they are rarely civil. Among the religious architectural products, the oldest and the most common one is the mihrap (shrine) form. Portraits of Kâbe (Kaaba) were rarely encountered. Moreover, the buildings like minaret, mosque, small mosque, fountain, church, mausoleum and their interior and exterior views were commonly portrayed. On the other hand, houses, large houses, castles and city walls are the products of civil architecture. These portraits showed periodical differences from 16 th to 20 th century. Key words: Carpet, architectural, shrine, Kaaba, tablo carpet

2 VAKIFLAR DERG S nsanl k âlemine Türklerin bir hediyesi olan hal, s cac k yünleriyle yuvalar m z s t rken, zengin desen ve renkleriyle de ruhlar m z okflar, çevremizi süsler. Hal lar m z, Orta Asya daki M.Ö yüzy llara ve M.S. 5 6 yüzy llara tarihlenen en eski örneklerinden beri sürekli kendi içinden geliflerek zenginleflen bir desen özelli ine sahiptir. Bu özelli i Anadolu da 13. yüzy l Selçuklu hal lar ndan bafllayarak günümüze kadar dokunan bütün hal larda görmek mümkündür. Hal desenleri bitkisel, geometrik, figürlü ve nesneli olarak s n fland r l rlar. Bitkisel ve geometrik bezeme hal larda çok yo un olarak yer al r. Figürlü ve nesneli bezeme ise seyrek olarak görülür. Çünkü hal larda motifler genellikle stilize edilerek uygulan r. Dokuyucu tabiatta gördü ü her canl y ve nesneyi veya hayalinde canland rd düflünü, duygular n stilize edilmifl motiflerle hal ya dokur. Hal lar m z bir resim gibidir. Dokuyucu ayn bir ressam gibi, kendini, yapt stilize flekillerle dolayl olarak anlat r. Bu bak mdan hal bir semboller dünyas d r. Her fleklin, her motifin sembolik bir anlam vard r. Bu bak mdan hal lar m z birer soyut resimdir. Konumuz olan mimari tasvirler ise hal larda bafllang çta simgesel olarak yer alm fl, daha sonra gerçekçi bir flekilde kullan lmaya bafllanm flt r. Hal larda gördü ümüz mimari ögeler ço unlukla dini mimarl k ürünleridir. Az olarak sivil mimarl k ürünleri de ifllenmifltir. Dini mimarl k ürünleri içerisinde en eski ve en yayg n olan mihrap formudur. Az olarak Kâbe tasviri bulunur. Yine yayg n olarak minareleri ile cami, mescit, flad rvan, kilise, türbe gibi yap lar ile bunlar n iç ve d fl görüntüleri tasvir edilmifltir. Sivil mimarl k ürünleri içerisinde ise evler, konaklar, kaleler ve surlar görülür. Kâbe tasviri, Türk Sanat nda, 16. yüzy l n ilk yar s nda görülmeye bafllam flt r. Çini, minyatür, maden, ahflap eserler, iflleme ve hal larla, kalem ifli bezemede Kâbe tasvirlerine rastlanmaktad r. Özellikle yüzy llarda minyatür, çini ve hal larda kullan lm flt r (Aldo an 1997: 162) Kâbe tasvirli hal lar stanbul Türk ve slam Eserleri Müzesi ile Konya Etno rafya Müzesinde bulunmaktad r. Hal larda bir mimari süsleme olarak Kâbe tasviri, mihrap nifli içerisinde kare veya dikdörtgen planl olarak ve etraf n çember fleklinde saran flebekelerle verilmifltir. Burada tan taca m z örnek, Konya Etno rafya Müzesinde bulunmaktad r (Resim 1). 848 Envanter numaral, maksimum 111x112 cm. ölçülerinde olan hal seccâde kahverengi zeminlidir. Kenarlar nda bordür niteli inde ince fleritler bulunmaktad r. Ana bordür olarak ayr lan k sm n içi bofltur. Ayak k sm eksik olan hal n n üzerinde sadece ince bir mihrap nifli içerisinde Kâbe tasviri bulunmaktad r. Dikdörtgen planl yap n n etraf n daire fleklinde flebekeler çevirir. Üstünde bir kandil, alt nda da oldukça gerçekçi bir minber tasviri yer al r. Minber üzerinde bir sancak ifllenmifltir. Mihrap köfleliklerinde de birer asma kandil yer al r. Kâbe nin etraf ndaki sütunlu galerileri yans tan daire fleklindeki flebekelerde, sütunlar n üzerinde birer alem, aralar nda da içeri do ru sarkan kandil motifleri vard r. Mihrap kemeri sivri kemer fleklinde olup, bordürlere birleflti i yerlerde yar m palmetler bulunur. Bu hal seccâdenin, 19. yüzy la ait oldu u söylenmekte ise de (Aldo an 1997: 163), dokuma s kl, kalitesi ve desenlerdeki yal nl k, daha erken tarihlere, tahminen 16. yüzy la ait oldu unu düflündürmektedir. stanbul Türk ve slam Eserleri Müzesinde bulunan ve 17. yüzy la tarihlendirilen 287 envanter numaral Kâbe tasvirli hal (Aldo an 1997: 163), Kâbe, minber, kandil gibi motiflerin biçim ve düz zemin üzerine yerlefltirilifli bak m ndan, Konya Mevlana Müzesindeki hal ile büyük benzerlik göstermektedir. Yine Türk ve slam Eserleri Müzesinde bulunan ve 18. yüzy la ait olan 760 envanter numaral hal seccâdede dört sütunla tafl nan üç kemerli mihrap niflinin orta kemeri içerisinde Kâbe nin resmedildi i görülür (Aldo an 1997: 162, Aslanapa 2005: 247). * Bu konu Trabzon da 2006 y l nda yap lan 17. CIEPO Sempozyumunda (International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies) bildiri olarak sunulmufl fakat bas lmam flt r. Bildiri geniflletilerek makale haline getirilmifltir

3 SAYI 32 Kâbe tasvirleri hal n n d fl nda minyatürlerde, çinilerde ve kalem ifli süslemede görülür. stanbul da Vak flar Genel Müdürlü ünün Türk nflaat ve Sanat Eserleri Müzesinde bir çini panoda Kâbe tasviri görülmektedir (Resim 2). Ayr ca 18. yüzy l stanbul Cezeri Kas m Pafla Camine ait bir çini panoda da Mekke flehri içerisinde Kâbe tasviri yer almaktad r. Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan 2252 envanter numaral çini pano camiden çal nm fl ve daha sonra bulunarak ad geçen müzeye getirilmifltir (Resim 3). Kalem ifli olarak cami, flad rvan, konak gibi yap lar n duvarlar nda ifllenmifltir. 1791/92 tarihli Soma H z r Bey Camiinin cümle kap s n n bat s ndaki pencerenin üstünde Mekke fiehrinin resminde Kâbe tasviri yer almaktad r (Ar k 1973: 14, 39). stanbul da 16. yüzy l eseri olan Rüstem Pafla Camiinin duvar çinilerinde Kâbe tasvirli bir pano bulunmaktad r (Önge 1968: 2). Topkap Saray Müzesi Kitapl nda örnekleri bulunan, yüzy llarda birçok kopyas yap lm fl olan Delail-i Hayrat minyatürlerinde Mekke ve Medine tasvirleri bulunmaktad r (Renda 1977: 73). Mekke flehrinde Kâbe tasviri görülmektedir. Minyatürlerde, çinilerde ve duvar resimlerinde yer alan Kâbe tasvirleri daha gerçekçi, perspektif ve oranlara dikkat edilerek ve küp fleklinde verilmifltir. Hal da ise daha stilize ve derinlik kayg s olmadan, dikdörtgen fleklinde tasvir edilmifltir. Hal lardaki en eski ve en yayg n mimari süsleme mihrap fleklidir. Seccâdelerde uygulan r. Çeflitli flekillerde ve kemer görünümünde verilir. Örne in sivri, yuvarlak, bas k, dilimli kemer gibi. Bilinen en erken tarihli örnekler 14. yüzy la ait saf seccâdelerdir. Camilerde Kâbe yi gösteren yönde olup bütün Müslümanlar n namaz k larken yöneldikleri mihrap, hal seccâdelerimizin en önemli desenidir. Seccâdelerdeki mihrap nifli, camilerdeki mihrab n iki boyutlu olarak hal üzerinde yer almas d r. Tarihi camilerdeki mihrap genellikle mukarnasl bir kavsaraya sahiptir. Bu kavsaray birkaç s ra bordür fleklinde bezemeli kuflak çevirir. Bu bezemeler geometrik, y ld z veya bitkisel desenli olabilir. Bazen de yaz kufla mihrab çevreleyebilir. Bu özellikleri bir hal seccâde üzerinde aynen görmek mümkündür Resim 4 de Ankara Vak f Eserleri Müzesinden 719 envanter numaral 155x104 cm. ölçülerindeki bir K rflehir Seccâdesi, resim 5 de Ankara Arslanhane Camii mihrab yer almaktad r. Resim 6 da bir gerçek mihrab n çizimi ile hal seccâdedeki mihrab n çizimini yan yana görmekteyiz. Mukarnas n iki boyutlu çiziminin seccâdedeki basamakl mihrap çizimiyle ayn oldu u görülmektedir (Bayraktaro lu 1999: 59). En erken tarihli seccâdelerden günümüze kadar bütün örneklerde mihrap nifli yer almaktad r. Seccâdelerin di er bir türü saf seccâdelerdir. Birden fazla kiflinin yan yana saf tutarak namaz k lmas için yap lm fllard r. Türk ve slam Eserleri Müzesinde bulunan yüzy l saf seccâdelerindeki sivri kemerli veya dikdörtgen fleklinde kemerli de iflik mihrap uygulamalar görülmektedir (Resim 7 8). Anadolu da bilinen örnekleri 17. yüzy la ait olan ve dokundu u yerin ad yla an lan Milas, Kula, Gördes, Uflak, Bergama, Lâdik, K rflehir, Mucur, Sivas seccâdeleri gerek ifllevleri gerekse desenleriyle hal sanat içerisinde ayr bir yer tutarlar. En güzel örnekleri stanbul Topkap Saray Müzesi, stanbul Türk ve slam Eserleri Müzesi, stanbul Vak flar Hal Müzesi, Konya Mevlâna Müzesi, Ankara Vak f Eserleri Müzesinde ve yurt d fl nda birçok müzede yer alan bu seccâdeler mihrap flekilleriyle farkl l klar gösterirler. Bunlarda yer alan mihrap flekline göre hal lar n hangi yöreye ait oldu u tespit edilir. 17. yüzy l sonlar na do ru görülen Bat l laflma Dönemi sanat n birçok dal nda etkisini göstermifltir. Bat l laflma dönemi geleneklerinin hal da yans mas manzaral hal lar olarak karfl m za ç km flt r (Bayraktaro lu 1989: 76, Ar k 1980: 77-80). Manzaral hal lar Kula ve K rflehir de görülür. Bu hal larda yine tek veya çift mihrap nifli bulunmakta, nifl içerisinde ise kat kat manzara tasvirleri yer almaktad r. Bu tasvirlerde küçük a açlar aras nda konumuz olan mimari elemanlar görmekteyiz (Resim 9). Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan 496 envanter numaral, 182x108 cm. ölçülerindeki 19. yüzy la ait hal da niflin en tepesinde burçlar yla bir kale, en altta ise çat s, pencereleri, kap s ile cumbal bir konak tasviri görülmektedir. Arada ise kat kat manzara tasvirlerinde a açlar aras nda üçgen

4 çat l evler yer almaktad r. Bunlar do adan genel görüntülerdir. Bu grup hal larda sivil mimarl k ürünleri verilmifltir. Çeflitli yap lar n duvar süslemelerinde yer alan 19. yüzy la ait manzara tasvirleri ile benzerlik gösterirler. Manzaral Kula ve Manzaral K rflehir hal lar olarak tan mlanan hal lardaki mimari elemanlar stilize ve minyatür tarz nda verilmifltir. Atk, çözgü ve ilmeleri yündür. Nevflehir ve Kayseri civar ndan 19. yüzy la ait baz hal seccâdelerde mihrap kemeri iç içe ve birden fazla verilerek iç mekân tasvirleri yap lm flt r. Bu tasvirlerde perspektife dikkat edildi i ve resme derinlik kazand r ld, mimari mekânlar n üç boyutlu olarak vurguland görülmektedir. ç içe gittikçe daralan ve küçülen kemerler, ayr ayr mekânlar, ayr ayr hacimler oldu unu yans tmaktad r. Bu mekânlar n zeminleri de ayr desenlerle vurgulanm flt r. Perspektif baz örneklerde küçülen ve k salan sütunlarla verilmifltir (Resim 10). Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan 1208 envanter numaral, 166x110 cm. ölçülerindeki hal da gittikçe küçülen ve k salan sütunlarla üç sah nl bir iç mekân anlat lmaktad r. Orta sah n daha yüksek ve genifl, yan sah nlar dar ve k sad r. Üç sah nda da yukar dan afla ya sarkan kandil tasviri bulunmaktad r. Kandil, ilahi fl, nuru simgelemektedir (Bayraktaro lu 2000: 268, Bilgin 1977: 48, Bilgin 1979: 18). Bu kompozisyonda simgesel olarak; camilerde ibadetle, inançla, iç içe mekânlardan geçilerek ilahi fl a, nura, Tanr ya ulafl labilece i anlat lmaktad r (Aygün 2002: 106). 19. yüzy lda Kayseri ve Nevflehir yörelerine ait seccâdelerde cami iç mekân tasvirleri görülmektedir envanter numaral 195x130 cm. ölçülerindeki hal da bu özellikler görülmektedir (Resim 11). Minyatür ve duvar resmine göre hal dokuma tekni iyle bir resim yapman n ne kadar zor oldu unu düflünürsek, hal dokuyan n baflar s n takdir etmek gerekir. Bu hal larda yer alan sivri, yuvarlak, bas k, dilimli kemerler, ince, yivli sütunceler, k vr ml sütun bafll klar, sütunlarla ayr lm fl sah nlar, mihrap önünde yukar dan sarkan bir kandil, baflar l bir flekilde hal da resmedilmifltir. Bu durum hal dokuyucusunun çevresindeki camileri çok iyi VAKIFLAR DERG S bildi ini ve iyi bir gözlemci oldu unu göstermektedir. Anadolu nun hemen hemen tamam nda yapt m z hal incelemelerinde, Kayseri, Nevflehir ve yak n çevresi hal lar d fl nda, bu tarz cami içi tasvirlerine rastlan lmam flt r. Yine 19. yüzy la ait baz seccâdelerde mihrap içerisinde çok gerçekçi cami tasvirleri görülür. Bunlar çifte minareli, kubbeli cami tasvirleridir (Resim 12). Ankara Vak f Eserleri Müzesi nde bulunan ve 19. yüzy la tarihlenen, 1081 envanter numaral 127x180 cm. ölçülerindeki hal da dilimli bir mihrap nifli içerisinde son derece gerçekçi çifte minareli cami tasviri görmekteyiz. Kenar bordüründe de yine minareli camiler ve türbeler ifllenmifltir. Atk, çözgü ve ilmeler yündür. Bu hal lar n bilinen örnekleri Kayseri Yahyal ya aittir (Ça l tütüncügil 1999: 89). Bu hal larda mihrap içi ve köflelikleri çeflitli bitkisel desenlerle zenginlefltirilmifltir. Mihrap tepesinden nifl içine do ru iri, gösteriflli bir kandil sarkar. Mihrab n içerisinde son derece gerçekçi, perspektife dikkat edilerek kubbeli cami ve iki veya üç flerefeli çifte minareler ifllenmifltir. Zemin döflemeleri, mimari detaylar titizlikle verilmifltir. Bu hal lar n bordürleri ilginçtir. Ana bordürde minyatür fleklinde çifte minareli camiler, türbeler, flad rvanlar, aralarda a açlar ard arda ifllenmifllerdir. Halk aras nda bu bordürlerde görülen türbelerin kilise oldu u ve dinlerin kardeflli inin simgelendi i söylenmektedir. Kapadokya Bölgesine yak n Yahyal da dokunan bu hal lar için bu tez do ru gibi görünse de, yüzy llarda çeflitli dini ve sivil yap lardaki duvar süslemelerinde görülen manzara resimlerinin hal ya bu flekilde yans d düflünülmektedir. Kenar bordüründe cami, türbe vs. tasvirleri olan hal lar n iç dolgular nda her zaman cami tasviri bulunmayabilir. Resim 13 de yer alan Ankara Vak f Eserleri Müzesinden 993 envanter numaral 180x127 cm. ölçülerindeki hal da görüldü ü gibi iç dolgular nda çift mihrap içerisinde madalyon olabilmektedir. Bu madalyon iç içe, basamakl ve alt gen flekillerindedir. ç dolgusunda iri cami tasvirinin yer ald hal lar n bordürlerinde de her zaman cami, türbe vs. tasvirleri yer almayabilir.

5 SAYI 32 Camili hal lar denilen bu hal lar mihrapl olup seccâde olarak kullan l rlar. Bu makalede ileride tan taca m z üzerinde cami tasvirleri bulunan tablo hal lardan farkl d rlar. Yahyal camili seccâdelerde bulunan cami tasvirleri daha stilize olarak ifllenmifltir. Kenar bordürlerinde bulunan cami, türbe, flad rvan tasvirleri de daha küçük ve stilizedir. Minyatürlere benzer, derinli i olmayan, iki boyutlu ve yan ndaki di er yap ve a açlara göre orant s z, gerçek ölçüleri d fl ndad r. Cami tasvirleri; hal n n d fl nda, minyatürlerde, çini, ahflap ve tafl eserlerde de görülür. Cami mescit gibi dini yap larla, saray, köflk, flad rvan gibi sivil yap lar n kubbe, tavan veya duvarlar nda, alç tepe pencerelerinde, kufl köflklerinde ve mezar tafllar nda bulunurlar (Önge 1968: 1). Baz örneklerde cami tasvirlerinin yan nda türbe, ev, flad rvan gibi mimari yap lar da görülür. Yahyal hal lar n n iç dolgusunda ve kenar bordüründe gördü ümüz stilize çifte minareli camiler, türbeler, evlere benzer resimler Amasya II. Beyaz t Külliyesinin flad rvan nda ve Merzifon Kara Mustafa Pafla Külliyesi flad rvan nda, stanbul manzaras olarak yer almaktad r. Merzifon daki flad rvan n ustas Zileli Emin olup 1875 tarihlidir (Renda 1977: , Önge 1968: 2). Ayr ca Ac payam da 1802 tarihli Yaz r Köyü Camii nin mihrap duvar nda camili kompozisyonlar, tavan ete inde yer alan bir manzara fleridinde de üçgen çat l evler ve tek flerefeli minareli camiler görülmektedir (Renda 1977: 152). 20. yüzy lda Konya da Mevlâna Dergâh ve Türbesi tasvirli hal lar dokunmufltur (Resim 14). Bunlar Afyon ve Konya daki Vak f cami ve mescitlerinde yapt m z çal flmada çok miktarda karfl m za ç km flt r. Mevlanal veya Türbeli denilen bu hal seccâdeler Sille de dokunmaktad rlar (Özönder 1999: 543). Mevlanal hal seccâdelerde bezeme iki kat halinde verilmifltir. Alt katta girifl k sm resmedilmifltir. Girifl kap s, kemerli ve kafesli pencereler, bahçe çitleri ve hatta baz lar nda bahçedeki a aç bile tasvir edilmifltir. Yine baz lar nda kap üzerinde Arap harfleriyle Ya Hazreti Mevlana yaz l d r. Zemin döflemesi küçük kareler halinde belirtilmifltir. kinci kat bezemelerinde ise türbe, kubbeler, minare ve minber tasviri yer almaktad r. Hepsinin tepesinde birer alem bulunur. Baz lar nda Arap harfleriyle süsleme olarak okunamayan yaz lar ifllenmifltir. Üst k s mdaki mavi renkli bulutlarla, Mevlâna Türbesinin tabiattaki görünüflü yans t lmaktad r. Seccâdeyi bir veya iki s ra bordür çevirir. Bu bordürlerde birbirine ba l rumîlerden oluflan bir bezeme vard r. Atk ve çözgülerde ço unlukla, pamuk bazen yün, dü ümlerde yün malzeme kullan lm flt r. Bu tarz hal lar maddi kültür unsurlar n n iki boyutlu olarak yans t ld plastik eserlerdir. Türk hal lar n n uzun tarihi geçmifline bak larak gelenek d fl hal lar olarak yorumlanmaktad r (Tozun 1999: 549). Mimari tasvirlerin yer ald hal lar n bir grubu da tablo fleklindeki duvar hal lar d r. Bunlarda da konu yine dini ve sivil mimaridir. Bu tablo hal larda tek yap ölçe inde bir mimarl k ürünü tasvir edilmifltir. Bu genellikle tek bir camidir. Bütün ihtiflam yla bir foto raf gibi, kenarlar süslü konturlarla çevrelenerek hal üzerine resmedilmifltir. Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan bir hal seccâdede çok süslü, dilimli bir mihrap nifli içerisinde, deniz kenar nda iki minareli, kubbeli bir cami ile denizde saltanat kay tasvir edilmifltir (Resim 15). 123x186 cm. ölçülerindeki, 1072 envanter numaral hal da mihrap tepesinden afla yuvarlak bir kandil motifi sarkmaktad r. çinde tu ra resmedilmeye çal fl lm flt r. Al nl k k sm nda ise Arap harfleriyle Tophane Camii fierifi yazmaktad r. Ancak görünen cami stanbul Ortaköy (Büyük Mecidiye Camii) Camiidir. Tophane Camii deniz k y s nda de ildir. Mihrap köflelikleri Gördes Seccâdelerinde oldu u gibi k vr k dallardan oluflan bitkisel bir bezemeye sahiptir. Mihrab n iki yan nda bulunan süslü sütunlar söz edilen yaz n n yer ald kitabeyi tafl maktad r. Mihrab n alt nda ve üstünde bulunan yatay panolarda ise Osmanl Sanat nda yer alan palmet ve rumilerden oluflan bezeme vard r. Atk ve çözgülerde pamuk, dü ümlerde yün malzeme kullan lm flt r. K rm z, sar ve krem renkler hâkimdir. Bulundu u camide taraf m zdan tespit edilerek müzeye kazand r lan hal n n malzemesi,

6 üzerinde ifllenen desenler ve mevcut örnekler fl nda, 20. yüzy l bafllar na tarihlenebilece ini düflünmekteyiz. Özel bir koleksiyonda bulunan di er bir tablo hal da ise Edirne Selimiye Camii tasvir edilmifltir (Resim 16). Krem renkli zeminde gri ve siyah renklerde tasvirler yap lm flt r. Dört kenarda gösteriflli bir kenar bordürü camiyi çerçevelemektedir. Caminin önünde ve yanlar nda a açlar ifllenmifltir. Sol kenarda dikine bir flekilde postes, sa kenarda Ottomanes yazmaktad r. Altta solda Edirne nin eski ad olan Andrinople sa da ise Arap harfleriyle Edirne, köflelerde Arap ve Latin rakamlar yla 20 yazmaktad r. Hal çerçeveli oldu u için ölçüleri al namam fl, alt ve üstte yer alan yaz lar okunamam flt r. Sol üstte bir tu ra sa da ay-y ld z bulunmaktad r. Taraf m zdan 20. yüzy l bafllar na tarihlenebilece i düflünülmektedir. Di er bir tablo hal da Sultanahmet Meydan resmedilmifltir (Resim 17). D fltaki sade, içteki siyah zemin üstüne k rm z ve beyaz renkli birbirine geçmeli baklava fleklinde geometrik desenli iki bordürle çevrelenmifl hal da, stanbul Sultanahmet Meydan ve ön planda Alman Çeflmesi yer almakta, alt nda da Arap Harfleriyle Alman Çeflmesi yazmaktad r. Arka planda solda Sultanahmet Caminin girifli ve a açlar, Dikili Tafllar, karfl da binalar, sa tarafta brahim Pafla Saray oldu unu bildi imiz bina ve s k a açlar yer almaktad r. Zeminde gölge fl k oyunlar ve gökyüzünde bulutlar oldukça gerçekçi bir flekilde ifllenmifltir. 95x150 cm. ölçülerinde olan hal da atk ve çözgülerde pamuk, dü ümlerde flofl malzeme kullan lm flt r. 1 dm.2 de 50x50 Türk dü ümü bulunmaktad r. Özel bir koleksiyonda yer alan hal, taraf m zdan 20. yüzy l bafllar na tarihlenmektedir. Bir baflka duvar hal s nda, deniz k y s nda bir köflk ve uçak tasvir edilmifltir. Bir müzayede broflüründe tespit edilen ve üzerinde Arap harfleriyle Dersaadette Y ld z Saray yaz l olan bu hal n n, y llar aras nda Sultan Reflat döneminde dokunmufl olabilece i belirtilmektedir (Bar flta 1997: 142) VAKIFLAR DERG S Dolmabahçe Saray nda bulunan ve 19. yüzy l n sonuna tarihlenen bir duvar hal s nda Sivas Kongre Binas na benzetilen bir bina tasvir edilmifltir (Aslanapa vd. 2006: 64). Merdivenli, revakl bir girifli ve yuvarlak kemerli pencereleri olan yap zemin üstüne iki katl olarak tasvir edilmifltir. Tablo hal lara konu olan camiler tek yap ölçe indedir. Edirne Selimiye Camii, Orta Köy Camii gibi. Tek cami tasvirleri de yine dini ve sivil yap larda karfl m za ç kar. Tavflanl Kurflunlu Camiinin mihrap duvar nda Selimiye Camii nin gerçe e yak n bir tasviri vard r. Ayni camide alt nda 1813 tarihi bulunan Süleymaniye Camii tasviri yer almaktad r (Renda 1977: 153). Yozgat Çapano lu Camii nin mahfel orta kubbesinde (Ar k 1973: 65-66, (Renda 1977: 134), Soma H z rbey Camii mihrap içinde cami tasvirleri yer almaktad r (Renda 1977: 129, Ar k 1973: 48). Afyon Sand kl Ulu Camii kubbe ete inde stanbul Sultan Ahmet ve Tophane Nusretiye Camilerinin tasviri bulunmaktad r tarihlidir (Önge 1968: 1). Anadolu da yüzy llarda yap lm fl camilerde ve sivil yap larda manzara resimleri içerisinde cami tasvirlerini görmek mümkündür. Tokat Ya c o lu Kona baflodas nda, k y da dört minareli bir cami ve flad rvan ifllenmifltir. Suda saltanat kay ve di er küçük kay klar vard r (Renda 1977: 161). Mezar tafl, minber, kürsü, çeflme gibi eserlerde tafl üzerine kabartma olarak cami tasvirlerine rastlan r. zmir Hisar Camii minberinde, zmir Dönertafl Vak f Sebilinde (Ar k 1973: 66-68), Afyon ve Tire müzelerinde bulunan mezar tafllar nda cami motifine rastlan r (Önge 1968: 13). Bu mezar tafllar günümüzde, yeni binalar na tafl nan, Afyon Arkeoloji Müzesi ile Tire Müzesinde aç k sergilemede yer almaktad rlar. Son iki örne imiz ise Konya da tespit edilmifl duvar hal lar d r. Vak flar Genel Müdürlü üne ait olan bu hal lar n iç dolgusunda dini ve sivil mimarl k örneklerinin yer ald flehir tasviri görülmektedir. stanbul fiehri tasvirinde naif bir flekilde Bo az, surlar, camiler, evler ve do ada bulunan a açlar tasvir edilmifltir.

7 SAYI 32 Resim 18 de yer alan hal n n iç dolgusunda, çapraz köfleler aras nda kirli beyaz renkli stanbul Bo az oldu unu düflündü ümüz bir su bulunmaktad r. Bunun iki yan nda Anadolu ve Rumeli Hisarlar, çeflitli mimari tasvirler ve a açlar bulunmaktad r. Ön tarafta k rm z zemin üstünde tek flerefeli dört minareli, yüksek kasnakl kubbeli bir cami, yan nda sivri külahl Galata Kulesi oldu unu tahmin etti imiz bir yap ve hisar n burçlar bulunmaktad r. Bunun yan nda iki kat halinde yap lar ifllenmifltir. Alt katta küçük pencereli evler, minareler, üçgen çat l yap lar, üst katta son cemaat yeri görünümünde sütunlarla tafl nan kemerler, üzerinde tek flerefeli bir minare, yan nda iki küçük ev ve üst taraf nda çan kulesine benzeyen iki yap vard r. Bunlar beyaz, k rm z, sar, turuncu, pembe renklerde yap lm flt r. Dört minareli caminin yan nda iki tane gri renkli selvi a ac ve bir baflka a aç bulunmaktad r. Karfl k y da ise dört tane burç, aralar nda pencereli yap lar, afla da dört kemer üzerine kurulmufl dikdörtgen bir yap ve üzerinde ortada bir minare, iki yan nda birer kap s ve üçer penceresi olan k rma çat l iki ev bulunmaktad r. En kenarda ise üç katl, her katta alt flar pencereli, k rma çat l bir yap yer almaktad r. Bunun üzerinde de silindirik gövdeli, sivri külahl bir yap görülmektedir. Bu yap lar n bulundu u fon gri, yap lar sar, k rm z, mavi, beyaz renklidir. Üstte beyaz renkli gökyüzü ve üzerinde k rm z -gri renkli bulut tasvirleri yer al r. Hal n n iki k sa kenar nda üçer adet kareye yak n dikdörtgen bölüm vard r. Kenarlardaki bölümlerde, geometrik flekillerin ortas nda birer küçük madalyon bulunur. Ortada, daha genifl olan turuncu zeminli bölümlerde bir vazo içerisinde çiçek ve iki yan nda birer selvi a ac yer al r. Hal y iki ince, bir kal n bordür çevirir. nce bordürler beyaz zeminli olup, üzerinde sekiz kollu y ld z fleklinde bir çiçek ile ay fleklinde bir yapra n oluflturdu u desen ard ard na s ralanmaktad r. Kal n bordür k rm z zeminli olup, üzerinde sar konturlu, birbirine ba l eflkenar dörtgenler bulunur. Eflkenar dörtgenin ortas nda, gri renk üzerine beyaz renkli sekiz kollu y ld z ifllenmifltir. D fl nda kalan boflluklarda ise karfl l kl rozet çiçekleri ve küçük yapraklar bulunur. Resim 19 da görülen örnekte ise; k rm z renkli, stanbul Bo az oldu u düflünülen, hal n n iki çapraz köflesi aras nda uzanan bir su bulunmaktad r. Ön tarafta zemin beyaz olup, üzerinde flerefeli, ince, sivri, dört minare, çift kasnakl, kubbeli bir cami, yan nda sivri külahl Galata Kulesi oldu unu tahmin etti imiz bir yap bulunmaktad r. Yan nda Hisar burçlar, iki kat halinde pencereli evler, minareler, sivri külahl yap lar, çan kuleleri ifllenmifltir. Caminin yan nda iki selvi a ac ile di er a açlar yer almaktad r. Bo az n karfl taraf nda ise; dört adet burç, aralarda pencereli yap lar, afla da sivri külahl, kemerli yap lar ve en sonda baldaken tarz nda, sütunlar ve kemerlerle tafl nan kubbeli büyük bir yap, önde ve aralarda pencereli evler ve palmiyeye benzeyen bir a aç bulunur. Baldaken tarz ndaki bu yap n n Alman Çeflmesi oldu u düflünülmektedir. Yukar da anlat lan resim 17 deki Alman Çeflmesi resmiyle büyük benzerlik göstermektedir. Bu desenlerin zemini beyaz, üst k sm gri, gökyüzü ise sar renklidir. Gökyüzünde siyah renkli zikzak fleklinde bulutlar ifllenmifltir. Hal y d fltan içe bir ince, bir kal n ve bir flerit bordür çevirir. Gri zeminli kal n bordürde akasyaya benzeyen a açlar aras nda flerefeli minareli camiler ve türbeler ard ard na ifllenmifltir. Minareler cami ile ayn boyda yap lm flt r. Türbe oldu u düflünülen yap lar da ayn boydad r. Kal n bordürde görülen bu tasvirler Kayseri Yahyal camili hal lar n bordür desenleri ile paralellik göstermektedir. En d fltaki ince bordür çiçek desenlidir. Bu iki duvar hal s nda yer alan tasvirlerin daha çok minyatür tarz nda oldu u görülmektedir. Görüntüler bir foto raf gibi detayl bir flekilde verilmifltir. Mimari yap lar n pencereleri, sütunlar, sütun bafll klar, tonozlar, revaklar, kubbeleri, bacalar, mazgallar her türlü ayr nt belirtilmifltir. Buna karfl n oranlar gerçek d fl olup perspektife önem verilmemifltir. Bu bak mdan minyatürle olan ba lant daha güçlüdür. Kullan lan renklerin gerçekle iliflkisi bulunmamaktad r. stanbul Bo az oldu unu düflündü ümüz su, k rm z veya kirli beyaz renkte,

8 bitkiler ise yine gerçek d fl renklerde verilmifltir. Eski stanbul gravürleri ile bir ba lant kurulmaya çal fl lm fl fakat gravürler üzerinde yap lan araflt rmada bir benzerlik bulunamam flt r. Bu iki hal üzerinde yer alan stanbul manzaras, yüzy llardaki çeflitli dini ve sivil yap lar n duvarlar nda ve minyatürlerde yer alan stanbul manzaralar ile benzerlik göstermektedir. Topkap Saray Müzesi Kitapl nda bulunan 1728 tarihli, R.816 numaral Hamse-i Atai yazmas n n 71b ve 72a sayfalar nda bulunan minyatürlerinde, Rumeli ve Anadolu Hisarlar resmedilmifltir (Renda 1977: 39). Her iki resimde de camiler, evler, a açlarla Bo az n güzellikleri anlat lmaya çal fl lm flt r. Yine Topkap Saray Müzesinde bulunan, 18. yüzy l n ilk çeyre inde yap lm fl olan C.Y.463 envanter numaral yaz çekmecesinin iç ve d fl kapaklar n süsleyen, kâ t oyma (kaat ) ve kabartma tekni inde yap lm fl Dervifl Hasan Eyyubi imzal manzara resimlerinde, Anadolu ve Rumeli Hisarlar n n resmedildi i belirtilmektedir (Renda 1977: ). Minareleriyle camilerin, evlerin, di er yap lar n ve a açlar n yer ald stanbul manzaralar, Amasya II. Beyaz t Külliyesinin flad rvan nda ve Merzifon Kara Mustafa Pafla Külliyesi flad rvan nda yer almaktad r (Renda 1977: , Önge 1968: 2). Yine bir el ifllemesi olan ya l kta da çeflitli mimari ögelerin bulundu u stanbul manzaras görülmektedir (Önge 1969: 1-2). Yukar da tan t lan örnekler fl nda mimari tasvirli hal lar n Türk Hal Sanat içerisinde önemli bir köfle oluflturdu u görülmektedir. Bafllang çta simgesel olarak görülen mimari tasvirler daha sonra gerçekçi bir flekilde kullan lm fllard r. Genellikle dini mimarl k ürünleri konu edilmifl, az olarak sivil mimarl k ürünleri de kullan lm flt r. Hal larda görülen ilk mimari tasvir mihrap fleklidir. 14. yüzy ldan itibaren hal da yerini alm flt r. 16. yüzy ldan itibaren Kâbe tasvirleri görülmeye bafllan r. Müslümanlar n kutsal mekân olan Kâbe nin ve camilerde ona yönelinen mihrab n seccâdelerde yer almas, bu mekânlara duyulan sayg n n bir ifadesi olmal d r. Namaz k lmak üzere farkl bir ifllevle ortaya ç kan seccâdeler, tek ve saf VAKIFLAR DERG S seccâde olarak 14. yüzy ldan bu yana çok çeflitli mihrap flekilleriyle günümüzde de varl n sürdürmektedir. Ço unlukla camilerde korunarak günümüze gelen seccâdeler, bu gün müzelerimizi süslemektedirler. Hal larda görülen Kâbe tasvirleri erken örneklerde sade, yal n, çok stilize ve dikdörtgen fleklinde iki boyutlu olarak verilmifltir. 18. yüzy l örneklerinde de, üzerinde bulundu u hal çok bezemeli olsa da Kâbe yine sade, stilize ve dikdörtgen fleklindedir. Buna karfl n minyatürlerde, duvar resimlerinde ve çinide küp fleklinde üç boyutlu olarak yer almaktad r. Bat l laflma Döneminde manzaral hal larda hayali do a görüntüleri içerisinde sivil mimarl k ürünleri bulunur. Bunlar yüzy l duvar resimlerinde görülen manzara tasvirleriyle benzerlik gösterirler. 19. yüzy lda seccadelerde mihrap içinde büyük tek cami ile cami iç görünüflleri yer al r. Bu yüzy lda bordürlerde de küçük cami, türbe, flad rvan gibi mimari elemanlar ifllenmeye bafllan r. Bu tasvirler iki boyutlu, stilize bir flekilde olmas na ra men detaylar incelikle ifllenmifltir. Bu desenler yüzy llara ait baz camilerde ve sivil yap larda bulunan manzara tasvirlerinde görülür. Cami iç mekân tasvirlerine ise sadece hal larda rastlanm flt r. Cami, çeflme saray gibi tek yap görünümlerinin yer ald hal lar ise 19. yüzy l sonu 20. yüzy l bafl nda, bat anlay fl ndaki resmin etkisiyle ortaya ç km fl tablo niteli inde duvar hal lard r. Resmedilen yap larda minyatür tarz ndan uzaklafl larak gerçekçi bir tasvir yap lm flt r. Bu hal lar n bordürü ortadaki yap y öne ç karan bir çerçeve niteli indedir. Yine bu yüzy llarda flehir manzaralar içerisinde dini ve sivil mimarl k örneklerinin tasvir edildi i hal lar görülür. Bu flehir manzaralar nda minyatür etkisi halen devam etmekte ise de hal da manzara konu edilmesi, bat tarz ndaki resim anlay fl n n etkisini göstermektedir. Yüzy llard r dokunan, tüm dünyan n görmeye al flt geleneksel Türk Hal Sanat n n desen, motif ve kompozisyon dünyas ndan çok farkl bir bezemenin yer ald bu hal lar gelenek d fl hal lard r. 20. yüzy lda bat ile iliflkilerin artt,

9 SAYI 32 zevk ve anlay fllar n de iflti i bir zamanda üretilen bu hal lar, Türk hal lar n n sürekli geliflme ve zenginleflme özelli inin bir göstergesidir. Sonuç olarak; mihrapl, Kâbeli, camili ve cami iç görünüflü tasvirli hal lar, üzerinde ibadet etmek üzere dokunmufl, Türk slam gelene ini devam ettiren hal lar olup, 20. yüzy la kadar geliflmesini sürdürmüfltür. 19. yüzy l sonu 20. yüzy l bafl nda ortaya ç kan tek yap ve manzara tasvirli hal lar ise, duvara as lan tablolar gibi, duvara as lmak üzere tasarlanm fl ve dokunmufltur. Bu hal lar n hepsinde çok çeflitli bitkisel, geometrik, yaz l ve nesneli bezeme görülmekle birlikte, hiçbir figürlü bezemeye rastlan lmam flt r. Bu durum hal sanat m z n yak n tarihte bir aray fl içerisinde oldu unu, fakat geleneklerinden vazgeçmedi ini göstermektedir. KAYNAKÇA: ALDO AN, A. (1997). Kâbe Tasvirli Osmanl Seccâdeleri. Antik Dekor, (42), ARIK, R. (1980). Manzaral Hal lar. Çevre Mimarl k ve Görsel Sanatlar Dergisi, (7), ARIK, R. (1973). Bat l laflma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu da Üç Ahflap Cami, Ankara: Dil ve Tarih Co rafya Fakültesi Yay n. ASLANAPA, O. (2005). Türk Hal Sanat n n Bin Y l, stanbul: nk lâp Kitabevi Yay n Sanayi ve Ticaret A.fi. ASLANAPA, O. FAZLIO LU, A. (2006). Dü ümün Son Halkas Osmanl Saray Hal lar, stanbul: TBMM Milli Saraylar Daire Baflkanl Yay n. AYGÜN, A. (2002). Kayseri Güpgüpo lu Kona nda Korunan Vak f Hal lar Aras nda Bulunan Bir Hal Seccâdenin ncelenmesi. VI. Ortaça ve Türk Dönemi Kaz Sonuçlar ve Sanat Tarihi Sempozyumu Kayseri, BARIfiTA, H. Ö. (1997). Bir Müzayede ve Sergisinden Sa lanan Bilimsel Katk ya Bir Örnek Uçakl Hal. Kuruluflunun 150 nci Y l nda Türk Müzecili i Sempozyumu III Bildirileri, (24 26 Eylül 1996 stanbul), BARIfiTA, H. Ö. (2000). Konya n n Osmanl mparatorluk Dönemi El Sanatlar. Uluslar aras Kuruluflunun 700. ncü Y l Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanl Devleti Kongresi, Selçuk Üniversitesi, BARIfiTA, H. Ö. (1994). Isparta Hal c l Üzerine. Kamu ve Özel Kurulufllarla, Orta Öretim ve Üniversitelerde El Sanatlar na Yaklafl m ve Sorunlar Sempozyumu Bildirileri, Kültür Bakanl Halk Kültürlerini Araflt rma ve Gelifltirme Genel Müdürlü ü, Dokuz Eylül Üniversitesi Rektörlü ü, BAYRAKTARO LU, S. (1999). Seccâde. Erdem, Hal Özel Say s I, BAYRAKTARO LU, S. (1989). Manzaral ve Kufllu Hal lar. Kültür ve Sanat, (II), BAYRAKTARO LU, S. (2000). Kandilli Seccadeler, IV. Ortaça ve Türk Dönemi Kaz lar ve Araflt rmalar Sempozyumu Bildirileri, Van B LG N, Ü. (1977). Saf Seccadeler. Sanat, (6), B LG N, Ü. (1979). XIX. Yüzy l Seccâdeleri. Sanat Dünyam z, 6, (17), ÇA LITÜTÜNCÜG L, E. (1999). Cami Tasvirli Yahyal (Kayseri) Hal lar. Erdem Hal Özel Say s I, ÖNGE, Y. (1968). Anadolu Sanat nda Cami Motifi. Önasya, 4, (38), 1-3,13. ÖNGE, Y. (1969). fllemelerde Türk Mimarl k Sanat. Önasya, 4, (42), 1-2. ÖZÖNDER, H. (1999). Yüzy llar Boyunca Sille de Hal c l k. Erdem Hal Özel Say s III RENDA, G. (1977). Bat laflma Döneminde Türk Resim Sanat. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yay nlar. TOZUN, H. Ö. (1999). fllev ve Motif Aç s ndan Gelenek D fl Hal lar. Erdem Hal Özel Say s III,

10 VAKIFLAR DERG S Resim 1- Konya Mevlâna Müzesinde bulunan Kâbe tasvirli hal seccâde

11 SAYI 32 Resim 2- stanbul Türk nflaat ve Sanat Eserleri Müzesinde bulunan Kâbe tasvirli çini Resim 3- Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan Cezeri Kas m Pafla Camiine ait çini pano.

12 VAKIFLAR DERG S Resim 4- Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan bir K rflehir Seccâdesi. Resim 6- Seccâdede bulunan mihrap ve camide bulunan mihrap çizimi. Resim 5- Ankara Arslanhane Camii mihrab. Resim 7- T EM de bulunan Safseccâde

13 SAYI 32 Resim 8- T EM de bulunan Safseccâde. Resim 9- Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan bir Manzaral K rflehir Seccâdesi. Resim 10- Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan cami iç görünüflü tasvirli seccâde. Resim 11- Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan cami iç görünüflü tasvirli seccâde

14 VAKIFLAR DERG S Resim 12- Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan cami tasvirli seccâde. Resim 13- Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan bordürü cami tasvirli hal. Resim 14- Vak flar Genel Müdürlü ünde bulunan Mevlânal hal. Resim 15- Ankara Vak f Eserleri Müzesinde bulunan cami tasvirli hal

15 SAYI 32 Resim 16- Özel koleksiyonda bulunan Edirne Selimiye Camii tasvirli duvar hal s. Resim 17- Özel koleksiyonda bulunan Alman Çeflmesi tasvirli duvar hal s

16 VAKIFLAR DERG S Resim 18- Vak flar Genel Müdürlü ünde bulunan stanbul manzaral hal. Resim 19- Vak flar Genel Müdürlü ünde bulunan stanbul manzaral hal