T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2677 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1643 D PLOMAS TAR H. Yazar Emekli Büyükelçi Temel SK T (Ünite 1-8)

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜN VERS TES YAYINI NO: 2677 AÇIKÖ RET M FAKÜLTES YAYINI NO: 1643 D PLOMAS TAR H Yazar Emekli Büyükelçi Temel SK T (Ünite 1-8) Editörler Emekli Büyükelçi Temel SK T Yrd.Doç.Dr. Betül YÜCE DURAL ANADOLU ÜN VERS TES

2 çindekiler iii çindekiler Önsöz... vii Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar... 2 D PLOMAS N N TANIMI VE KAPSAMI... 3 Diplomasinin Ulusal Güce Katk s... 7 Diplomasinin Ulusal Ç kar D fl nda Amac... 7 Diplomasi ve Ahlak... 7 Diplomasinin Profesyonellefltirilmesi... 9 Sürekli Müzakere, Uygun Mevsim, Temsilin fllevi Kavramlar... 9 NICCOLO MACHIAVELLI FRANCESCO GUICCIARDINI HUGO GROTIUS RICHELIEU ABRAHAM DE WICQUEFORT FRANÇOIS DE CALLIÈRES ERNEST SATOW HAROLD NICOLSON HANS MORGENTHAU HENRY KISSINGER Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Diplomasinin Tarihsel Geliflimi-I LK ÇA LARDAN B R NC DÜNYA SAVAfiI NA KADAR OLAN SÜREÇ lk Ça larda Diplomasi Eski Yunan da Diplomasi Roma da Diplomasi Bizans ta Diplomasi Arap Dünyas nda Diplomasi Orta Ça Dünyas ve Diplomasi Rönesans Diplomasisi, Mukim Büyükelçiliklerin Do uflu Yüzy ldan Birinci Dünya Savafl na D PLOMAS N N KURUMSALLAfiMA SÜREC Ayr cal klar ve Dokunulmazl klar Törenler ve Öncelik S ras Sorunu Diplomatik Lisan Konusu AVRUPA D PLOMAT K S STEM N N DÜNYAYA YAYILMASI EKONOM D PLOMAS S N N BAfiLANGIÇ DÖNEM KAMUOYU D PLOMAS S N N ORTAYA ÇIKIfiI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE 2. ÜN TE

3 iv çindekiler 3. ÜN TE 4. ÜN TE 5. ÜN TE Diplomasinin Tarihsel Geliflimi-II B R NC DÜNYA SAVAfiI VE YEN D PLOMAS Milletler Cemiyeti Deneyimi K DÜNYA SAVAfiI ARASI DÖNEM VE D PLOMAS N N YOZLAfiTIRILMASI K NC DÜNYA SAVAfiI SIRASINDA D PLOMAS Savafl Sonras nda Çok Tarafl l n Yükselifli ve So uk Savafl Ortam Çok Tarafl liflki ve Kurulufllar n Geliflmesi So uk Savafl Diplomasisi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Osmanl Diplomasisi YÜZYILA KADAR OSMANLI D PLOMAS S Dar ül slam Dar ül Harb Geçici Elçi Uygulamas Sefaretnameler YÜZYIL BAfiINDAN DEVLET N SONUNA KADAR OSMANLI D PLOMAS S lk Mukim Elçilikler Avrupa Diplomatik Sisteminin Benimsenmesi Çabalar OSMANLI D PLOMAS S N N N TEL KLER NE GENEL B R BAKIfi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Modern Diplomasinin Kurumlar ve Araçlar G R fi DEVLET VE HÜKÛMETLER N TANINMASI K L B LATERAL D PLOMAS kili Diplomatik Misyonlar n fllevleri Temsil Bilgi Toplama ve Rapor Etme Müzakere Ülkesinin ve Vatandafllar n n Ç karlar n Korumak Tan tma ve Propaganda stihbarat Diplomatik Misyonlar n Düzeni ve Diplomatik Personel Misyon fiefi Diplomatik Personel Büyükelçilerin Akreditasyonu Diplomatik Ayr cal k ve Ba fl kl klar Diplomatik letiflim Yöntem ve Araçlar

4 çindekiler v Diplomatik Misyonlar ile D fliflleri Bakanl klar Aras nda letiflim D fl Misyonlar le Kabul Eden Ülke Makamlar Aras nda letiflim D PLOMAT K PROTOKOL Öncelik S ras Diplomatik Davetler Kordiplomatik ÇOK TARAFLI-MÜLT LATERAL D PLOMAS Çok Tarafl Diplomasinin Do uflu ve Geliflmesi Uluslararas Kurulufllar ve Toplant lar Üyeler ve Kat lanlar Türkiye nin Üyelikleri Çok Tarafl Müzakereler ve Karar Alma Biçimleri Z RVE D PLOMAS S DIfi filer BAKANLIKLARI Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Diplomasi Uygulamas UYUfiMAZLIKLARIN ÇÖZÜMÜ D PLOMAT K MÜZAKERE MÜZAKERE ÖNCES Müzakere Gere i Konusunda Mutabakat Gündemin Saptanmas Müzakerelerin Yeri Müzakerenin Biçimi Zamanlama Müzakerelerin Düzeyi Müzakere Heyetlerinin Bileflimi ve Büyüklü ü MÜZAKERELER BAfiLIYOR yi Bir Müzakereci Nas l Olmal d r? ARABULUCULUK D PLOMAT K ANLAfiMALAR Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Yüzy lda Diplomasinin Özellikleri D PLOMAS DEK BAfiLICA DE fi KL KLER Diplomasideki Bafll ca De ifliklikler Diplomasinin çeri indeki De ifliklik Diplomatik Süreçteki De ifliklik Diplomatik Yöntemlerdeki De ifliklik Diplomasi Aktörlerinin ve Diplomatik Kanallar n Çeflitlenmesi Egemenlik Kavram n n De iflmesi Diplomasi Normlar n n Y pranmas ÜN TE 7. ÜN TE

5 vi çindekiler Uluslararas Toplum ve liflkilerin Demokratikleflmesi KAMUOYU D PLOMAS S Kavram Uygulama MODERN D PLOMAS N N BAZI YEN ALANLARI Çevre Diplomasisi nsan Haklar Diplomasisi nsani Diplomasi Enerji Diplomasisi Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ÜN TE Türkiye Cumhuriyeti Diplomasisi ve D fliflleri Bakanl YÜZYILDA TÜRK YE CUMHUR YET DIfi filer TÜRK YE CUMHUR YET DIfi filer N N KISA TAR HÇES DIfi filer BAKANLI ININ GÖREV VE SORUMLULUKLARI D fl Politikan n Tespiti çin Haz rl k Çal flmalar Yapmak; Tekliflerde Bulunmak ve Hûkümetin Saptad Amaç ve lkeler Çerçevesinde D fl Politikay Uygulamak Devletin D fl Politikalar n Koordine Etmek Türkiye nin Yabanc Ülkeler ve Uluslararas Kurulufllarla liflkilerini Yönetmek Yabanc Ülkelerde ve Uluslararas Kurulufllarda Türkiye Cumhuriyeti ni Temsil Etmek Türkiye Cumhuriyeti Uyruklular n n Yabanc Ülkeler ve Uluslararas Kurulufllar Nezdindeki Ç karlar n Korumak Uluslararas Hukuk le lgili Görevler Devlet ve D fliflleri Protokolünü Yönetmek DIfi filer KAR YER N N TANIMI VE ÇERÇEVES DIfi filer KAR YER NE OLANAKLAR SA LAR? D fl Görevlere Atanma Maafllar ve Di er Ödenekler YÜZYILDA TÜRK YE CUMHUR YET DIfi filer Özet Kendimizi S nayal m Kendimizi S nayal m Yan t Anahtar S ra Sizde Yan t Anahtar Yararlan lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Sözlük

6 Önsöz vii Önsöz Sevgili Ö renciler, Uluslararas iliflkiler alan ile ilgili incelemeler neredeyse binlerce cilt tutar. Buna karfl l k, sözkonusu genel çerçeve içinde, s rf diplomasiye ayr lm fl derinlemesine ve analitik çal flmalar n yeri pek k s tl d r. Özellikle bu konuda Türkiye de Türkçe yaz lm fl kaynak eseri yok gibidir. Diplomasi sanat n tarihi bir perspektif içinde ele alan elinizdeki kitap bu gereksinmeye yan t verme çabas - n n bir ürünüdür. Kitab n ç k fl noktas, diplomasi nin d fl politikan n bafll ca arac olmakla beraber ondan ba ms z bir alan oldu udur. Yüzy llar boyunca, d fl politika teorileri yan nda diplomasi konusunda da teoriler gelifltirilmifl, diplomasinin tarih boyu geçirdi i geliflmeler bu teorilerle karfl l kl etkileflim içinde olmufltur. Bu teorilere göz atman n ve özellikle konunun tarihsel geliflimini görmenin bugünkü diplomasiyi ve iflleyiflini anlamak bak m ndan önemi karfl s nda kitab n ilk dört ünitesi bu konulara ayr lm flt r. Bundan sonraki iki ünitede modern diplomasinin kurumlar ve araçlar ile uygulamas ikili ve çok tarafl diplomasi türleri itibariyle, ayr nt l olarak ele al nmaktad r. Yedinci ünitede ise 21.yüzy l diplomasisinin özellikleri irdelenmektedir. Son ünite ise Türkiye Cumhuriyeti diplomasisine ve Türk D fliflleri Bakanl na ayr lm flt r. Bu bölümde D flifllerimizin k sa bir tarihçesi, y llar boyu geçirdi i de iflim, görev ve sorumluluklar gibi hususlar yer almakta ve Türk diplomatik kariyerinin çeflitli yönleri ve özellikleri güncel veriler fl nda incelenmektedir. Kitapta daha çok pragmatik bir bak fl aç s yla diplomasi konusu hakk nda sizlere olanak ölçüsünde fazla kavram ve bilgi aktar lmas amaçlanm flt r. Ayr ca, ünitelere ekli kaynakçalar n aran zdan bu alana iliflkin belirli konular derinlefltirmek isteyenler için yararl olaca san lmaktad r. Baflar lar dileklerimizle Editörler Emekli Büyükelçi Temel SK T Yrd.Doç.Dr. Betül YÜCE DURAL

7 1D PLOMAS TAR H Amaçlar m z Bu üniteyi tamamlad ktan sonra; Diplomasi ve d fl politika kavramlar aras ndaki fark ve bu iki kavram aras ndaki iliflkiyi aç klayabilecek, Diplomasi teriminin de iflik tan mlar n tart flabilecek, Diplomasinin teorik içeri ini ve bu içeri in zaman içinde de iflimini özetleyebilecek, Diplomasi teorisine önemli katk da bulunan baz diplomat, devlet adam, düflünür ve yazarlar n fikirlerini de erlendirebileceksiniz. Anahtar Kavramlar Diplomasi D fl Politika Uluslararas liflkiler Müzakere Büyükelçi Uluslararas Anlaflmalar çindekiler Diplomasi Tarihi Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar D PLOMAS N N TANIMI VE KAPSAMI NICCOLO MACHIAVELLI FRANCESCO GUICCIARDINI HUGO GROTIUS RICHELIEU ABRAHAM DE WICQUEFORT FRANÇOIS DE CALLIÈRES ERNEST SATOW HAROLD NICOLSON HANS MORGENTHAU HENRY KISSINGER

8 Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar D PLOMAS N N TANIMI VE KAPSAMI AMAÇ 1 Diplomasi ve d fl politika kavramlar aras ndaki fark ve bu iki kavram aras ndaki iliflkiyi aç klayabilmek. Uluslararas iliflkiler alan ile ilgili incelemeler neredeyse binlerce cilt tutar. Buna karfl, söz konusu genel çerçeve içinde s rf diplomasiye ayr lm fl derinlemesine ve analitik çal flmalar n yeri pek k s tl d r. Frans z ve ngilizlerin, daha çok diplomasi mesle ine mensup olanlar taraf ndan kaleme al nm fl inceleme ve hat ra kar fl m eserleri bunlar aras nda ço unlu u oluflturur. Yirminci as rda, Kissinger gibi önemli bir temsilcileri baflta olmak üzere Amerikal yazar, araflt rmac ve diplomatlar da söz konusu alana ilgi göstermifltir. Baflka ülkelerden yazarlar n diplomasi konusunda yer edici eserleri pek fazla olmad gibi, ülkemizde de ço unlu u Büyükelçilerin kiflisel hat ralar biçiminde olmak üzere, diplomasi konusunda kapsaml eser yok gibidir. Diplomasi bafll n tafl yanlar da ço unlukla asl nda Türkiye nin d fl politikas konusunu iflleyen kitaplard r. nceleme konusu olarak diplomasi ile d fl politika kavramlar n n ço u zaman kar flt r lmas, birinci konunun ihmal edilmesinin nedenlerinden biri olabilir. Diplomasi incelemelerinin say s n n azl, bu mesle in bir anlamda içine kapal bir kariyer niteli i dolay s yla, meslek d fl olanlar n bu alana dokunmay göze alamamalar yla da aç klanabilir. Ayr ca, bu konuda üniversitelerde verilen pek ender derslerin hemen hemen tamamen eski diplomatlar n inhisar nda olmas da diplomasi üzerine akademik araflt rmalar frenlemifl olabilir. Resim 'de imzalanan Münster Antlaflmas 'n tasvir eden bir tablodan ayr nt (The National Gallery, Londra)

9 4 Diplomasi Tarihi SIRA S ZDE 1 ngiliz diplomat Sir Victor Wellesley diplomasi ve d fl politika kavramlar aras ndaki ay r m flu flekilde özetlemifltir: Diplomasi politika de il politikay uygulayan araçt r. Bu iki unsur birbirini tamamlar zira biri di erinin iflbirli i olmadan harekete geçemez. Diplomasi d fl politikadan ba ms z bir mevcudiyete sahip de ildir, fakat her ikisi birlikte tek bir icra politikas oluflturur - politika stratejiyi saptar, diplomasi ise taktikleri. Bu ayr ma ra men, diplomasi hep d fl politikan n bir alt ürünü olarak görülmüfl ve bu genifl alan n içinde eritilmifltir. Her fleyden önce, ulus devletlerin ve dünya sahnesindeki di er aktörlerin davran fl biçimlerini tan mlamak için, diplomasi ve d fl politika terimleri efl anlaml olarak kullan lmaktad r. Bunun sonucunda, uluslararas iliflkilerdeki geliflme ve e ilimlerin ço u kez diplomasi tarihi bafll alt nda ele al nmaktad r. Öte yandan, tam tersine, diplomasiyi, devletleraras iliflkilerin yetkili temsilcileri arac - l yla yürütülmesine indirgeyen mekanik bir faaliyet olarak nitelendirenler de vard r. Asl nda mekanik yaklafl m diplomasi kavram n aç klamakta yetersiz kal r. En baflta, uygulamada d fl politika ile bafll ca arac n oluflturan diplomasi aras ndaki karfl l kl etkileflimi ölçmek veya birbirinden kesin çizgilerle ay rmak hemen hemen olanaks zd r. Diplomasi arac hiç bir zaman pasif de ildir, politika seçeneklerini ve alg lamalar n etkileyen kendi dinami ine sahiptir. Öte yandan, diplomasinin yöntemi de tan mlanmaya muhtaçt r. Genelde kabul edildi i gibi, diplomasi sadece bar fl yollar na baflvurmay m içerir yoksa k smen güç kullanma diplomasinin yöntemlerinden biri olabilir mi? Bu son varsay m do ru ise zorlay c güç diplomasinin mi, yoksa d fl politikan n m arac d r? Diplomasiyi d fl politika ile özdefllefltiren bir yaklafl m ile d fl politikay sadece bir arac sayan görüfl aras ndaki çizgiyi çekmek pek güçtür. Ayr ca, bu tan m daha da karmafl k hâle getiren di er bir unsur, bugünkü dünyada ulus devletlerin uluslararas iliflkilerin yegane aktörleri olmamas d r. Bu nedenle devletlerin ve uluslararas kurulufllar n resmî temsilcileri aras nda cereyan eden diplomatik iliflkiler d fl nda, toplumlar n çeflitli kesimleri aras nda do rudan iliflkilerin yaratt yo- un a n uluslararas iliflkilerdeki etkisi giderek artmaktad r. Diplomasinin SIRA d fl S ZDE politikaya ne flekilde etki yapabilece ini örnekler vererek tart flabilirsiniz. DÜfiÜNEL M DÜfiÜNEL M AMAÇ Diplomasi teriminin de iflik tan mlar n tart flabilmek. 2 SORU SORU Diplomasi terimine çeflitli zamanlarda, çeflitli yazarlar ve kaynaklar taraf ndan farkl tan mlar verilmifltir. Bugün dahi ansiklopedi ve sözlüklerden örneklere bak ld nda bu farklar aç kça görülür. D KKAT D KKAT Türkçe Sözlük ve Ansiklopedilerden örnekler vermek gerekirse, Türk Dil Kurumunun Türkçe Sözlü ünün diplomasi tan m uluslararas iliflkileri düzenleyen SIRA S ZDE SIRA S ZDE antlaflmalar bütünü; yabanc bir ülkede ve uluslararas toplant larda ülkesini AMAÇLARIMIZ temsil etme ifli ve sanat ; bu iflte çal flan kimsenin görevi, mesle i; bu görevlilerin oluflturdu u AMAÇLARIMIZ topluluk fleklindedir. Ayn sözlük diplomasi sözcü ünün mecazi anlam n güç bir görüflme s ras nda gösterilen ustal k ve beceriklilik olarak tan mlamakta ayr ca K diplomatça T A P sözcü üne yine mecazi olarak aç kgözlülükle tan m n K T A P yapmaktad r. Bu tan mlar Meydan Larousse taraf ndan aynen aktar lm flt r. Milli E itim Bakanl Türk Ansiklopedisi nin diplomasi tan m uluslararas hukukta TELEV ZYON uluslararas TELEV ZYON iliflkilerin bilimi ve yürütülüflü fleklindedir. Yeni Hayat Ansiklopedi- NTERNET NTERNET

10 1. Ünite - Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar 5 si ne göre ise diplomasi uluslararas iliflkileri yönetme bilgisi ve mesle i dir. Temel Britannica n n diplomasi sözcü üne verdi i tan m biraz daha ayr nt l d r: Diplomasi bir ülkenin baflka ülkelerle iliflkilerinde kendi konumunu korumaya ve iyilefltirmeye çal fl rken öbür ülkelerle yürütebilme u rafl ve sanat d r. Yabanc dilde örneklere bak ld nda; Oxford ngilizce Sözlü üne göre, diplomasi uluslararas iliflkilerin müzakerelerle yürütülmesi; bu iliflkilerin büyükelçi ve elçilerle yürütülmesi ve yönetilmesinin yöntemi; diplomat n ifli ve sanat d r. Encyclopedia Britannica uluslararas iliflkileri yönetme konusundaki yerleflik yöntem veya uluslararas iliflkileri, bafll ca müzakere yoluyla yönetme sanat ndan bahseder. Frans zca Universalis Ansiklopedisi için diplomasi devletlerin bar flç l d fl iliflkilerinin yürütülmesindeki resmî yöntem ve araçlar n bütünü dür. Yazarlar ve düflünürlerin tan mlar daha da farkl l klar gösterir. Ernest Satow diplomasiyi ba ms z devletlerin hükûmetleri aras ndaki resmî iliflkilere zeka ve takt n uygulamas d r fleklinde tarif etmifltir. Albert de Broglie için diplomasi devletler aras iliflkilerde sadece gücün hakim olmas n önlemek için medeniyetin yaratt en iyi fleydir. Edmund Burke nin tan m diplomasi uluslararas iliflkilerde ve müzakerelerde maharet ve yetenektir fleklindedir. Olumsuz tan mlar da eksik de ildir: Ambrose Bierce e göre diplomasi ülkesi için yurtsever yalan söyleme sanat d r. Talleyrand için diplomasi yalan söylemek ve inkâr etmektir. Ludwig Boerne de benzer görüfltedir: diplomasi Frans zca konuflmak, konuflup bir fley söylememek ve sahte laflar etmektir. Çarp c tan mlama örnekleri de vard r: diplomasi baflkas n n sizin istedi inizi yapmas na müsaade etmektir. Lester B.Pearson; diplomasi savafl n baflka vas talarla sürmesidir Zhou Enlai. Ve bir atasözü: diplomasi en fena fleyleri en hofl flekilde söylemektir. Bununla beraber, diplomasinin objektif tan mlar ço unluktad r. Keith Hamilton ve Richard Langhorne e göre diplomasi siyasi birimler, bu birimleri yönetenler ve ajanlar aras ndaki iliflkilerin bar flc l yönetimidir. Harold Nicolson için diplomasi ba ms z devletler aras ndaki iliflkilerin müzakereler yoluyla yönetilmesidir. Charles de Martens ise diplomasi müzakere bilimi veya sanat d r der. Bu tan m ve deyifllerin bir k sm nda müzakere ve iliflkileri yürütme kavram öne ç kmakla birlikte, diplomasinin ifllevi hakk nda tam bir görüfl birli i oldu u söylenemez. Kimisi diplomasiyi savafl n bitti i yerde bar fl bafllar diyerek bar fl zaman yla özdefllefltirirken bir di eri diplomasiyi bar fl zaman nda savafl fleklinde tan mlayabilmektedir. Ama sonuçta diplomasinin uluslararas iliflkilerin yürütülmesinde vazgeçilemez bir araç oldu u teslim edilmektedir. Asl nda, diplomasi için bir tan mlama denemesine giriflmek yerine, bu kavram n tarih boyunca geçirdi i geliflmelere de inmek, bugünün diplomasisinin ulaflt içeri i çeflitli araç ve ifllevleri ba lam nda incelemeye çal flmak daha uygun bir yöntem olacakt r. AMAÇ 3 Diplomasinin teorik içeri ini ve bu içeri in zaman içinde de iflimini özetleyebilmek. Diplomasi uluslararas iliflkilerin flekillenmeye bafllad 15. yüzy ldan itibaren üzerinde durulmaya bafllanan bir alan olmufltur. Diplomasi teorisi, çeflitli yazar, diplomat, hukukçu taraf ndan yine ço unlukla d fl politika kavram yla kar flt r larak ve uluslararas iliflkilerin bir alt konusu olarak gelifltirilmifltir. Diplomasi teorisinin tarihî diplomasinin geliflmesi tarihiyle özdeflleflmifltir ve oluflturulan teorik kavram-

11 6 Diplomasi Tarihi lar diplomasinin geliflme sürecini do rudan etkilemifltir. Dolay s yla diplomasi teorisi ve buna katk da bulunanlar n fikirlerini irdelemek diplomasi konusunu kavramak için gereklidir. Diplomasi teorisi esas itibar yla, bugünkü haliyle bildi imiz, modern diplomasinin temellerinin at ld 15. yüzy ldan bafllayarak Avrupa da gelifltirilmeye bafllam flt r. Modern diplomasi özel hukuki kurallarla korunan ve sürekli olarak d fl ülkelerde veya uluslararas kurulufllar n merkezlerinde ikamet eden diplomatlar n oluflturdu u bir a n d fl politika uygulama faaliyetleri fleklinde do mufltur. Bu a ilk olarak taya yar madas nda 15. yüzy l n ikinci yar s nda ortaya ç km fl ve Münster ve Osnabrück Kongrelerini (1644-8) izleyen iki buçuk as r içinde belirli bir olgunlu a ulaflm flt r. lk bafllarda diplomatik teoriyi ilgilendiren bafll ca konular flehir-devlet ve daha sonra ulus-devletler aras ndaki iliflkilerde diplomat n, di er bir deyiflle resmî arac - lar n tan m ve ifllevi üzerinde yo unlaflm flt r. O zamanlarda, bu alanda yazan ve fikir yürütenlerin sorduklar sorular bafll ca flunlard : Büyükelçi kimdir? Farkl güç ve düzeydeki hükümdarlara çeflitli görevlerle gönderilecek kifliler ve refakatçileri nas l olmal d r? Diplomatlar n resmî biçimde ve hiyerarflik olarak s n fland r lmas gerekir mi? Gerekirse bu ne flekilde olmal d r? Diplomatlar n ayr cal k ve ba fl kl klar n n dayana nedir? Sefaretlerin amac nedir? Büyükelçi davran fllar n hangi ilkelere dayand rmal d r? Özellikle daima sözünü tutmas flart m d r? Bu sorular n birço u bugüne kadar gelifltirilen diplomatik teorinin ç k fl noktalar n oluflturmufltur. O ça larda, diplomasi konusundaki yaz lar n sahibi diplomatlar, hukukçular veya Grotius gibi her ikisi birden olanlard. Diplomasi hakk ndaki literatür ise kaba hatlar yla ikiye ayr l yordu. Bir bölüm yazar, s rf bir büyükelçinin sahip olmas gereken niteliklerle meflgul oluyor, di er bir bölüm ise büyükelçilerin statüsüyle ilgili hukuki konular, ayr cal k ve ba fl kl klar konusunda fikir yürütüyordu. 17. asr n sonuna kadar, büyükelçinin hükümdar n aynas olmas gelene ine ba l olarak, diplomat Machiavelli ve Guicciardini den hukukçu Grotius e ve din ve devlet adam Richelieu ye kadar bu alanda eserler verenlerin hepsi prens hizmetkâr mükemmel elçi nin kendilerine göre ideal niteliklerini ayr nt l olarak s ralam fllard r. O ça lardaki yazarlar n üzerinde durdu u ikinci konu, elçinin yabanc bir saraydaki hukuki statüsünün niteli idir. Özellikle, diplomat n görevini yerine getirirken ne ölçüde ayr cal k ve ba fl kl klardan yararlanmas gerekti i konusu baflta Grotius olmak üzere çeflitli düflünürler taraf ndan gelifltirilen bir aland r. Bu konu esasen yüzy llar boyu diplomasinin ana tart flma konular ndan birini oluflturmufl, bu tart flmalar ayr cal k ve ba fl kl klar n ancak 20. yüzy lda, Diplomatik liflkiler Hakk ndaki 1961 Viyana Sözleflmesiyle kodifiye edilmesiyle bir sonuca ba lanm flt r. Buna ra men, ileride görülece i gibi bugün dahi ayr cal k ve ba fl kl klar n de iflen dünya koflullar na nas l uydurulaca konusu gündemden ç kmam flt r. 16. yüzy l sonlar nda a rl k ikinci gruptan birinciye kaym fl ve büyükelçilerin nitelikleri hakk nda, bazen pek de incir çekirde i doldurmayacak bol kitap ve yaz üretilmifltir. 17. yüzy l sonu ve 18. yüzy lda ise diplomasi teorisine iliflkin tart flmalar ve ortaya koyulan eserlerin içeri i de iflmifltir. Mukim elçilik kurumunun yerleflmesi ve hükümdarlar n elçileri d fliflleri politikalar n n bafll ca arac olarak kullanmaya bafllamalar sonucu diplomasinin uluslararas iliflkilerin vazgeçilmez bir unsuru hâline gelmesiyle diplomasi ve diplomatlar n siyasi ifllevi hakk nda yayg n bir tart flma bafllam flt r.

12 1. Ünite - Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar 7 Bu çerçevede, özellikle 1648 Münster - Osnabrück Antlaflmalar yla Avrupa hükümdarlar o zamana kadar hep savafla ve çat flmaya dayanan iliflkilerini bir düzene sokma gere ini anlad klar zaman, diplomatik teori daha aç k bir siyasi renge bürünmüfltür. O dönemlerden bafllay p bugüne kadar süregelen diplomatik teori sorular oldukça çeflitlidir. Diplomasinin bir ülkenin gücüne katk s, diplomat n hükümdar - na ve devletine itaat derecesinin ölçütleri, diplomasi ve ahlak temas, diplomasinin ulusal ç karlar savunman n ötesinde bir ifllev sahibi olup olmad, yabanc ülkelerle sürekli müzakere kavram, diplomasi uygulamas nda uygun mevsim olup olmad tart flmas, diplomat n temsil görevinin içeri i, diplomasinin profesyonelleflmesi, bunlar aras nda say labilir. Bu örneklere biraz daha yak ndan bakal m: Diplomasinin Ulusal Güce Katk s Bugün en güçlü ülkelerin bile amaçlar na salt güç kullanma yoluyla ulaflamad klar art k teslim edilmifltir. Buna göre, diplomasi d fl politikan n baflta gelen bir arac olarak görülmektedir. Bol kaynak ve kaliteli personelle donat lm fl bir d fliflleri bakanl n n bir ülkeye hissedilebilir bir ilave güç kazand rd genellikle kabul edilmektedir. Machiavelli, tek bafl na diplomasiyi yeterli görmese de bu amaçla harcanan paralar destekleyerek diplomasinin ulusal gücüne katk s n ilk destekleyen yazarlardand r. Richelieu, Fransa n n ulusal ç karlar n n savunulmas nda diplomasinin rolünü o kadar önemsemifltir ki diplomasinin sürekli olmas görüflünü ortaya atm flt r. Diplomasinin Ulusal Ç kar D fl nda Amac yi yönetilen bir diplomasinin bir ülke için önemli avantajlar sa lad sav kabul edilmekle birlikte, diplomasinin örne in uluslararas bar fl n sa lanmas gibi ulusal ç kar d fl nda daha yüksek bir amaç tafl y p tafl mad da tart fl lmaktad r. Diplomat n tam anlam yla bir araç say lmas gerekti i ve ülkesinin d fl politikas n içeri i ne olursa olsun savunmak zorunda oldu u genellikle paylafl lan bir görüfltür. Ülke savafl istiyor ve sonuçta savafla götürecek bir anlaflmay zorlamaya çal fl yorsa dahi diplomat bu yöndeki talimat uygulamal d r. Buna karfl, diplomasinin d fl iliflkilerde ulusal ç kar n ötesinde bafll bafl na ba- ms z bir etken olarak ele al nabilece i de ileri sürülmektedir. Bu yaklafl ma göre, diplomasi sadece ülkesi için lobi yapmak, pazarl k etmek ve enformasyon toplamak de ildir. Buna ilaveten, bu ifllevlerin azami ölçüde devletlerin genel davran fllar üzerinde medenilefltirici, yumuflat c bir biçimde yerine getirilmesi gerekir. Bu nedenle pazarl klar mümkün oldu u kadar ülkelerin uzun dönemli ortak ç karlar göz önünde tutacak biçimde yürütülmelidir. Her ne pahas na olursa olsun olmasa bile bar fl n sürdürülmesi yüksek önceli e sahip olmal d r. Diplomatik protokol, ülkeler aras ndaki iliflkileri yumuflatmak ve bunlara bir tampon vazifesi görmek için de dikkatli biçimde uygulanmal d r. Özetle bu görüfl sahiplerine göre, diplomasi günün uluslararas olaylar n yönlendirmenin ötesinde, bafll bafl na bir etik ilkeler düzeni yaratmal ve hayata geçirmelidir. Diplomasi ve Ahlak Baflka bir tema diplomatlar yabanc hükûmetlere verdikleri sözleri daima tutmak zorunlulu unda m d r? sorusudur. Bu soru, diplomasinin ahlak unsuru tafl d n gündeme getirir.

13 D KKAT D KKAT 8 Diplomasi Tarihi Machiavelli nin de ortaya koydu u gibi, sözünü tutmamak sadece ahlaki bir sorun de ildir. Ayn zamanda, güvenilirli in sa lad avantajlardan vazgeçmektir. Ayn zamanda bu konu, diplomatlar n karfl karfl ya olduklar, kiflisel ahlaki zorunluluklar ile prenslerine sadakatlar aras nda seçim yapma ikilemiyle de ilgilidir. Zaten, diplomasinin kamuoyu gözünde bazen olumsuz bir imaja sahip olmas - n n, samimiyetsizlik, do rular söylememek, sapt rmakla özdefllefltirmesinin kökeninde, ülkesine (prensine) sadakat ile ahlaki ilkelere uyma aras ndaki çeliflki yatmaktad r. Sir Henry Wotton a atfedilen bir büyükelçi ülkesinin ç karlar için yalan söylemek üzere yabanc ülkelere gönderilen namuslu bir adamd r tan m ülke ç kar için ahlak d fl davran labilece i düflüncesini yans t r. Talleyrand a atfedilen bir diplomat için yegane iyi ilke, ilke sahibi olmamakt r sözü de benzer bir yaklafl m yans t r. Buna karfl, aldatman n diplomasinin gerekli bir unsuru oldu u fikrini reddeden bu defa da öbür uçta afl r ya kaçan ahlak savunucular da vard r. Sir Harold Nicolson bu fark vurgularken flöyle yazm flt r: En kötü diplomatlar, misyonerler, fanatikler ve hukukçulard r; en iyi diplomatlar makul olanlar ve insan tabiat ndan kuflkuculard r. Dolay s yla birçok nazariyatç ya göre, diplomatik teoride din, ahlak gibi unsurlar yerine, hakim olan unsur, sa duyudur. Diplomasi bir ahlaki felsefe sistemi de ildir. Gerçe i söylemenin s n rlar n ahlak tayin etmez. Birçok diplomasi teorisyenine göre, d fl politikan n hükûmetlerin bir ifllevi olmas konunun esas n oluflturmaktad r. Diplomasi genel olarak hükûmetlerin amaçlar na hizmet etmelidir. Bu amaç da ulusal beka ve ulusal güvenlik kavramlar nda nihai ifadesini bulan ulusal ç kar d r. Ulusal ç kar n nas l tan mlanabilece i ve buna nas l en iyi flekilde hizmet edilebilece i ayr bir tart flma konusudur. Bu çerçevede, yine ahlak kavram iflin içine girmektedir. Bu defa, diplomat n kiflisel ahlak yla yüzleflmesi de il, toplumlar n izledi i ahlaki kurallar söz konusudur. Günümüzde, demokratik bir ülkenin davran fllar n ahlaki bir çerçeveye oturtmas gerekmektedir. D fl politika, siyasi, ekonomik, stratejik, kültürel, etik ve ahlak dahil çok çeflitli unsurlara dayan r. D fl iliflkilerinde etik kurallar na, bu arada kendi kültür ve geleneklerine uymayan bir ulus hem içeride hem d flar da güvenilirli ini yitirir. Bu anlay fla göre, dünya sahnesinde ülkelerin bazen çat flan bazen de uyuflan ulusal ç karlar n n ahenklefltirilmesinin siyasi oldu u kadar ahlaki bir faaliyet oldu u ileri sürülebilir. Bir uyuflmazl n yumuflat lmas bafll bafl na önemli bir ahlaki amaçt r. Müzakereler sonucu bir anlaflmaya ulaflmak, sonuçta bu anlaflma ne flekil al rsa als n, taraflar n yak nlaflmas n sa lad ölçüde kendi içinde de er tafl yan bir süreçtir. Ateflkes görüflmeleri yaparak bir savafl veya silahl çat flmay durdurmak temelde ahlaki bir u rafl d r. Bir s n r anlaflmazl n çözmek, silahlanma yar fl n yavafllatmak, herhangi bir uluslararas gerginli i azaltmak veya kültürel ve ticari iliflkileri düzenlemek, hep ülkelere sa lad klar yararlar n ötesinde de de er tafl yan hedeflerdir. Bütün bu ahlaki içeri i de olan devletleraras faaliyetlerin tek ortak noktas, bunlar n ancak diplomasi sayesinde gerçeklefltirilebilece idir. Buna göre, bu konudaki tart flma henüz sonuçlanmam fl olmakla birlikte, diplomasinin salt ulusal ç - karlara hizmet etmenin ötesinde, yüksek insani de erlere ulafl lmas nda önemli bir ifllev sahibi oldu unu ileri sürmek çok da yanl fl gözükmemektedir. SIRA S ZDE DÜfiÜNEL M 2 D fl politika SIRA ve diplomasi S ZDE uygulamas nda ahlak n rolünün tarih boyunca art p artmad n tart flabilirsiniz. DÜfiÜNEL M SORU SORU

14 1. Ünite - Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar 9 Diplomasinin Profesyonellefltirilmesi Diplomasi mesle inin bafll bafl na akademik bir disiplin olarak kabul edilip edilmemesi ve nas l ve nerede ö retilmesi bir di er tart flma konusudur. Birçok yazar diplomasinin mühendislik, doktorluk gibi bir meslek oldu unu, dolay s yla müstakbel diplomat n özel bir mesleki e itimden geçmesi gerekti ini savunmaktad r. Ayr ca, profesyonelli inin bozulmamas için diplomatik kariyerin, baflka mesleklerden, yani d flar dan kiflilere kapal tutulup tutulmamas diplomasi teorisyenlerini karfl karfl ya getiren bir temad r. leride görülece i gibi, diplomasi kariyerinde uzmanlaflman n yeri ve ölçüsü ülkemizde de s kl kla tart fl lan ve D fliflleri Bakanl - n n teflkilatlanmas na yans malar olan bir konudur. Sürekli Müzakere, Uygun Mevsim, Temsilin fllevi Kavramlar Devletleraras iliflkilerin yo unluk kazand yüzy llara kadar müzakere, ateflkes, bar fl yapma, teslim olma koflullar n n saptanmas gibi nispeten seyrek ortaya ç kan durumlarda baflvurulan bir yöntemdi. 17. yüzy lda On Üçüncü Louis nin Baflbakan Kardinal Richelieu ilk defa savafltaki düflmanlar oldu u kadar bar fltaki dostlarla arada s rada de il sürekli müzakere hâlinde olunmas fikrini ortaya att. Bunun için devaml l k gösteren ve yayg n bir diplomasi a oluflturmaya çal flt. Ça m zda sürekli müzakere nin gereklili i, hatta kaç n lmazl art k tart flma konusu de ildir. Bugün uluslararas iliflkiler bir sürekli müzakere zemini üzerinden yürümektedir. Devletleraras ikili iliflkilerin içeri i kadar çok tarafl iliflkilerin kapsam da tamamen müzakere yoluyla oluflmaktad r. Sürekli müzakere durumunun en aç k örne i Avrupa Birli i (AB) dir. AB de bir yandan üye ülkeler Birli i n her türlü karar n saptamak ve faaliyetini yürütmek için sürekli müzakere hâlindedir. Di er yandan AB tüm üçüncü ülkelerle iliflkilerini de yürütmek için hemen tamamen müzakere yöntemini kullan r. Müzakereler için uygun bir mevsim oldu u yaklafl m befl yüzy l önce Guicciardini taraf ndan ortaya at lm flt r. Bu düflünce örne in, elveriflli bir uluslararas konjonktürün oluflmas n veya ilgili ülkelerde birbirine olumlu bakan yöneticilerin iktidara gelmesini beklemenin anlaflma flans n artt rabilece i varsay m na dayanmaktad r. Bugün müzakere ve temaslarda uygun mevsimi kollamak diplomasi uygulamas nda hesaba kat lan bafll ca unsurlardan biri hâline gelmifltir. Nihayet, bir büyükelçinin bafll ca görevi, ülkesi lehine lobi yapmak, bilgi toplamak ve müzakere etmek ise de ülkesini temsil görevlerinin salt seremoni ifllevinin ötesinde önem tafl d, temsil görevinin, temsil edilen ülkenin ba ms z mevcudiyetine vücut ve anlam kazand rd da art k yerleflmifl bir düflüncedir. Bir büyükelçi bulundu u ülkedeki bir resmî merasime veya toplant ya kat ld nda, herhangi bir faaliyette bulunmasa, örne in konuflma yapmasa dahi devleti orada mevcut say l r. Günümüze kadar süren yukar daki tart flmalar n ne flekilde geliflti i, tarih boyunca diplomasi teorisine katk da bulunmufl baz diplomat, devlet adam, yazar ve düflünürlerin afla da özetlenmeye çal fl lan fikirlerinden izlenebilir. Ayr ca, bu temalara diplomasinin çeflitli yönleri ele al n rken ayr ca temas etme olana da bulunacakt r. Bu fikirleri do al olarak sahiplerinin yaflad tarih dönemi ve koflullar fl nda de erlendirmek gerekir. Bununla beraber, bu düflünceler aras nda, diplomat n rolü ve sorumlulu u, etik kurallar ile ulusal ç kar kavramlar n nas l ba daflt rabilece i gibi konular baflta olmak üzere, bugün dahi tart fl lmaya devam edilen temalar da yok de ildir.

15 10 Diplomasi Tarihi AMAÇ 4 Diplomasi teorisine önemli katk da bulunan baz diplomat, devlet adam, düflünür ve yazarlar n fikirlerini de erlendirebilmek. Resim 1.2 Diplomasiyi bir devletin karfl taraf aldatmak için kulland bir araç olarak gören ve amaca ulaflmak için her yolu meflru sayan Niccolo Machiavelli NICCOLO MACHIAVELLI Floransa Cumhuriyeti nde 1469 da do mufl olan Niccolo Machiavelli asl nda diplomasiden çok siyaset teorisi alan nda isim yapm flt r. Ancak gerek kariyeri gerekse yaflad dönem onu diplomasi konusunda düflünceler üretmeye yöneltmifltir. Zira Machiavelli talya n n devlet flehirleri aras nda mukim elçiliklerin yayg nlaflmaya bafllad bir ça da yaflam fl ve bu kurumun kökleflti i bir dönemde ölmüfltür. Bunun yan nda Machiavelli henüz 29 yafl ndayken Cumhuriyet in kinci fiansölyesi olarak atanm fl ve bu görevinde s k s k d fl temaslarda da bulunmufltur. Machiavelli nin en tan nan eseri Prens yan nda Titus Livy nin lk On Kitab Üzerine Söylemler ve Floransa n n Tarihi adl kitaplar diplomasi hakk nda düflüncelerinin en önemli kaynaklar d r. Söylemler ve Prens in getirdi i en önemli yenilik Machiavelli nin siyaset teorisini etik ve ahlaktan tamamen ay rmas d r. O zamanlara kadar Bat gelene- inde oldu u gibi Çin baflta olmak üzere Do u da siyaset teorisi etik kavram - na s k s k ya ba l yd. Siyaset do ru ve yanl fl, kötü ve iyi, ahlakl ve ahlak d fl gibi kavramlarla de erlendiriliyordu. Machiavelli siyasi ve sosyal olaylar etik veya hukuk içtihatlar na dayanmadan kendi kavramlar içinde tart flmay deneyen ilk düflünür olmufltur. Machiavelli Aristo nun ve bni Sina n n kat bilimsel metodunu siyasete uygulayan ilk Bat l kuramc d r denilebilir. Machiavelli için siyasetin tek bir hedefi vard r: Güç veya yetki edinmek ve bunu korumak. Siyasetle genellikle iliflkilendirilen din, ahlak gibi kavramlar n siyasetin temel yönleriyle hiçbir ilgisi yoktur. Güç sa lamak ve korumak için önemi olan tek yetenek hesapl olmakt r. Machiavelli için diplomasi devletin karfl taraf aldatmak için kullan lan önemli bir araçt r. Bunun ötesinde hemen hemen hiç de eri yoktur. Machiavelli temelde d fl politikay sürekli savafl durumunda olan devletin gücünü art rmas çabas ndan ibaret görür. Diplomatlar n hükümdarlar (prensleri) güçlendirmek ve özellikle onlar n flöhretlerini artt rmak için yararl olduklar n kabul eden Machiavelli, mukim büyükelçilerin bilgi toplama ifllevlerinin önemini de vurgulamaktad r. Sonuçta, Rönesans n en ilginç düflünürlerinden olan Machiavelli, siyaset bilimine çok önemli katk larda bulunmakla beraber en yanl fl anlafl lan yazarlardan biri olmufltur. Gerçekçi teorinin öncülerinden say labilecek olan Machiavelli nin ismi hep hilekârl k, zalimlik, bilinçli olarak kötülü ü istemek ve y k c ak lc l kla birlikte an lm flt r.

16 1. Ünite - Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar 11 Siyasi kudret sa lama ve koruma yöntemlerini ortaya koymaya çal flt Prens adl eseri, onun bu kuflkulu flöhretinin bafll ca kayna d r. Kitab n temel temas otoritenin elde edilmesi ve korunmas için her türlü vas taya baflvurulabilece idir. Hükümdar n en kötü ve zalimce davran fllar na dahi tebas n n kötülü ü ve hainli i gerekçe gösterilebilir diyebilen Machiavelli, siyasette ahlaks zl n en afl r ifadesi say lan amaçlar her türlü vas tay meflru k lar deyiflinin sahibidir. FRANCESCO GUICCIARDINI Francesco Guicciardini Floransa Cumhuriyeti nde 1483 y l nda asil bir aileden dünyaya gelmifltir. Hukuk e itimi görmesine ve avukatl k yapmas na ra men 1512 y l nda Floransa Cumhuriyeti ni yöneten Signoria taraf ndan genç yaflta spanya ya büyükelçi olarak gönderilmifltir. ki y l sonra spanya Floransa Cumhuriyeti ni silah zoruyla la vettikten ve Medicileri iktidara getirdikten sonra flehir Papa n n nüfuzuna girince Guicciardini bu defa Papa X. Leo taraf ndan 1516 da Modena valisi olarak atanm flt r. Bu görevde, öldü ü 1540 y l na kadar üç Papa ya hizmet eden Guicciardini daha çok Floransa anayasas hakk ndaki yaz lar ve özellikle talya Tarihi adl eseriyle tan n r. Diplomasi ve diplomasiyle ilgili davran fllar hakk ndaki baz ilginç düflüncelerini ise daha çok Ricordi (Tutanaklar) adl bir eserde toplam flt r. Guicciardini nin diplomasi konusunda ele ald temalardan bafll cas prensler ve elçileri aras ndaki iliflkilerdir. Asl nda Machiavelli gibi devletleraras iliflkilerde prensin silah gücünün ve servetinin as l belirleyici unsur oldu unu kabul eden Guicciardini ye göre prensin de eri gönderdi i elçiyle belirlenir. Bu çerçevede, Guicciardini bir prens için büyükelçilerini büyük bir dikkatle seçmesinin, e itmesinin ve ödüllendirmesinin önemini vurgular. Müzakereler konusunda uygun mevsimin beklenmesinin yararlar ndan ve bir anlaflmaya var ld nda bunun uygulanmas n n sa lanmas için karfl l kl garantiler verilmesinin öneminden bahseden Guicciardini ye göre müzakerelerde gizlilik son derece önemlidir. Ayr ca, uygun olmayan bir zamanda büyük iddialarla bafllat lan müzakerelerin baflar s zl a u ramas çok olumsuz sonuçlar do urabilir. Devlet ç kar (raison d état) kavram na gelince Guicciardini bu kavram kabul etmekle beraber, bu konuda ihtiyatl d r. Ona göre, diplomaside güven o kadar önemlidir ki, bir anlaflma ancak çok istisnai durumlarda ihlal edilebilmelidir. D fl politika konusunda çok sinik ve karamsar görüfllere sahip olmas na ra men, Guicciardini diplomasiye ihtiyatl ve l ml bir flekilde yaklafl r. Görüflleri, o zaman geçerli olan, güç dengesi gereklerinin diplomasiye yans t lmas fleklindedir ki, bu da modern diplomatik teoriye oldukça yak n düfler. Resim 1.3 Francesco Guicciardini HUGO GROTIUS Hugo Grotius Hollanda n n Delft flehrinde 1583 y l nda do du ve 1645 te öldü. Hayata Lahey de avukat olarak at ld ktan sonra, baflar s sayesinde Hollanda hükûmetlerinin, daha do rusu Hollanda Do u Hindistan Kumpanyas n n hizmetine girmifl ve bu kumpanyan n ç karlar n spanya ve Portekiz e karfl savunurken denizlerin serbestli ini savunan meflhur Mare Liberum adl eserini kaleme alm flt r.

17 12 Diplomasi Tarihi Resim 1.4 Hollandal Hugo Grotius, uyuflmazl klar n bar flç yollardan çözülmesini isteyen ve düflünceleri ileride Locke taraf ndan benimsenen bir düflünürdü. Bu eserinin yay nlanmas ndan hemen sonra Grotius, Hollanda da iktidara gelen Kalvinistlere karfl tutum ald gerekçesiyle hayat boyu hapse mahkum edildi. Grotius iki y l sonra, Loevestein fiatosu ndan kaçarak Fransa da sürgüne gitti. Fransa, çok önemli bir akademisyen ve hukuk bilgini oldu u için de il raison d état mülahazalar ile de Fransa y Habsburg düflmanlar na karfl savundu u için Grotius a kucak açt. Fransa ya s nd s rada diplomatik hukuk hakk ndaki fikirlerinin de yer ald De Jure Belli ac Pacis Libri Tres (Savafl ve Bar fl Hukuku Hakk nda Üç Kitap) adl önemli eserini yazd. Hep Hollanda ya geri dönme ümidini tafl yan Grotius un bu yolda baflar l olmay nca önce Hamburg a, sonra tekrar Fransa ya gitti, sonunda sveç hükûmetiyle vard anlaflma sonucu sveç in Paris büyükelçisi oldu ve ölümünden bir y l öncesine kadar bu görevde kald. Eserlerinde ve özellikle De Jure Belli ac Pacis Libri Tres de vurgulad gibi, hukukun tanr sal ve insan taraf ndan yarat lan hukuk olarak ikiye ayr lmas gerekti ini savunan Grotius, devletleraras iliflkilerin her yönünün hukuka tabi olmas gerekti ine ve savafl n ancak kuflkusuz biçimde hakl nedenlere dayanmas hâlinde kabul edilebilece ine inanmaktad r. Bununla beraber, Grotius belirli kurallara ba lanmas gereken adil savafl n haklar korumak ve adaleti sa lamak için gerekli oldu unu ileri sürmektedir. Diplomasi, uyuflmazl klar n bar flç l yollarla çözümü arac olarak Grotius un düflünce sisteminde özel bir yere sahiptir. Ona göre, uyuflmazl klar n çözümü için üç yöntem vard r. Birincisi, taraflar aras nda toplant ve müzakere yap lmas d r. kincisi, taraflardan her birinin taleplerinin bir k sm ndan ödün vermesi sonucu var lan uzlaflmad r. Üçüncüsü ise teke tek çarp flma veya kura çekme suretiyle çözümdür. Grotius, bazen hakk n korumak yerine vazgeçmenin tercihe flayan oldu una inanmaktad r. Pazarl k ve arabuluculuk konusunda, söz konusu çözüm yöntemlerinde sa lam karakterli ve namuslu bir hakemin seçilmesinin önemini vurgulamaktad r. Bu bar fla ulaflma yöntemlerine baflvurman n amac n n son tahlilde adaleti sa lamak oldu unu ileri süren Grotius a göre adalet vicdanlar rahatlat r, halbuki adaletsizlik huzursuzluk ve endifle kayna d r.. Grotius uluslararas toplum kavram n gelifltiren ilk yazarlardand r. Ona göre, uluslararas toplum devletlerin ve hükümdarlar n birlikte uymalar gereken kurallar etraf nda birleflen bir ülkeler toplulu udur. Bütün insanlar ve uluslar bu uluslararas hukuka tabidir ve uluslararas toplumu gelenekler yerine yaz l anlaflmalar bir arada tutar (Bu kavram bugün bir ölçüde Avrupa Birli i nde yaflama geçmifltir.). Bu arada, mukim büyükelçiliklere pek s cak bakmayan Grotius u bu aç dan zaman n n gerisinde kalm fl sayabiliriz. Buna karfl, diplomasiye önem verdi i içindir ki, büyükelçiler ve maiyetleri ve flahsi eflyalar n n akredite olduklar ülkelerde ceza ve medeni hukuk alan nda özel muafiyetlere sahip olmas gerekti ini savunmufltur. Ona göre, bunlar olmadan büyükelçiler etkili bir flekilde görev yapamayaca için, bu muafiyetler hemen hemen mutlak olmal, hatta akredite olduklar

18 1. Ünite - Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar 13 hükûmetin kendi büyükelçisine yapt muameleye karfl misliyle karfl l k vermekten muafiyeti de içermelidir. Bu flekilde Grotius, diplomatik muafiyet teorisi ve muafiyetlerin mutlak olmas konular nda bu alanda o zamana kadar oluflmufl düflüncelerden çok ileriye gitmektedir. Asl nda, De Jure Belli ac Pacis de diplomasi konusundaki modern hukukun genel çerçevesi aç k biçimde görülmeye bafllanm flt r denilebilir. RICHELIEU Kardinal ve Richelieu Dükü Armand Jean du Plessis 1585 y l nda Paris te do du. Frans z tarihinin en çarp c flahsiyetlerinden olan Richelieu ilk olarak y llar nda papaz olarak görev yapt La Rochelle de Marie de Medici nin dikkatini çektikten sonra Paris te siyasi kariyeri h z kazand de Kardinalli e yükselen Richelieu 1624 te 13. Louis nin Baflbakanl na atand ve 1642 de ölümüne kadar bu görevde kald. Richelieu, baflbakan oldu unda çok ciddi sorunlarla karfl laflt. çte monarfli zay flam fl, prensler bafl na buyruk davranmaya bafllam flt. Ekonomi çökmüfl vaziyetteydi. D flta Fransa n n uluslararas alandaki durumu ciddiyet arzediyordu. Otuz Y l Savafllar yeni bafllam flt ve Richelieu Avusturya daki Habsburglar taraf ndan desteklenen spanya taraf ndan kuflat lmaktan endifle ediyordu. Bu durumda yeni baflbakan iki temel amaca yöneldi: Bunlardan birincisi Fransa içindeki birli i sa lamak, ikincisi ise bütün Hristiyan devletleri kal c bir bar fl içinde biraraya getirebilecek bir çerçeve yaratmak. Richelieu, sonuçta gerçeklefltirmeyi baflard bu amaçlar na ulaflmak için, önce Fransa n n kara ve denizde askerî gücünü art rmaya giriflti, ayn zamanda da Fransa n n merkezi olaca Katolik ve Protestan devletler aras nda bir ittifaka dayanan bir Avrupa güç dengesi oluflturma giriflimini bafllatt. Richelieu için savafl en son baflvurulacak bir çare idi. Richelieu nun as l yöntemi diplomasi veya kendi ifadesiyle sürekli müzakere dir denilebilir. O kadar ki 1635 te spanyollara karfl savafl açt ktan sonra dahi Richelieu nun gizli temaslarla bar fl yollar n arad bilinmektedir. Richelieu yaflam s ras nda binlerce resmî belge ve mektup yazm fl, bu yaz lar - n n büyük bölümü ölümünden uzunca bir süre sonra Mémoires (Hat ralar) ve Testament Politique (Siyasi Vasiyetname) bafll klar alt nda yay nlanm flt r. Richelieu nun diplomasi konusundaki düflünceleri Testament Politique in II. K s m ndaki Diplomaside Sürekli Müzakerenin Gereklili i adl bölümde yer almaktad r. Richelieu için sürekli müzakere genifl çapta ve yerleflik bir diplomatik ajanlar a n ifade etmektedir. Ona göre, bu kifliler prenslerini önemli merkezlerde olanak ölçüsünde güçlü göstermeli ve bu yönde uzlafl lar sa lamak için her türlü f rsat Resim 1.5 Kardinal Richelieu, diplomaside sürekli müzakere düflüncesinin yerleflmesini savunurken, mutlakiyetin kurumlaflmas n sa lad.

19 14 Diplomasi Tarihi de erlendirmelidir. Richelieu sürekli müzakereyi di er devletleri belagat ve mant k yoluyla elveriflli anlaflmalara ikna etme yolu olarak görmektedir. Elçinin prensin ismini ve flöhretini her ne pahas na olursa olsun korumas gerekti i inanc n tafl yan Richelieu, sürekli müzakerenin hükümdar n gücünün kayna n oluflturan dört unsurdan biri olan prestij ve iyi flöhret (di erleri asker, para ve tebaan n sevgisine mazhar olmak) için de önemli oldu unu düflünmektedir. Bu arada raison d état (devlet ç kar ) y savunan, hatta bafl uygulay c lar ndan olan Richelieu, anlaflmalara uyma zorunlulu unu buna bir istisna olarak görmekte bunu da s rf prensin flöhretini koruma gere ine dayand rmaktad r. Richelieu, 1626 da bir kararname ile d fl politikan n tüm sorumlulu unu d fliflleri bakan na vermifltir. söz konusu tek elden yönetim ve tek temsil yaklafl m giderek Avrupa diplomasisinin temel ilkelerinden biri hâline gelmifltir. Guicciardini den farkl olarak Richelieu, uygun mevsim veya zaman olmayan durumlarda dahi hareketsiz kal nmamas gerekti ine inanmaktad r. Önemli olan nokta müzakerelerin hiçbir zaman kesilmemesidir. Aksi hâlde momentum kaybedilir. Richelieu nün Siyasi Vasiyetnamesi adl eseri Avrupa n n do makta olan modern diplomasi sisteminin habercisidir denilebilir. Resim 1.6 Wicquefort, tarihte ilk kez mukim diplomasi konusunu ele alan ve büyükelçi tan m n yapan bir diplomatt. ABRAHAM DE WICQUEFORT Abraham de Wicquefort un Avrupa saraylar nda geçirdi i uzunca hayat nda ( ) ulaflabildi i en yüksek mevki ikinci s n f diplomatik temsilcilik olmufltur. Wicquefort un diplomatl ktan çok istihbaratç kimli iyle hayat n kazand anlafl lmaktad r. Bu faaliyetleri yüzünden, biri Fransa da, ikincisi Hollanda da olmak üzere iki defa hapse at lan Wicquefort L Ambassadeur et ses Fonctions (Büyükelçi ve Görevleri) adl eserini bu mahpusluklar s ras nda yazd. Esasen bugün tan nmas - n n nedeni ilk olarak 1681 de yay nlanan, daha sonra tekrar tekrar bas lan bu eserdir. Mukim büyükelçiyi d fl iliflkilerin yürütülmesinde temel kurumsal unsur olarak gören Wicquefort flimdiye kadar bir büyükelçi profilini en ayr nt l olarak tasvir etmifl olan yazard r. Wicquefort, Avrupa daki devletlerin hemen hemen hepsinin birbirlerine diplomatik temsilci yollamalar uygulamas na, di er bir deyiflle mukim diplomasi nin yerleflmesi olgusuna uluslararas iliflkilerin belirleyici bir geliflmesi olarak bakm fl ve büyükelçi yi uluslararas iliflkilerin merkezine oturtmufltur. Wicquefort diplomatik temsilcinin profilini sadakat veya baz ideallere ba l l k gibi moral de erlerden çok görevindeki etkinli i k stas na göre saptama yöntemini tercih etmifltir. Bu yaklafl m asl nda baflar y ilkelerin üstüne ç karmak gibi gözükse de Wicquefort a göre mükemmel büyükelçi vicdans z bir oportünist de il, kendi devletinin hatta di er devletlerin uzun dönemli ç karlar hakk nda uzun tecrübelere dayanan bilgiler sahibi ve namus, sadakat, ihtiyatl l k ve sa duyu gibi nitelikleri olan bir kiflidir.

20 1. Ünite - Diplomasinin Tan m, Diplomasi Teorisi, Diplomasi Teorisine Katk da Bulunanlar 15 Wicquefort, hukukçular n diplomasi hakk ndaki incelemelerine itibar etmemekte, onlar n diplomatik temsilcinin hukuki statüsü tart flmalar içinde kaybolarak as l önem tafl yan ifllevi konusunu ihmal ettiklerini düflünmektedir. Prenslerin di er devletlerle anlaflmalar na kendi ç karlar na uygun düfltü ü ölçüde ve sürede ba l kalma e ilimini de ele alan Wicquefort bu davran fl onaylar flekilde prenslerin, tebaalar na karfl, baflka devletlerle girdikleri herhangi bir ittifak ba ndan çok daha güçlü sorumluluklar bulundu unu yazmaktad r. Ancak hemen arkas ndan, prensin ancak mecburiyet karfl s nda bir anlaflmay bozabilece- ini, bunu bir kapris nedeniyle yaparsa di er prenslerle iliflkilerinin temelini oluflturan güveni sarsaca n eklemektedir. Asl nda Büyükelçi ve Görevleri adl eser incelendi inde, diplomasi alan nda son yüzy llarda neredeyse fazla de ifliklik olmad sonucuna var labilir. Zira kitapta, pek sistematik olmasa dahi devletler aras ndaki iletiflim kanallar n n aç k tutulmas, müzakere, siyasi istihbarat, ekonomik ç karlar, d fl ülkelerdeki vatandafllar n korunmas ve resmî kabullere kat lma gibi bugün de diplomasinin konusu olan pek çok nokta üzerinde durmaktad r. Wicquefort a göre, bir büyükelçi her fleyden önce hükümdar n n temsilcisidir ve büyükelçi atama hakk ad n verdi i büyükelçi bulundurma yetkisi hükümranl n en baflta gelen iflaretidir. Büyükelçi ve Görevleri nde diplomatik temsilcilerin resmî yaflamlar n oluflturan kurallar n ayr nt l bir listesi de yer almakta Wicquefort ayr ca flerefli casus diye niteledi i büyükelçilerin ve diplomatik ajanlar n riskli ve kuflku do uran görevlerini ancak mahalli hukuktan muaf olmalar hâlinde yürütebilecekleri, diplomatik muafiyet kurallar n n devletler sisteminin düzenli çal flmas için gerekli oldu u görüflünü ileri sürmektedir. FRANÇOIS DE CALLIÈRES Diplomasi Sanat adl eserin yazar François de Callières ( ) bir diplomat idi. Avrupa n n çeflitli yerlerinde görev yapan Callières, yaflam n n son döneminde 14. Louis in hizmetine girmifl, kral için yazd bir methiye sayesinde Frans z Akademisi ne kabul edilmifl ve birçok kitap yay nlam flt r. Ancak, Callières in hayat n n en önemli dönemini Dokuz Y l Savafl ( ) s ras nda Hollandal - larla k sa bir bar fla götüren müzakereleri gizli misyonla yürütmesi teflkil etmifltir. François de Callières baflta Hollandal larla müzakereleri olmak üzere diplomatik tecrübelerine dayanarak yazd Diplomasi Sanat n n 1716 da yay nlanmas ndan itibaren Avrupa devletleraras iliflkiler tarihi alan nda isim yapm flt r. Callières in, mukim diplomatlar n flekillendirdi i ve arac l n yapt bir diplomatik devletler sisteminin esaslar n ortaya koyan bu eseri 1716 da yay nland - nda büyük ilgiyle karfl lanm fl, iki Frans zca bask s n n yan s ra ngilizceye de Resim 1.7 François de Callières kitab nda, diplomaside geçerlili i kan tlanm fl kurallar olmad n savunur.