Ýkinci yayýn yýlýnda merhaba,

Transkript

1 Yýl: 2 - Sayý:5 - Ýlkbahar ISSN : BÝLDER (Basýn Yayýn ve Ýletiþimciler Derneði) adýna Ýmtiyaz Sahibi > Ýsmail TUNÇBÝLEK Genel Yayýn Yönetmeni > Ahmet Emin DAÐ Sorumlu Yazý Ýþleri Müdürü > Fetullah KAYA Editörler > Hediyetullah AYDENÝZ > M. Ýsmail SAÐIROÐLU Yayýn Kurulu > Cafer PETEK > Yard. Doç. Dr. Ümit AKÇA > Ýsmail TUNÇBÝLEK > Fedakâr KIZMAZ > Mehmet DELÝOÐULLARI > Yahya GÜL Görsel Yönetmen > Cafer PETEK Tasarým-Uygulama > Triograf Baský-Cilt > Lacivert Ofset ADRES Sofular Mh. Açýklar Sk. No: 22/4 Fatih/ Ýstanbul Tlf : e-posta: akademiiletisim@bilder.org.tr NOT: Dergimizde yayýnlanmasýný istediðiniz yazýlarýnýzýn en az 4 bin en fazla 10 bin karekter olmasýna dikkat ediniz. Yazýlar, yayýnlansýn ya da yayýnlanmasýn iade edilmez. Yazýlarýn sorumluluðu yazarlarýna aittir. Ýkinci yayýn yýlýnda merhaba, Mart 2005 yýlýnda Basýn Yayýn ve Ýletiþimciler Derneði (BÝLDER)'nin çatýsý altýnda yayýn hayatýna baþlayan Akademi-Ýletiþim, ikinci yayýn yýlýnda karþýnýzda. Genç bir akademik alan olan Ýletiþim ve moderniteyle yaþýt medya hakkýnda söz söylemek kolay deðil. Birincisinin tam olarak bilgi üretme geleneði oluþmamýþken ikincisinin 5 yüz yýllýk tarihini birlikte düþünerek "Ýletiþim"de akademik bilgi üretme, gerçekleþmeyi bekleyen bir hedef. Bu hedefin yanýnda, akademi ile sektör, yani teori ile pratik arasýnda denge arayýþýný dikkate alarak ortak bir platform olma hedefimiz adým adým gerçekleþme yolunda. Bu çerçevede genç akademisyen adaylarýný sayfalarýmýza konuk ettik. Akademi, bilgi üretimi ve iletiþim konularýnda ne düþündüklerini bu sayýnýn söyleþisi olarak seçtik. Ortaya çýkan tablo pek iç açýcý deðil: "Türkiye'de niceliksel yapý niteliðe yansýmýyor." Üçüncü sayýdan itibaren sürdürdüðümüz AB ve Medya yazý dizisi, bu sayýda Nilüfer Öcel'in Makedonya basýnýný ele alan yazýsýyla devam ediyor. 21. yüzyýlýn þekillenmesinde tüm güçlerin odaðýnda bulunan Ortadoðu'da medyanýn durumunu, Emre Yýldýrým ve Burcu Kaya'nýn yazýlarýyla gündeme taþýyoruz. Tek yönlü haber akýþýný tersine çeviren örnek bir medya organizasyonu olarak El-Cezire, bir olgu olarak akademide tartýþýlmaya devam ediyor. Bu sayýmýzda yer alan Havas/AFP'yle ilgili yazý birlikte deðerlendirildiðinde uluslararasý iletiþimdeki dengesizlik daha çok netleþiyor. Basýn tarihimizdeki geliþmelerin sonraki süreçlerde nasýl bir etki býraktýðý konusu önemli bir alan araþtýrmasý olarak ele alýnmayý bekliyor. Bu doðrultuda basýnla ilgili bir çerçeve çizen Zeynep Kadýoðlu, doksanlý yýllarýn önemli iþletmecilik hatasý olarak promosyonlarýn basýna ve topluma etkilerini ele alýyor. Gazeteciliðin gittikçe uzmanlaþan yapýsýyla önemli bir yerde duran savaþ gazeteciliðini, deneyimli bir sektör çalýþaný olarak Mete Çubukçu deðerlendiriyor. Savaþ gazeteciliðiyle ilgili bu yazýnýn yanýnda Fetullah Kaya'nýn basýnda sendikalaþma, Ýsmail Saðýroðlu'nun Muhbir Gazeteciler ve Ahmet Ocaklý'nýn 28 Þubat ve Andýç ile ilgili haberleri göz önüne alýndýðýnda meslek sorunlarýnýn çok-yönlü yeniden ele alýnmasý gerekliliðini ortaya koyuyor. Bu sayýmýzda da sinemayý unutmadýk. 25. Uluslararasý Ýstanbul Film Festivali'ni Ali Kemal Özkan'ýn izlenim ve deðerlendirmeleriyle sayfalarýmýza taþýdýk. Son olarak, bu sayýda ele aldýðýmýz ve özellikle dikkat çekmek istediðimiz bir konu da, iletiþim fakültesi mezunlarýnýn istihdam sorunudur. Kamu kurumlarýnda "Ýletiþim Uzmanlýðý" kadrosunun tahsisi fakülte yönetimleri, meslek örgütleri ve çalýþanlarýnýn üzerinde durmasý gereken bir konu olarak gündeme taþýdýk. "Akademi-Ýletiþim platformunda" buluþmak üzere...

2 ÝÇÝNDEKÝLER Promosyon Döneminin Kalýntýlarý: Magazinleþme ve zayýflayan müþteri baðýmlýlýðý Yard. Doç. Zeynep Kadýoðlu Bugün üretimde belirleyici olanýn arzdan ziyade talep olduðunu açýkça ifade edebiliriz. Ýþletmeler ürün odaklý yönetim anlayýþýndan müþteri odaklý yönetim anlayýþýna geçtiler. Küreselleþmeyle birlikte birbirine baðlýlýklarý artan piyasalar, iletiþim araçlarýnda ve bilgi teknolojilerindeki deðiþimler rekabetin þartlarýný deðiþtirmiþtir. Savaþ muhabirliði birçok kiþiye "macera" filmi ya da "heyecanlý" bir oyun gibi gelebilir. Heyecanlý ama kurgu deðil, gerçektir. Diðer yandan da "baðýmlýlýktýr". Savaþ muhabiri, ilk kriz patladýðýnda, ilk kurþun atýldýðýnda, ilk bomba düþtüðünde "orada olmak" ister. > Tarihe Sýcak Tanýklar Mete Çubukçu Havas/AFP: Dünya Haber Pazarýnda 170 Yýllýk Dev Hediyetullah Aydeniz AB Yolunda Yayýncýlýk: Makedonya Yard. Doç. Dr. Nilüfer Pembecioðlu Öcel Makedonya yayýncýlýk alanýnda Avrupa Birliði üyeleri ile karþýlaþtýrýldýðýnda daha özgün bir noktada durmaktadýr. Televizyon izleyicileri açýsýndan bakýldýðýnda, Makedonya, Sýrbistan Karadað ve Macaristan'ýn ardýndan günde 274 dakika ile en çok televizyon izlenen üçüncü ülke konumundadýr. Emperyalizmin son aþamasý olarak kabul edilen küreselleþme ve emperyalizmin iþgale dayalý süreçleri arasýndaki tek fark ise, zorla deðil, rýza üretimi yoluyla saðlanan bir baðýmlýlýk ve sömürü sürecini ifade etmesidir. Uluslararasý medya da, ortaya koyduðu tüm deneyimlerle, küreselleþmenin rýza üretiminin en önemli aracýdýr. > Ortadoðu'da Medya Emre Yýldýrým Küreselleþme Çaðýnda Tek Yönlü Haber Akýþý ve El-Cezire Burcu Kaya Erdem Reyting mi, Saðlýklý Bir Toplum mu? Uður Eryýlmaz Medya olumsuzluðu sadece haber konusunda deðil de diðer alanlarda da bolca kullanmaktadýr. Bu da onun bu iþten sonuna kadar faydalandýðýný göstermekte ve insanlarý her konuda ayný yöntemle sömürme yoluna gittiðini ortaya koymaktadýr. Ýnsan bilinci medya endüstrisinin eline geçmiþ durumdadýr. Ýstanbul dan bir Festival Geçti! Ali Kemal Özkan 2

3 ÝÇÝNDEKÝLER Türkiye'de Akademi, Bilgi Üretimi ve Ýletiþim: Niceliksel Yapý Niteliðe Yansýmýyor Ýstanbul Ünv. Ýletiþim Fakültesi Doktora Öðrencileri Ýle Açýk Oturum Dünyanýn en büyük üniversitelerinden birkaçý Türkiye'dedir nicelik anlamýnda. En baþta þunu ortaya koymak lazým: Niceliksel yapý niteliði tutturamýyor. Onun dýþýnda kendi fakültemizden örnek vermek gerekirse alanýn dünyada kendine özgü problemleri, Türkiye'de de Ýstanbul Üniversitesi Ýletiþim Fakültesi'ne yansýmýþ durumda. Türkiye Gazeteciler Sendikasý bugün sadece Anadolu Ajansý, Cumhuriyet Gazetesi ve Anka Ajansý'nda toplu sözleþme yapma yetkisine sahiptir. Diðer gazetelerde de TGS nin üyeleri olmasýna raðmen toplu sözleþme imzalayacak üye çoðunluðuna sahip deðil. > Gazetecilerin sendikalaþmasýnda AB umudu Fetullah Kaya 28 Þubat... Andýç... Kullanýlan Medya Ahmet Ocaklý Türkiye'de de medyanýn deðiþik çevreler tarafýndan sýk sýk kullanýldýðýna þahit olmaktayýz. Burada "Medya niçin kendini kullandýrýr?" ya da "Medya farkýnda olmadan kendini kullandýrýr mý?" þeklinde sorular akla gelmektedir. Türk medyasýnýn da farklý odaklar tarafýndan deðiþik amaçlarla zaman zaman kullanýldýðýný Andýç olayý net bir þekilde ortaya koymuþtur. Gazeteciler arasýnda eskiden beri polemiklere yol açan "ajan gazeteciler" tartýþmalarý bugünlerde yeni bir boyut kazandý. Ajan gazeteciler konusunda bir çok iddia var ve bu listeler uzayýp gidiyor. Ulaþtýðýmýz ünlü gazeteciler de bu sebepden olsa gerek konu ile ilgili yorum yapmadýlar. > Kamu Kuruluþlarýnda "Ýletiþim Uzmanlýðý" Kadrosu Bünyamin Demirkan Muhbir Gazeteciler M. Ýsmail Saðýroðlu Sektörden Haberler Kültür - Sanat (Kitap Analizi) Analiz: Ünsal Çýð Karikatür Orhan Bal 3

4 promosyon döneminin kalýntýlarý: magazinleþme ve zayýflayan müþteri baðýmlýlýðý Yard. Doç. Zeynep Kadýoðlu Marmara Üniversitesi Ýletiþim Fakültesi Öðretim Üyesi 4

5 Deðiþmeyen tek þeyin deðiþimin kendisi olduðuna (Herakliatos) inanmayanýn kalmadýðý günümüz þartlarýnda rekabet, deðiþime ayak uydurabilenler arasýnda yaþanýrken ayak uyduramayanlar ise göz açýp kapayýncaya kadar sahneden inmektedir. Ýþletmeler açýsýndan deðiþime ayak uydurabilmenin kriteri ise geleceðe dair doðru öngörüler ve esnek organizasyonlardýr. Klasik Ýktisat'ýn temel önermelerinden biri olan Jean Baptise Say'in "her arz kendi talebini yatýr' anlayýþýndan bu güne çok þey deðiþmiþtir. Bugün üretimde belirleyici olanýn arzdan ziyade talep olduðunu açýkça ifade edebiliriz. Ýþletmeler ürün odaklý yönetim anlayýþýndan müþteri odaklý yönetim anlayýþýna geçtiler. Küreselleþmeyle birlikte birbirine baðlýlýklarý artan piyasalar, iletiþim araçlarýnda ve bilgi teknolojilerindeki deðiþimler rekabetin þartlarýný deðiþtirmiþtir. Müþteri odaklý yönetimde yeni müþterileri kazanmak kadar, çoðu zaman daha önemli olan mevcut müþterilerin devamlýlýðýný saðlayabilmektir. Üstelik mevcut müþteriyi koruyabilmek için yapýlan yatýrýmlar yeni müþteriler kazanmak için yapýlacak yatýrýmlardan çok daha az maliyetlidir. Benzer rekabet þartlarý medya endüstrileri için de geçerlidir. Kuþkusuz medya endüstrilerinin diðerlerinden ayýran önemli farklar vardýr; yarý kamusal mal olmalarý, kamusal dýþsallýklarýnýn fazla olmasý, taþýdýklarý içeriðin toplumsal þekillenmede belirleyici olmasý gibi. Bununla birlikte müþteri baðýmlýlýðý kavramý her gün tüketilen ve bir sonraki gün için ihtiyaç doðuran bir mal üreten basýn iþletmeleri için çok daha önemlidir. Bugün Türkiye'deki gazete okuma alýþkanlýklarýna baktýðýmýzda müþteri baðýmlýlýðýnýn baþka bir deyiþle sadýk okuyucu kitlesinin beklenenin çok altýnda olduðunu söyleyebiliriz. Gazeteler için müþteri baðýmlýlýðý yaratmanýn önemli avantajlarý vardýr. Öncelikle gelecekteki tirajýný öngörebilmelerini saðlar. Reklamveren iliþkilerinde reklamveren için tiraj açýsýndan kararlý bir hedef kitle saðlar, müþteri beklentilerini bilebilme açýsýndan fýrsat yaratýr. Bir gazetenin geniþ ve sadýk okuyucu kitlesinin olmasý, inandýrýcýlýðýnýn ve ayný zamanda kendi çizgisi içinde haberciliðindeki baþarýsýnýn göstergesidir. Böylece gazetenin rekabetteki gücü artar. Türkiye'deki gazetelerin müþteri baðýmlýlýðýnýn geçmiþ dönemlere nazaran çok daha zayýfladýðýný söyleyebiliriz. En azýndan bir nesil öncesinde gazete okuyucularý aldýklarý gazete konusunda çok daha kararlýyken bugün gazete tercihleri çok daha deðiþkendir. Bir gazete için müþteri baðýmlýlýðýný saðlayabilecek faktörler olarak; - Belirli bir çizgisi olmasý ve bu yönde kararlýlýðý - Ýnandýrýcýlýðý - Tarafsýzlýðý - Haber konusunda zamanlýlýðý (haberi zamanýnda verebilmesi) - Fiyat istikrarý BASIN ÝÞLETMECÝLÝÐÝ Bugün üretimde belirleyici olanýn arzdan ziyade talep olduðunu açýkça ifade edebiliriz. Ýþletmeler ürün odaklý yönetim anlayýþýndan müþteri odaklý yönetim anlayýþýna geçtiler. Küreselleþmeyle birlikte birbirine baðlýlýklarý artan piyasalar, iletiþim araçlarýnda ve bilgi teknolojilerindeki deðiþimler rekabetin þartlarýný deðiþtirmiþtir. AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM 5

6 AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM BASIN ÝÞLETMECÝLÝÐÝ 6 - Ýstikrarlý ve güvenilir yazar kadrosu - Kolay ulaþýlabilirliði (iyi çalýþan daðýtým) sayýlabilir Kuþkusuz gazete tercihleri bireyler arasýnda ya da toplumsal gruplar arasýnda farklýlýklar gösterebilir. Ancak genel olarak yukarýda sayýlan özellikler her okuyucu için önceliklidir. Deðer, göreceli bir kavramdýr ve müþteriler (gazeteler için okuyucular) için satýn alýnan malýn fiyat deðeri yanýnda önem deðerinden de sözedilebilir. Önem deðeri ürünün müþterinin beklentilerini ne kadar karþýladýðý ile ilgilidir. Müþteri baðýmlýlýðý yaratabilmek için ürünün önem deðerinin en azýndan satýþ deðeriyle eþ ya da fazla olmasý gerekir. Gazeteler promosyona baþlarken oldukça iyimser bir görüþle "kupon kesmek için gazete alanlar gazete okumaya da alýþýr ve bu alýþkanlýðýný devam ettirir" düþüncesini öngörmüþlerdir. Ancak promosyon yarýþlarýnýn yaþandýðý dönem için baktýðýmýzda kazanýlan tirajlarýn kalýcý olmadýðýný rahatlýkla söyleyebiliriz. Gazeteler için müþteri baðýmlýlýðýnýn geçmiþe oranla erozyona uðradýðý süreçte belkide en önemli etkiyi promosyon yarýþlarýnýn yaþandýðý dönem yapmýþtýr. 1980'lerden baþlayarak on yýlý aþkýn bir süreyle devam eden Türk gazetelerindeki promosyon yarýþlarýnýn çýkarýlan kanunla son bulmasýna raðmen günümüze kadar uzanan ve hem okuyucu davranýþlarý hem de gazeteler üzerinde etkileri vardýr. Bugün gazetelerin müþteri baðýmlýlýðý konusunda zayýf kalmalarýnýn arkasýnda promosyon döneminin etkisi büyüktür. Gazeteler de o günün koþullarýnda promosyona baþlarken oldukça iyimser bir görüþle "kupon kesmek için gazete alanlar gazete okumaya da alýþýr ve bu alýþkanlýðýný devam ettirir" düþüncesini öngörmüþlerdir. Ancak promosyon yarýþlarýnýn yaþandýðý dönem için baktýðýmýzda kazanýlan tirajlarýn kalýcý olmadýðýný rahatlýkla söyleyebiliriz. Basýn sektöründeki rekabetin yapýsý gereði yapýlan promosyonlarýn rakiplerce takip edilmesi ilk promosyona baþlayan gazetenin yarattýðý marjinal etkiyi kýsa sürede ortadan kaldýrmýþtýr. Okuyucularýn promosyonlu gazetelere talep göstermesinin altýnda ekonomik þartlar olduðu kadar psikolojik þartlarýn da olduðunu söyleyebiliriz. Kuþkusuz verilen hediyeler maddi bir kazançtýr ve ekonomik açýdan yoksulluk bu kazancý daha deðerli kýlmaktadýr. Bununla birlikte promosyon döneminde bir kýsým okuyucularýn promosyonu verilen ürünlere ihtiyaçlarý olsun olmasýn yöneldikleri görülmüþtür. Satýn alýnan ürünün yanýnda bedava bir hediyeye sahip olmak cezbedicidir. Bu duygu en küçüðünden en büyüðüne bütün iþletmeler için kullanýlacak bir mecra oluþturur. Gazetelerin yýllarý arasýnda ders çýkarýlabilecek nitelikteki promosyon savaþlarýna girmeden önce, bu ortamý hazýrlayan þartlara deðinmek yerinde olacaktýr. 24 Ocak kararlarýný takiben devletin gazete kaðýtlarýna verdiði sübvansiyonlarý kaldýrmasý ile gazeteler, kilosunu sübvansiyonla 9 TL'ye aldýklarý kaðýdý artýk 41 TL'ye almak zorunda kalmýþlardýr. Ayný dönemde gazete kaðýdýnýn tonuna 150 dolarlýk fon konulmasý, bunalýmý daha da arttýrmýþtýr. Artan maliyetler de gazete fiyatlarýna yansýtýlmýþ ve 1986 yýlýnda yüzde 100'e varan fiyat artýþlarý gerçekleþtirilmiþtir; ayný durum bir sonraki yýl da yaþanmýþtýr (Orhan Koloðlu, 1992, s.88). Bütün bu geliþmeler gazete tirajlarýnda ciddi düþüþlere sebep olmuþtur. Tiraj arttýrtma yollarýný arayan gazeteler basýn için bilinen en kýsa ve etkisi en geçici yöntemi tercih etmiþler ve promosyon vermeye baþlamýþlardýr. Önce lotaryacýlýkla baþlayan gazeteler, doðrudan promosyona gerekli hukuki zeminin oluþmasýyla geçebilmiþtir. Dönemin en önemli promosyonu

7 Milliyet Gazetesi nin verdiði karton evler olmuþtur. Milliyet gazetesinin verdiði karton evler, gazetenin tirajýný 250 binden 1 milyona kadar çýkartmýþtýr. Bunun üzerine diðer gazeteler de gazeteyle birlikte hediye daðýtmaya baþlamýþlardýr. Okuyucular karton evlere doyunca da peynir, zeytin, hurma, deterjan, dua kolyesi, çorap, ayran, diþ macunu, makarna gibi saymakla bitmeyecek ve hayal gücünün üretebileceði bilumum çeþitte hediye, gazetelerle birlikte daðýtýlmýþtýr. Sabah gazetesinin deterjan verdiði gün tirajý 2,5 milyona kadar ulaþmýþtýr. Bu dönemde promosyon savaþý basýn sektörünü zor bir sürece de sokmuþtur. Gazete sahipleri promosyon maliyetlerinin artmasýndan duyduklarý sýkýntýyý çeþitli platformlarda dile getirmiþler ama çýkar yol bulamamýþlardýr. Oligopol piyasalarýnýn yapýsý gereði rekabette bir þirketin promosyondan vazgeçmesi diðerlerini etkilemezken yine bir þirketin tirajý arttýracak promosyona giriþmesi hepsini peþinden sürüklemektedir. Dolayýsýyla pastadaki paylarýný kaptýrmamak için birbirlerini yakýndan takip eden bir yarýþa giriþilmiþtir 1990'lý yýllara gelindiðinde gazeteler yeni bir promosyon mecrasý keþfetmiþlerdir: Ansiklopediler. Sabah, Milliyet ve Hürriyet gazeteleri en iyisi olduðunu iddia ettikleri ansiklopedilerin kuponlarýný yayýnlamaya baþlamýþlardýr. Çekiliþsiz ama kupon biriktiren tüm okuyuculara verilen ansiklopediler üç büyük gazetenin toplam tirajlarýný 3 milyona kadar çýkartmýþtýr. Üç büyük gazetenin ayný konuda ama farklý markada ürün daðýtmasý rekabetin þartlarýný daha da zorlaþtýrmýþ ve gazete sayfalarýnda yapýlan saldýrýlar etik dýþýna taþmýþtýr. Hatta Hürriyet gazetesi Sabah okurlarý için Sabah gazetesinin verdiði ansiklopedideki eksik maddelerin listesini yayýnlamýþtýr. Basýn tarihinde ansiklopedi savaþlarý olarak anýlan bu dönem, gazetelerin birbirleri hakkýnda öyle etik dýþý karalamalara sahne olmuþtur ki sonuçta okuyucularýn zihninde gazetelerin saygýnlýðý büyük ölçüde zedelenmiþtir. BASIN ÝÞLETMECÝLÝÐÝ Gazeteler yukarýda sayýlan örneklerin dýþýnda da deðiþik hediyeler vermiþlerdir (Günaydýn gazetesinin kürk manto ve elbiselik kumaþ, Akis gazetesinin 10 kupona doktor muayenesi vermesi gibi). Hepsine yer vermek oldukça zordur ancak arka sayfadaki tablo, yaþanan promosyonun boyutlarýný yansýtmak için yeterli olabilir. Bu dönemde gazeteler habercilik konusunda deðil ama zücaciye, ev, mutfak konusunda uzmanlaþmýþlardýr (Bkz. Topuz, 2003:353). Okuyucular karton evlere doyunca da peynir, zeytin, hurma, deterjan, dua kolyesi, çorap, ayran, diþ macunu, makarna gibi saymakla bitmeyecek ve hayal gücünün üretebileceði bilumum çeþitte hediye, gazetelerle birlikte daðýtýlmýþtýr. Bu dönemde promosyon savaþý basýn sektörünü zor bir sürece de sokmuþtur. Bu furyada dergiler de tirajlarýný arttýrmak için promosyona yönelmiþlerdir. Onlar da gazeteler kadar yaratýcý ve þaþýrtýcý hatta inanýlmaz gelen promosyonlar vermiþlerdir. Ýmzalý kadýn iç çamaþýrýndan tüp bebek tedavisine, doðum olanaðýndan ayak törpüsüne kadar deðiþik promosyonlara imza atmýþlardýr. Hatta gazetelerin promosyon dönemi bittiðinde bile bazý dergiler hediye ile satýlma alýþkanlýðýný devam ettirmiþlerdir. Artan maliyetler ve rekabet yüzünden giderek daha fazlasýný verme çabalarý gazete yöneticilerini kendi aralarýnda protokol arayýþýna götürmüþtür. Milliye, Sabah ve Hürriyet gazeteleri 1993 Mart'ýnda promosyonu durdurmak için kendi aralarýnda anlaþmaya varmýþ ama ancak yedi ay bu anlaþmaya uyabilmiþlerdir. Promosyon basýn iþletmeleri için önemli bir maliyet yükü olmuþtur. Özellikle Türkiye'de yakýn geçmiþte basýnýn uyguladýðý promosyonlara bakarsak iþletmecilik, gazetecilik, reklamcýlýk ve ga- AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM 7

8 AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM BASIN ÝÞLETMECÝLÝÐÝ zete okurlarý açýsýndan rasyonelliðinin olmadýðýný söyleyebiliriz. Buna raðmen gazetelerin zaman zaman promosyon kampanyalarýna gitmelerinin arkasýndaki neden tiraj arttýrma çabalarýdýr. Promosyon uygulamalarý promosyon sona erdiðinde arkasýnda kalýcý bir tiraj býrakýyorsa rasyoneldir. Ancak oligopol rekabet buna imkan tanýmamaktadýr. Eðer gazete promosyonunu yenilemezse arttýrdýðý tirajýný, rakip gazetenin promosyonuna kaptýrmaktadýr. Doðal olarak yaþananlar okuyucu davranýþlarýný da etkilemiþtir. Gazete okuyucusu kupon biriktiricisine dönüþmüþtür. Türkiye'de 1995'e kadar tüketiciyi koruma konusunda bir yasanýn olmamasý gazeteler için hukuki bir boþluk yaratarak promosyonlarda istedikleri gibi açýlmalarýna fýrsat vermiþtir. Gerek kamuoyu baskýsý, gerek Avrupa Birliði uyum çalýþmalarý gerekse promosyon kavgalarýnýn basýnýn saygýnlýðýný zedelemesi sonucunda kamuoyunda promosyon yasasý olarak bilinen kanunun hazýrlýklarýna baþlanmýþtýr. Hazýrlanan 4077 sayýlý Tüketiciyi Koruma Kanunu'yla kültürel ürünler dýþýndaki promosyonlar yasaklanmýþ, verilecek kupon sayýsý en fazla 60 ile sýnýrlanmýþ, taahhüt edilen ürün nedeniyle gazetenin fiyatýnýn arttýrýlamayacaðý ve promosyon bedelinin bir kýsmýnýn tüketici tarafýndan karþýlanamayacaðý belirtilmiþtir. Kanun 8 Eylül 1995'de yürürlüðe girmiþtir. Promosyonlar gazetelere, umduklarý tiraj tortusunu deðil ama toplumun deðiþik kesimlerinde bazý etkiler býrakmýþtýr. Önceleri tiraj arttýrmak için yapýlan promosyonlar kýsa süre sonra ancak mevcut tirajý korumaya yarar hale gelmiþtir. Gazetelerin saygýnlýklarý büyük ölçüde eksilmiþtir. Öncelikle þu sorulabilir: gazetelerin tirajlarýný belirleyen olgu ne olmalýdýr? Promosyonlar mý içerik mi? Gazetelerini bu kadar uzun soluklu promosyonlarla ve rakiplerini karalama kampanyalarýyla satan basýn iþletmelerinin ürünleri, zihinlerde, asýl ürünün satýlabilir olmamasý sebebiyle böyle davrandýklarý fikrini uyandýrmýþtýr. Gazeteler de bu fikri desteklercesine habercilik, araþtýrmalar, röportajlar, muhabirlerin yetiþtirilmesi konusunda yatýrýmlarýný kýsmýþlardýr. Maliyetlerinin yüksekliði karþýsýnda gazeteler kaynak daðýlýmlarýný promosyon harcamalarý lehine deðiþtirmiþlerdir. Bu deðiþiklik ücret politikalarýna da yansýmýþ ve çalýþanlarýn aleyhine olmuþtur. Ayrýca ga- HÜRRÝYET SABAH GÜNEÞ TERCÜMAN GAZETE TAN - Otomobil - Altýn - Dubleks ev - Devremülk - Havuzlu ev -Minibüs -Bulaþýk makinesi -Ýmzalý top -Fýrýn -Para -Taksi -Plakasý Karton - Ýmzalý Top - Biblo Dönemin promosyon savaþlarýnda verilen promosyonlardan bazýlarý - Otomobil - Altýn - Dubleks ev - Devremülk - Frýn - Para - Buzdolabý - Mobilya - Dükkan - Market - Motosiklet - Üniversite Kursu - Mont - Taksi Plakasý - Tencere - Otomobil - Ev - Fýrýn - Para - Motosiklet - Video - Saat - Otobüs - Termosifon - Çamaþýr - Makinesi - Elektrik süpürgesi - Otomobil - Ev - TV - Fransa Seyahati - Uçak - Deniz Motorsikleti - Tangram - Otomobil - Ev - Havuzlu ev - Minibüs - Bulaþýk makinesi - Market - Taksi Plakasý - Tangram - Jeep - Elektronik org - Kazak - Minibüs - Biblo - Audio - Video - Mankenle yemek -Playboy güzelleriyle tatil 8

9 zete içerikleri de bu deðiþimden payýný almýþtýr. Arka sayfa güzelleri, manþetlere taþýnan magazin haberleri, sür manþet gazeteciliði, asparagas haberler, araþtýrmadan masa baþýnda yazýlan haberler basýnýn genel karakteristikleri olmuþtur. Zaten kase, bardak, çorap için gazete alan okurlarýn gazete sayfalarýndan ya da yorumlardan fayda beklemedikleri düþünülebilir. Bugünün en çok tirajlý gazetelerinin büyük kýsmýnýn, çok az kadroyla masa baþýnda hazýrlanan magazin aðýrlýklý, içerikleri zayýf gazeteler olmasý kýsaca magazinleþme ve sansasyonalizm bir anlamda promosyon döneminin ürünüdür (Þahin, 1989: 11). Yapýlan promosyonlarýn bir diðer faturasý da verilen ürünlerin diðer üreticilerine çýkmýþtýr. Gazetelerin bedava daðýttýðý ürünlerin piyasadaki diðer üreticileri ciddi talep kaybýna uðramýþlardýr. Ayrýca gazetelerin daðýttýklarý bedava kitaplarýn çoðunun kültür hizmeti olarak olumlanmasý da mümkün deðildir. Örneðin orjinali sayfa olan Jane Eyre romaný sayfalýk kitapçýk þeklinde verilmiþtir. Beklenildiði gibi promosyonlar birçok kiþiyi gazete okuyucusu yapmamýþ ama kupon kesicisi yapmýþtýr. Gazeteden beklentilerini promosyon olarak belirleyen okuyucular, hediyelerin yanýnda aldýklarý magazinel ve eðlendirici yönü aðýrlýklý gazetelere alýþmýþlardýr. Ayný okuyucular promosyon vermediði halde bugün de benzer gazetelere talep göstermektedirler. Doðal olarak serbest piyasa ekonomisinde özel kesim kuruluþu olan gazetelerin öncelikli amacý kar elde etmektir. Ancak yaptýklarý kültürel üretim ve toplumsal sorumluluklarý, onlarý diðer birçok üreticiden ayýrýr. Gazetelerin kâr getiren stratejileri her zaman kamusal sorumluluklarý ile örtüþmeyebilir. Bu durumda oluþabilecek maliyetler sosyal maliyetlerdir ve telafisi zor ve uzun süreli olabilir. Kültürel üretim ticari zorunluluktan kurtulabilirse promosyonla ilgili toplumsal yarar saðlayacak stratejiler hedefine varabilir (Wernick, 1996: 297). Gazetelerin verdikleri aþýrý promosyonlar kýsa vadede okuyucularý memnun etse de uzun vadede oluþan sosyal maliyetler toplumsal maðduriyet yaratabilmektedir. Toplumlarýn geliþmiþlik düzeyinin yükselmesinde basýnýn önemli iþlevleri vardýr. Gazetelerin doðru, zamanýnda, yansýz, eksiksiz haber vermeleri demokratik toplumlarýn vazgeçilmez tamamlayýcýsýdýr. Hiçbir temel gazetecilik kitabýnda promosyonlar gazeteciliðin iþlevlerinden sayýlmaz. Türkiye'de yaþanan promosyon dönemi bugün yeniden deðerlendirildiðinde ne kalýcý bir tiraj saðlamýþ ne de basýn iþletmelerinde zenginleþme yaratmýþtýr. Geriye kalan sadece toplumsal maliyetlerdir. Promosyon uygulamalarý promosyon sona erdiðinde arkasýnda kalýcý bir tiraj býrakýyorsa rasyoneldir. Ancak oligopol rekabet buna imkan tanýmamaktadýr. Eðer gazete promosyonunu yenilemezse arttýrdýðý tirajýný, rakip gazetenin promosyonuna kaptýrmaktadýr. Bazý etkilerin sonuçlarýný telafi etmek uzun zaman ve çaba gerektirir. Promosyonlar Türkiye'de gazetelerin saygýnlýðýný inandýrýcýlýðýný zedelemiþ, diðer yandan müþteri baðýmlýlýðýný zayýflatmýþtýr. Gazetelerin inandýrýcýlýklarýný ve saygýnlýklarýný arttýrabilmeleri için haber, içerik, tarafsýzlýk gibi konularda hassasiyetlerine öncelik vermeleri gerekmektedir. KAYNAKLAR KOLOÐLU, Orhan, Türkiye'de Basýn, Ýletiþim Yayýnlarý, Ýstanbul, 1992 TOPUZ, Hýfzý Türk Basýn Tarihi, Remzi Kitabevi, Ýstanbul, 2003 WERNÝCK, Andrew, Promosyon Kültürü-Reklam Ýdeoloji ve Sembolik Anlatým, Çev. Osman Akýnhay, Bilim ve Sanat Yayýnlarý,Ankara 1996 KADIOÐLU, Zeynep, "Bir Hediye Türü olarak Promosyonlar", Türk Hediye Kültürü Sempozyumu, Marmara Üniversitesi 2006 BASIN ÝÞLETMECÝLÝÐÝ AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM 9

10 tarihe sýcak tanýklar Mete Çubukçu NTV Haber Müdürü 10

11 GAZETECÝLÝK AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM Uluslararasý Gazetecileri Koruma Komitesi'nin (CPJ) verilerine göre 20 yýllýk Vietnam Savaþý'nda 66, 3 yýllýk Irak Savaþý'ndaysa 64 gazeteci hayatýný kaybetti. Bu rakam savaþ alanlarýndaki muhabir/gazetecilerin ne kadar zor bir görevle karþý karþýya olduðu kadar yeni dönem savaþlarda gazetecilerin bizzat hedef olarak seçildiklerinin örneklerinden biridir. Gazeteciliðin tüm alanlarý kendi içinde zordur, meþakkatlidir, tecrübe ve uzmanlýk ister. Ancak, unlara ek olarak savaþ muhabirliði yapýlan iþin doðasý gereði haberle hayat arasýndaki ince çizgide yürür. Bu yüzden gazeteciliðin bazý yönleriyle diðer alanlardan ayrýlýr: Zor, riskli, fiziksel ve ruhsal anlamda yýpratýcý, tehlikeli bir uzmanlýk alanýdýr savaþ muhabirliði. Ancak bir o kadar da zevkli, tarihin dönüm noktalarýna tanýk olmak anlamýnda önemlidir. Savaþ muhabirliði birçok kiþiye "macera" filmi ya da "heyecanlý" bir oyun gibi gelebilir. Heyecanlý ama kurgu deðil, gerçektir. Diðer yandan da "baðýmlýlýktýr". Savaþ muhabiri, ilk kriz patladýðýnda, ilk Savaþ muhabirliði birçok kiþiye "macera" filmi ya kurþun atýldýðýnda, ilk bomba düþtüðünde "orada olmak" ister. Krizin kokusunu aldýðýnda muhabirlik deyi- da "heyecanlý" bir oyun gibi gelebilir. Heyecanlý miyle "karýncalanmaya" baþlar. Bu karýncalanma meslek hayatý boyunca sürer. Zaten gazetecilik de bunu ðýmlýlýktýr". Savaþ muhabiri, ilk kriz patladýðýnda, ama kurgu deðil, gerçektir. Diðer yandan da "ba- gerektirir. (Çubukçu, 2005:21). ilk kurþun atýldýðýnda, ilk bomba düþtüðünde En temel tanýmýyla kriz ve savaþ bölgelerinde çalýþan, "orada olmak" ister. haber aktaran gazetecilere savaþ muhabiri denir. Önceleri gazetelerde, ardýndan televizyonlarda ortaya çýkan farklý uzmanlýk alanlarý arasýna artýk savaþ muhabirliðinin girdiðini söyleyebiliriz. Özellikle Türkiye'nin komþu olduðu coðrafyada son yýllarda savaþ ve bölgesel çatýþmalarýn hýzla artmasýyla birlikte özel bir alan olarak karþýmýza çýkmýþtýr. Dünyada ise geçmiþi 1800'lü yýllarýn sonundaki Kýrým Savaþýna kadar uzanmaktadýr. Bu anlamda Ýngiltere'de The Times gazetesine Kýrým Savaþý'ndan haber geçen William Russell dünyanýn ilk savaþ muhabiri olarak kabul edilir. Savaþ muhabirliðini çekici hale getiren unsurlar gazeteciliðin diðer alanlarýndan farklýdýr. Çok basit bir noktadan yola çýkarsak, savaþ muhabirliðini "gazetecinin dünyadaki korkunçluðu gösterdiði bir þov" olarak düþünebiliriz. Dünyanýn gidiþatýyla ilgili olmak, duraðan gazetecilikten hoþlanmamak, riski ve tehlikeyi sevmek, farklý coðrafyalarda farklý insanlarla birlikte olup, farklý dramlarý haberleþtirmek bu tür gazeteciliði tercih nedenleri arasýnda sayýlabilir. Ama en bilinen tanýmýyla "sýcak tarihe tanýklýk etmektir" Savaþ muhabirliði/gazeteciliði'nin Türkiye'de kendini kabul ettirmesi 1990'lý yýllara dayanýr. Her ne kadar Kore, Lübnan, Kýbrýs savaþlarýnda muhabirler bulunsa da bu süreç uzun so- 11

12 GAZETECÝLÝK AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM luklu olmamýþtýr. Soðuk Savaþ'ýn sona ermesiyle Türkiye'nin de içinde bulunduðu yakýn coðrafya savaþ muhabirleri açýsýndan (maalesef) mümbit bir alan oluþturmuþtur. Türkiye medyasý Bosna'dan baþlayarak Kafkaslar ve Ortadoðu ile devam eden çatýþma sürecinde haber ihtiyacýný kendi muhabirleri ile karþýlamayý istemiþ, adý geçen bölgelere muhabirler gönderilmiþtir. Çok sayýda olmasa da uzman muhabir kadrosu yetiþmiþtir. Bu olumlu geliþmeye raðmen muhabirlerin bir kýsmýnýn sadece birkaç haberle kendilerini "savaþ muhabiri" olarak tanýmlamasý olumsuzluk hanesine yazýlmasý gereken notlardandýr. Çünkü savaþ muhabirliði bir þov deðil uzun soluklu, uzun emek ve tecrübe isteyen bir iþtir. Bu yüzden eleðin üzerinde çok az sayýda isim kalmýþtýr. Bugün dünya Türkiye medyasý Bosna'dan baþlayarak Kafkaslar ve Ortadoðu ile devam eden çatýþma sürecinde haber ihtiyacýný kendi muhabirleri ile karþýlamayý istemiþ, bu bölgelere muhabirler gönderilmiþtir. Bu geliþmeye raðmen muhabirlerin bir kýsmýnýn birkaç haberle kendilerini "savaþ muhabiri" olarak tanýmlamasý olumsuzluk hanesine yazýlmasý gereken notlardandýr. medyasýna baktýðýmýzda savaþ muhabirlerinin uzun yýllar sonunda birçok savaþ ya da çatýþma alaný sonrasýnda tecrübe kazandýðý görülür. Bu yüzden "ak saçlýlar" dediðimiz 50'li yaþlarda bulunan gazeteci kuþaðý hâlâ görev yapmaktadýr. Vietnam'dan sonra 1973'de Kýbrýs'ta görev yapan Amerikalý gazeteci Peter Arnett 40'lý yaþlarýnda bu alaný býrakmak istediðinde, yöneticilerinden "kendisinin asýl þimdi verimli olacaðý, çünkü savaþ alanlarý için gerekli tecrübeyi henüz kazandýðý" ( Arnett, 1999: 402) yanýtýný almýþtýr. Bu yanýt, Türkiye'de 30'unu aþan muhabirleri masa baþýna oturtmaya çalýþan yöneticilere ya da 30'lu yaþlardan sonra muhabirliði "küçük" görerek masaya oturmaya çalýþan gazetecilere yönelik bir mesaj niteliðindedir. Yani savaþ muhabirliði bazý meslektaþlarýmýzýn yaptýðý gibi genel geçer bir alan ya da belli bir yaþa gelince geri çekilecek bir durum deðil, aksine yýllar içinde kazanýlan tecrübelerle hayata geçirilen bir uzmanlýk alanýdýr. Çünkü bu, bir bilgi birikimi ve tecrübenin birleþimi sonucu yapýlan bir meslektir. Bu yüzden Türkiye'de savaþ muhabirliði kurumsallaþamamaktadýr. "Nasýl Savaþ muhabiri olunur?" Genç, mesleðe yeni adým atan gazetecilerin sýk sýk sorduðu sorularýn baþýnda gelir. Sorunun net bir yanýtý olmasa da, savaþ muhabirinin en az bir dil iyi bilmesi, dünya tarihi ve siyasetini, güncel geliþmeleri iyi takip etmesi, çalýþtýðý bölgelerdeki liderleri, dini, etnik ve siyasi yapýyý iyi bilmesi, sadece çatýþma anýnda deðil öncesi ve sonrasý ile o olayý takip etmesi gerekmektedir. Örneðin Irak savaþýný izlemek sadece karþýlýklý zayiatlarý vermek, ölü yaralý sayýsýný iletmek deðildir. Bunun yaný sýra ülkenin politik yapýsýna hakim olmak gerekir. Bu birikim, haber, röportaj yaparken yanýlgýya düþmeyi önlediði gibi, habere ulaþýrken, yani pratikte bazý kapýlarý açar, hatta gazeteciyi tehlikelerden kurtarabilir. Geliþmelere geniþ pencereden bakmayý, sadece basit bir aktarýcý olmamayý saðlar. Gazeteciliðin temelini oluþturan "objektiflik" savaþ alanlarýnýn en yakýcý ve en çok tartýþmaya açýk konusudur. Taraflara eþit mesafede yaklaþmak kural olmakla birlikte, savaþýn günlük pratiði ve karmaþasýnda bu kurala zaman zaman uyulmayabilir. Bu durum medya çalýþmalarýna konu olmakta, savaþ muhabirleri ile akademisyenler farklý düþünmektedir. (Mc Luaghlin 2002: 168). Savaþta da olsa gazetecilikte aslolan objektifliktir. Ancak savaþýn koþullarý, taraflara ulaþmayý engelleyebilir. Ayrýca savaþ alanlarýnda muhabirin haberi ele alýþýnýn farklý yöntemleri vardýr. Olaný biteni en çýplak haliyle iletmek gazetecinin birincil görevidir. Ancak savaþ 12

13 alanlarýnda görev yapan gazetecinin ruh hali ve içinde bulunduðu zor koþullarý her zaman göz önüne almak gerekmektedir. Bu durum gazetecini habere yaklaþýmýný etkileyebilir. Duygusal olarak kendisini bir tarafa yakýn hissedebilir, bunu haberine yansýtabilir. Savaþlarda güçlü-güçsüz ayrýmý yaparak haberlerinde eksen kaymasýna neden olabilir. Bu yüzden savaþ muhabirlerinin bir kýsmý yeni bir dil oluþturarak, sadece ölü yaralý sayýsýný veren "skor tabelacýlýðý" yapmamaktadýr. Olanlarýn arka planýný, insani hikayeleri ve savaþa neden olan koþullarý, savaþýn ortaya çýkardýðý ve özellikle sivillerin (kadýn ve çocuklarý etkileyen) dramlarýný, askerlerin öykülerini vb. de haberlerine yansýtmaktadýr. Yeni dönemin savaþ muhabirliði, gazeteciliðin temel unsurlarýndan vazgeçmeden gerçekleþtirilen bir tavýr gazeteciliði olmalýdýr. Çünkü, herkese eþit mesafede yaklaþýrken, bu eþitlik içinde bile dengesizliðin olduðu bilinir. Ýngiliz Independent Gazetesi'nin Ortadoðu muhabiri Robert Fisk'in, "II. Dünya Savaþ'ýnda Nazilerle soykýrýma uðrayan Yahudilere eþit mesafede durmamýzý kimse bekleyemezdi" sözleri buna en iyi örnektir. Bu örneði yakýn dönem birçok savaþa teþmil edebiliriz. Hatta daha da ileri giderek Bosna Savaþý'nda olduðu gibi "savaþlarýn durdurulmasý" ya da "müdahale edilmesi yönünde" haber yapanlar da bulunabilir. Ancak savaþlarda bilinçli ya da bilinçsiz olarak devlet propagandalarýna yardýmcý olma ihtimali, kamuoyunu bilgilendirirken her zaman yanýlma payýnýn olduðu da unutulmamalýdýr. (Çubukçu, 2005:23). Diðer yandan, II. Dünya Savaþý'ndan bu yana uygulanan ancak Irak'ýn iþgali ile sonuçlanan savaþta en üst noktaya varan Ýliþtirilmiþ Gazetecilik de ordular tarafýndan gazetecilere empoze edilmeye çalýþýlan bir yöntemdir. Askerlerle birlikte ve onlarýn çizdiði kurallar çerçevesinde yapýlan bu tür gazetecilik adý üstünde "askeri birliklere iliþtirilmektir". Gazetecilik kurallarýna aykýrý olan bu yöntemi ordular sevmiþ ve benimsemiþtir. Çünkü gazeteci askerlerin çizdiði çerçevede haber geçebilmektedir. Bu da dezenformasyona açýk bir durumdur (Rigel, 2003). Ýlk dönem savaþ gazeteciliði o dönemin þartlarý gereði askeri enformasyona dayanýyordu. Yýllar içinde geliþen teknoloji neticesinde hem haber hem de görüntüyü iletme konusunda büyük ilerlemeler saðlandý. Eski cephe savaþlarýnýn yerini uzaktan kumandalý daha öldürücü elektronik savaþlar aldý. Gazeteciler de haberlerini askeri posta, telgrafla, görüntü ve fotoðraflarýný da uçakla göndermek yerine canlý yayýnlarla anýnda duyurmaya baþladý. Dijital teknolojinin ulaþtýðý noktada fotoðraflar anýnda sayfalara, dünyanýn en ulaþýlmaz bölgelerinden GAZETECÝLÝK Savaþ muhabirlerinin bir kýsmý yeni bir dil oluþturarak, sadece ölü yaralý sayýsýný veren "skor tabelacýlýðý" yapmamaktadýr. Olanlarýn arka planýný, insani hikayeleri ve savaþa neden olan koþullarý, savaþýn ortaya çýkardýðý ve özellikle sivillerin (kadýn ve çocuklarý etkileyen) dramlarýný, askerlerin öykülerini vb. de haberlerine yansýtmaktadýr. görüntüler video fonlar ya da data sistemleri ile seyircilere ulaþtýrýlýr oldular. Yani teknoloji savaþlarda silahlarý daha öldürücü hale getirirken savaþ muhabirliðini kolaylaþtýrdý. Ama savaþlarýn öldürücü yaný, dramlarý ve insanlýða maliyeti deðiþmedi. Savaþlar oldukça savaþ muhabirleri de olacaktýr. Gazeteciler savaþlarýn nedeni olmadýðý gibi savaþlarýn durdurulmasýna yaptýklarý haberlerle dolaylý olarak katkýda bulunabilirler. Zaten savaþ muhabirlerinin özellikle "insan olmak", "savaþlara karþý çýkmak" ve "barýþtan yana olmak" gibi görevleri vardýr ki, gazeteci olmanýn en temel özelliði de budur. AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM 13

14 havas/afp: dünya haber pazarýnda 170 yýllýk dev Hediyetullah Aydeniz 14

15 HABER AJANSLARI Modern Batý toplumunun bilgi ve enformasyon üretim kurumlarý olarak üniversite ve gazeteciliðin kurumsallaþmasý 19. yüzyýlda gerçekleþmiþtir. Bu iki olgu için kurumsallaþma teorik ve pratik iþleyiþin belli bir düzene girmesi anlamýna geliyor. Gazeteciliðin kurumsallaþmasý ve modern toplumun ihtiyaç duyduðu enformasyonu/malumatý üretme sürecinde en önemli adým, haber ajanslarýn kurulmasýdýr. "Gazete gazeteciliði" þeklinde ifade edebileceðimiz bir amaçla varlýk bulan ajanslarýn ilki Fransa'da kurulan Havas'týr. Ajansýn kuruluþu, geliþimi, tarihte býraktýðý izler ve günümüz iþleyiþi ve kurumsal yapýsý hakkýnda yaptýðýmýz bu küçük çalýþma bir kurumun biyografisi olarak okunabilir. Fransýz akademisyen Jeanneney, ajanslarýn ortaya çýkýþýný "teknik ilerlemeler ve büyüyen bir okuyucu kitlesinin artan meraký sayesinde haber pazarýnýn dünya çapýna yayýldýðý bir dönemde, basýn organlarýnýn çoðu, muhabirlerin yerleþtirilmesine, gereksinimlerinin karþýlanmasýna ve haber iletilmesine iliþkin harcamalarýnýn yüksek maliyeti nedeniyle, uzakta muhabir bulundurma olanaðýna sahip deðildi" (Jeanneney, 2006:100) gerekçesine baðlamaktadýr. Ajanslarý ortaya çýkaran unsurlarý teknik ilerleme, büyüyen bir okuyucu kitlesi, haber pazarýnýn küreselleþmesi ve gazetelerin bu geniþlemeyi karþýlayamamasý olarak ortaya koymak ayný zamanda Havas'ýn da varlýk gerekçesini ortaya koymaktýr. Çünkü ilk ajans olarak Havas üzerinden bu deðerlendirmelerin yapýldýðýný söylemek abartý olmaz. Havas: Müflis Bir Gazete Tüccarýnýn Tercüme Giriþimi Havas ajansý, kurucusu Charles-Louis Havas ( ) tarafýndan, 1830'lu yýllar Fransa'sýnda bir tercüme bürosu olarak faaliyete baþlar. Baþlangýçta sadece yakýndaki günlük gazetelerin hizmetinde yabancý basýndan çeviri yapan bir büroydu. Havas'ýn aklýna bir muhabirler aðý geliþtirme ve onlardan gelecek haberleri satma Ajanslarý ortaya çýkaran unsurlarý teknik ilerleme, büyüyen bir okuyucu kitlesi, haber pazarýnýn küreselleþmesi ve gazetelerin bu geniþlemeyi karþýlayamamasý olarak ortaya koymak ayný zamanda Havas'ýn da varlýk gerekçesini ortaya koymaktýr. Havas üzerinden bu deðerlendirmelerin yapýldýðýný söylemek abartý olmaz. fikri geldi. (...) Ýkinci Cumhuriyet döneminde baþlayan ve Ýkinci Ýmparatorluk dönemi boyunca süren atýlým, baþlýca iki temel ilkeye dayanýyordu: 1-Borsa: Bir posta güvercini filosu, her gün yýldýrým hýzýyla Havas'a Londra Borsasý'nýn kurlarýný getiriyordu. 2-Savaþ: Charles Havas, Kýrým'a, Ýtalya'ya, Meksika'ya Amerika'ya dinamik muhabirler göndermiþti (Jeanneney, 2006:100). Charlas-Louis Havas'ýn ajansýný kurduran ve geliþtiren bu iki unsur, gazeteciliðin üzerinde kendisini var ettiði en önemli iki alandýr. Ekonomi ve savaþlarla ilgili modern bireyi bilgilendirmek, Modern sanayinin artýk dünyayý fethe baþladýðý yýllardýr. Savaþlar açýsýndan ise 19. yüzyýl, hem Batý-içi hem de Batý-dýþý alanlarda yoðun geçmiþtir. "Gazeteleri Tercüme Bürosu" olarak hizmete giren Havas'ýn "hedef kitlesi, bankacýlar, iþ çevreleri, tüccarlar, borsa ajanlarý, diplomatlar ve daha sonra gazeteler olmuþtur. Fransýz Hükümeti'nin resmi bildirilerinin yaný sýra aðýrlýklý olarak Ýngiliz, Alman, Ýspanyol ve AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM 15

16 AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM HABER AJANSLARI Ýtalyan gazetelerinden yapýlan çevirileri ve Avrupa baþkentlerinden kendisi için çalýþan muhabirlerin gönderdikleri ekonomi aðýrlýklý haberler, bir hammadde olarak en katkýsýz biçimiyle gazetelere sunmuþ. Bunun yaný sýra siyasal konularý ayrýntýlarýyla irdeleyen bültenler de yayýmlamýþtýr. Bu nedenle, Fransýz hükümetleri de, birçok ulusal ya da uluslararasý gazete, dergi, bülten, bildiri izlemek zahmetine katlanmadan, bu görevi titizlikle yerine getirerek kendilerine önemli bir hizmet sunan ve 'eþit sadakatle hizmet eden' Havas'ýn aboneleri arasýnda her zaman yer almýþlardýr" (Girgin, 2002: 9-10). Bir Haber Ajansý Olarak Geliþimi 1835 yýlýnda ajansa dönüþen Havas'ýn etkinliði kýsa sürede artar ve öyle bir duruma gelir ki, o süreçte 1835 yýlýnda ajansa dönüþen Havas'ýn etkinliði kýsa sürede artar ve öyle bir duruma gelir ki, o süreçte bile eleþtirilmeye baþlanýr. Balzac: "Halk birçok gazete olduðunu sanabilir; oysa tek bir gazete var. Ajans Havas'ýn bültenleri. Her gazete, kendisine Bay Havas tarafýndan gönderilen haberi, beyaza, yeþile, kýrmýzýya ya da maviye boyayarak kullanýyor" bile eleþtirilmeye baþlanýr yýlýnda Balzac: "Halk birçok gazete olduðunu sanabilir; oysa tek bir gazete var. Ajans Havas'ýn bültenleri. Her gazete, kendisine Bay Havas tarafýndan gönderilen haberi, beyaza, yeþile, kýrmýzýya ya da maviye boyayarak kullanýyor" diyerek, bütün gazetelerde dýþ haberlerin ayný olmasýndan Havas'ý suçlu bulmaktaydý (Girgin, 2002: 13). Ajansýn yayýlma ve etkinliðini arttýrmasýna iliþkin bir baþka bilgi ise þudur: "Gerçekten de birçok üst düzey Fransýz yöneticisi gibi, Fransa Baþbakaný da güne, Havas'ýn hazýrladýðý ulusal ve uluslararasý haberleri de içeren özel bülteni okuyarak baþlýyordu. 1845'lere varýldýðýnda Orta ve Batý Avrupa'da Havas'ýn muhabiri bulunmayan baþkent ve önemli ticaret merkezi kalmamýþtýr. Buna Rusya'nýn baþkenti Saint Petersburg da dahildir. Kýrým savaþýnda Ýstanbul'da muhabir bulunduran tek ajanstýr (Girgin, 2002: 12). Havas ajansýnýn önemli bir özelliði de haber iþlevi ile reklam iþlevini birleþtirmesiydi. Gazetelerdeki ticari reklamlarý kiralamak için bir "Genel Ajans Kurumu" kurdu. Gazetelere, sattýklarý haberlerin bir kýsmýnýn karþýlýðýný reklam sütunlarýyla ödemelerini önererek reklam piyasasýnda bir ilki baþlattý. Bu deðiþ tokuþ gazeteler için avantajlýydý. Havas da bu sayfalarý diðer iþlerin yanýnda, iyi bir kârla sanayici ve tüccarlara reklamlarýný yapmalarý için satýyordu. Bu birliktelik 1940 yýlýna kadar sürmüþtür (Jeanneney, 2006: 100). Küçük bir not ise Almanya'daki Wolff ajansý ile Ýngiltere'deki Reuter'in sahipleri Charles Havas'ýn eski çalýþanlarý tarafýndan kurulmuþ olmasýdýr. Dünyayý Bir Haber Pazarý Olarak Paylaþým Anlaþmalarý 19. yüzyýl, ulusal birliðini geç kuran Almanya ve Ýtalya ile çok önceden bu konumlarýný kazanan ve emperyal bir güç konumunda olan Fransa, Ýngiltere ve diðer Avrupa devletleri ile dünyayý paylaþma mücadelelerine sahne olmuþtur. Bu mücadele 20. yüzyýlda iki dünya savaþýna sebep olmuþtur. Her alanda bir paylaþým mücadelesinin verildiði 19. yüzyýlda, haber ajanslarý arasýnda da dünyayý haber alaný ve pazarý olarak paylaþma anlaþmalarý imzalanmýþtýr yýlýnda Havas, Wolff ve Reuter arasýnda ilk iþbirliði anlaþmasý imzalanmýþtýr. 1869'dan baþlayarak çeþitli anlaþmalar daha yapýlmýþtýr. Havas ve Reuter, kar ve zararda ortak Fransa'da Havas, Laffitte, Bullier; Ýngiltere'de Reuter, öteki ülkelerde Havas-Reuter ya da Reuter-Havas adlarýný kullanmýþlardýr. Önemli olan imparatorluklarýn dünyanýn topraklarýný paylaþtýklarý bir dönemde, üç ajansýn da dünyayý haber yayma tekeli açýsýndan bölüþmeleridir. Bölgeler þöyle ayrýlmýþtýr: 16

17 Havas: Fransýz Ýmparatorluðu topraklarý, Ýtalya, Ýspanya, Portekiz, Güney Amerika Reuter: Ýngiliz Ýmparatorluðu ile Uzakdoðu (bütün Avrupa ve Hamburg dýþýndaki bürolarýný kapatmýþtýr). Wolf: Almanya, Ýskandinavya, Rusya Osmanlý topraklarý, Mýsýr ve Belçika, Havas-Reuter'in ortak alaný sayýlmýþtýr. Bu uygulama, parçalanmakta olan Osmanlý imparatorluðu topraklarýnýn, iki emperyalist devletinin paylaþýlamamasýndan kaynaklanmaktadýr. Öteki yerler serbest býrakýlmýþtýr. Anlaþma, bölüþülen topraklarda muhabir ya da temsilci bulundurmasýný engellememiþ ancak haber daðýtýmýn tekele almýþtýr yýlýnda yapýlan bir iþbirliði anlaþmasýn göre AP'ye Filipinler, Kuba ve 1902'de ise Orta Amerika tahsis edilmiþtir. Bu, Amerika'nýn yavaþ yavaþ uluslararasý sahneye çýkýþýnýn da bir göstergesidir. Havas ve Reuter arasýnda 1909 yýlý Ocak ayýnda bir anlaþmaya göre de Reuter Britanya Ýmparatorluðu, Kanada, Hindistan, Avustralya, Yeni Zelanda, Çin, Japonya, Hollanda ve sömürgelerinde haber daðýtýmýný tek baþýna gerçekleþtirecektir. Havas ise Fransa, Ýspanya, Portekiz ve sömürgelerinde, Fas'da, Güney Amerika'da tek haber daðýtýcýsý olacaktýr yýlýnda Havas, Reuter ve AP dünyayý etki alanlarýna göre bölen iþbirliði anlaþmalarý imzalamýþlardýr yýlýnda imzalanan baþka bir anlaþmaya göre AP, Latin Amerika ve Kanada'da haber tekelini eline almýþ, Güney Amerika Reuter ajansýna açýlmýþ ve Uzakdoðu ise Havas'a býrakýlmýþtýr. 31 Aralýk 1931'de AP, öteki uluslararasý ajanslarla iþbirliði yapmasý öngören bütün anlaþmalarý bozmuþ, 1932 Þubat'ýndan itibaren tam bir özgür çalýþma içine girmiþtir yýlýnda da iþbirliði anlaþmalarý ortadan kalkmýþ ve bütün ajanslar tüm dünyada tam bir serbest rekabet içine girmiþlerdir (Girgin, 2002: 17-19). Bu anlaþmalarla haber ajanslarý, HABER AJANSLARI dünyayý toprak ve etkinlik alaný olarak paylaþmýþ, jeopolitik çýkarlar doðrultusunda bir evrensel haber pazarý tasarlanmýþtýr (Mattelart, 2001: 38). Agence France Presse (AFP)'e Dönüþümü Her alanda bir paylaþým mücadelesinin verildiði 19. yüzyýlda, haber ajanslarý arasýnda da dünyayý haber alaný ve pazarý olarak paylaþma anlaþmalarý imzalanmýþtýr yýlýnda Havas, Wolff ve Reuter arasýnda ilk iþbirliði anlaþmasý imzalanmýþtýr. 1869'dan baþlayarak çeþitli anlaþmalar daha yapýlmýþtýr. Havas Haber ve Reklam ajansýnýn yapýsal bir dönüþüm geçirdiði dönem, Ýkinci Dünya Savaþý yýllarýdýr. Naziler tarafýndan iþgal edilen Fransa'da Havas, Naziler tarafýndan kullanýlmaya çalýþýlmýþ, bir yandan da Londra'da varlýðýný sürdürmeye çalýþmýþtýr. Eldeki bir bilgiye göre de Almanlarca Havas'ýn Nazi Haber Ajansý'na dönüþtürüldüðüdür (Rigel, 2000: 87). Kuruluþunda bir aile þirketi, 1879'da ise anonim bir þirket haline dönüþen Havas, 1940 yýlýnda ulusallaþtýrýlmasýyla özel þirket olma özelliðini yitirmiþtir. Ýkinci Dünya Savaþý, Havas'ýn uluslararasý haber akýþýný kesmiþ, sadece ulusal haberleri vermeye çalýþmýþtýr. 20 Aðustos 1944 tarihinde Jean Marin öncülüðünde AFP ilk haberini geçerek kurulmuþtur (Gönenç, 2000: 32). Savaþ sonrasýnda Londra'da oluþturulan (1940) Baðýmsýz Fransýz Ajansý (Londra'daki Havas ajansýnýn bürosu), Cezayir'de 1942 yýlýnda kurulan Afrika-Fransýz Ajansý ve iþgal altýndaki Paris'te direniþçilere katýlarak 1944'te Bilgi ve Belge Ajansý kuran Havas-Ýletiþim bölümünün gazetecileri 1 Temmuz 1944 tarihinde birleþerek "L'Agence Française de Presse" adý altýnda yeni bir uluslararasý haber ajansý için giriþim baþlatmýþlardýr. 20 Aðustos 1944 günü, Paris'te direniþçiler ile iþ- AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM 17

18 AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM HABER AJANSLARI galciler ve iþbirlikçiler arasýnda çatýþmalar sürerken, 6'sý Havas'ta çalýþmýþ gazeteci olan 8 silahlý kiþi, O.F.I.'nin (Office Français d'information) Bourse Alaný'ndaki merkezini sabah saatlerinde iþgal ettikten sonra, personelin de onayýný alarak saat 11.30'da, AFP mahreçli ilk haberi yayýmlamýþlardýr. O.F.I., Paris'in Nazilerce iþgal edilmesinden sonra kurulan haber bürosudur (Girgin, 2002: ). Haber Organizasyonu Merkezi Washington olan 9 büro ile Kuzey Amerika, merkezi Urugay'ýn baþkenti Montevideo olan 21 büro ile Latin Amerika, merkezi Hong Kong olan 25 büro ile Asya-Pasifik, merkezi Kýbrýs Rum Kesimi Lefkoþe'si olan 9 büro ile Ortadoðu, merkezi Paris olan 16 bürolu Afrika ve 36 bürolu Avrupa ana merkezlerdir. AFP, Fransýzca, Ýspanyolca, Almanca, Portekizce, Arapça ve Rusça dillerinde hazýrlanmýþ bir web sitesine sahip ve ayný zamanda bu dillerde haber üretimini yapmaktadýr Mayýs verilerine göre AFP'nin dünyada örgütlenmesi þöyle: Dünya, 165 ülkede 110 büro ve 50 yerel muhabirle 5 ana bölge þeklinde bölümlenmiþtir. Merkezi Washington olan 9 büro ile Kuzey Amerika, merkezi Urugay'ýn baþkenti Montevideo olan 21 büro ile Latin Amerika, merkezi Hong Kong olan 25 büro ile Asya- Pasifik, merkezi Kýbrýs Rum Kesimi Lefkoþe'si olan 9 büro ile Ortadoðu, merkezi Paris olan 16 bürolu Afrika ve 36 bürolu Avrupa ana merkezlerdir. Fransa içinde ise yine Paris merkez koordinasyonunda 7 büro bulunmaktadýr AFP, dünya genelinde 900'ü Fransa dýþýnda ve 80 farklý ülkede 2 bin çalýþana sahiptir. 80'i fotoðrafçý olmak üzere 1250 gazeteci, 300 teknik eleman, 100 genel idare personeli ve 350 yardýmcý eleman ile hizmet üretmektedir. Bu personelle her gün 400 bin ile 600 bin arasýnda deðiþen kelimelik haber ile 1000 fotoðraf (yýllýk 70 bin renkli fotoðraf) ve 50 yeni grafik üretilip servis edilmektedir. Yýllýk 70 bin renkli fotoðrafý abonelerine geçmektedir. AFP TV, günlük 50'yi aþkýn görüntü, tam edisyon edilmiþ "sýcak haber", fotoðraf ve ses hikayeleri Web sitesi, mobil, uydu ve FTP (Dosya Transfer) aracýlýðýyla müþterilere ulaþtýrmaktadýr. Ayrýca AFP Video, Fransýzca ve Ýngilizce olarak baðýmsýz bir þirket olan Poris Modes Productions ile dünyadaki tüm moda gösterileri, moda tasarýmcýlarýný kapsayan röportajlý görüntüler servis etmektedir.metin alanýnda verilen hizmet ise, Genel Haberler, Ýþ- Ekonomi ve Spor haberleri þeklinde sýnýflandýrýlmaktadýr. Genel Haber Aðý Siyasal, ekonomik, finans, spor, kültürel etkinlikler, bilim, moda ve diðer tüm alanlarda hýzlý bir þekilde servis eden uluslararasý bir birimdir. Fotoðraf ve grafiklerle birlikte haber metinleri müþterilere düzenli olarak geçilmektedir.ýþ-ekonomi Haberleri: AFX News Ltd, AFP'nin iþ ve finans haberleri þirketidir. Uluslararasý yatýrým toplumu ve bankacýlýk iþleyiþiyle ilgili haberlere dayanýr. Merkezi Londro'da bulunmaktadýr. Profesyonel tüccarlar, finans yatýrým þirketleri, analistler, ekonomistler, kiþisel bankacýlýk iþlemleri, finans ve perakende yatýrýmlar için haber geçmektedir. "Yatýrým kararlarýnýz için gerekli tüm enformasyonu/malumatý" saðlama iddiasýndadýr. Spor Haberleri: AFP Spor Servisi, 24 saatte haftanýn her günü 10 bin kelimeyi aþkýn haber geçmektedir. Hafta sonlarý ve olimpiyatlarda bu rakam iki katýna çýkmaktadýr. 30'u aþkýn spor türü hakkýnda haber geçmektedir. Havas'tan AFP'ye Ýktidar Ýliþkilerine Örnek "Havas Ajansý, hükümetlerin alçak gönüllü bir hizmetkarýdýr. Evet, Havas bilinmesi gereken haberleri veriyor; ama bilinmesi gerektiði zamanlarda... Böylece gerçeðin seçimini yapýyor" (Girgin, 2002: 12). Fransýz hükümetleri, özellikle de Na- 18

19 polyon döneminde, ajanslarýn kullanýmý üzerinde durulmuþtur. Bununla ilgili Fransýz akademisyen Jeanneney þunlarý söylemektedir: "... biraz içerde yürütme gücünün bakýþ açýsýný geçerli kýlabilecek ve dýþarýda diplomasiye hizmet edecek kadar; ama aþýrýya kaçmadan, çünkü bu kuruluþlar saygýnlýklarýný çok çabuk yitirebilir ve birden bire tüm etkinliklerini kaybedebilirlerdi" (Jeanneney, 2006: 101) yýllarý arasýnda Portekiz sömürgelerinde yaþayan Ýspanyol misyoner Peter Berenguer, 1973'te Madagaskar'da Portekiz birlikleri tarafýndan öldürülen 42 Afrikalýnýn isim listesini yayýnladý. Bu açýklama üzerine yapýlan araþtýrmalarda, Mozambik'teki, Wiriyomu, Juwau ve Chawolo adýndaki köylerde yaklaþýk 400 Afrikalýnýn yine Portekiz birlikleri tarafýndan 1972 yýlýnda katledildikleri ortaya çýkarýlmýþtýr. Daha sonra Birleþmiþ Milletler yaptýðý resmi bir açýklama ile Portekiz'in ayaklanmayý bastýrmak için yaptýðý katliamý dünyaya duyurmuþtur. Ancak AFP ve Reuters, Portekiz'deki çýkar iliþkileri nedeniyle, Portekizlilerin katliamýný dünyaya duyurmamýþlardýr (Rigel, 2000:83). Sonuç Fransýz akademisyen Mattelart, "Fransa'da XIX. Yüzyýlýn sonundan baþlayarak iletiþimin uluslararasý alanda bir kurtarýcý olduðu görüþü geçerlilik kazanýr" tespitini yaptýktan sonra bununla ilgili yaþanan çekiþmeleri, onun deyimiyle savaþlarý anlatýr. Ýlk denizaltý kablo 1851'de Londra-Paris baðlantýsý saðlar. Bu tarihten itibaren 1900'lerin baþýna kadar dünya aðlarla donatýlmaya baþlanýr ve kablo savaþlarý baþlar. Savaþlarda iletiþim aðý olarak bu kablolarýn denetimi sorun olmaya baþlar. Alman, Fransýz ve Ýngiliz kablo hatlarý ayrý ayrý kurulmaya çalýþýlýr. 1901'den itibaren de Radyo dolayýsýyla frekans savaþlarý baþlar (Mattelrat, 2001: 24, 25). Bu mücadeleler ve çekiþmeler günümüze kadar teknolojik yenilikler ortaya çýktýkça yaþanmaya devam edegelmiþtir. Aslýnda ulusal ve uluslararasý boyutta yayýn yapan medya organizasyonlarýnýn kamu kurum ve kuruluþlarýndan tamamen HABER AJANSLARI baðýmsýz hareket edemeyeceðini gösteren örneklerdir bu mücadeleler. Kuruluþunda özel bir þirket olarak ortaya çýkan ilk haber ajansý olarak Havas'ýn Fransýz ulusal ve emperyal çýkarlarýndan baðýmsýz hareket ettiðini söylemek fazla iyimserlik olur. 170 yýlý aþkýn bir kurumsal yapý olarak iniþli çýkýþlý dönemleri olan AFP, bir devlet yapýsý þeklinde dünya çapýnda örgütlenmiþtir. Bir uluslararasý medya organizasyonu olarak, her gün birçok boyutuyla (metin, görsel, animasyon) hayatý yeniden üreterek insanlara servis etmektedir. Bu tasarýmlanan dünyayý deþifre etmek için ise öncelikle bu yapýsal bünyeyi deþifre etmek ve anlamak gerekir. Son olarak ajansýn 19.yüzyýlda varlýk gerekçesi olan "borsa" ve "savaþ" unsurunun bugün de ajansýn varlýðýný sürdüren önemli iki haber malzemesi olduðunu hatýrlamak gerekir. 170 yýlý aþkýn bir kurumsal yapý olarak iniþli çýkýþlý dönemleri olan AFP, bir devlet yapýsý þeklinde dünya çapýnda örgütlenmiþtir. Bir uluslararasý medya organizasyonu olarak, her gün birçok boyutuyla (metin, görsel, animasyon) hayatý yeniden üreterek insanlara servis etmektedir. KAYNAKÇA ARMAND, Mattelart, Ýletiþimin Dünyasallaþmasý, Çev. Halime Yücel, Ýletiþim, Ýstanbul, 2001, GÝRGÝN, Atila, Uluslararasý Ýletiþim Haber Ajanslarý ve A.A, Der, Ýstanbul, 2002 GÖNENÇ, Özgür, Agence France Presse ve Anodolu Ajansý'nýn Karþýlaþtýrýlmasý, Ý.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ýstanbul, 2009 JEANNENEY, Jean-Noel, Medya Tarihi, Çev. Esra Atuk, YKY, Ýstanbul, 2006 LURAGHÝ, Raimondo, Sömürgecilik Tarihi, Sosyalist Yayýnlar, Ýstanbul, 1994 RÝGEL, Nurdoðan, Ýleti Tasarýmýnda Haber, Der, Ýstanbul, AKADEMÝ ÝLETÝÞÝM 19

20 AB yolunda yayýncýlýk: Makedonya Nilüfer Pembecioðlu Öcel Ýst. Ünv. Ýletiþim Fakültesi Öðretim Üyesi 20