GÜNEY S B RYA TÜRK D LLER NDE B RLE K F LLERLE LG L TEOR K SORUNLAR* THEORETICAL PROBLEMS ABOUT COMPOUND VERBS IN SOUTH SIBERIAN TURKIC LANGUAGES

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 6 Sayı: 24 Volume: 6 Issue: 24 Kı 2013 Winter Issn: GÜNEY SBRYA TÜRK DLLERNDE BRLEK FLLERLE LGL TEORK SORUNLAR* THEORETICAL PROBLEMS ABOUT COMPOUND VERBS IN SOUTH SIBERIAN TURKIC LANGUAGES Eyüp BACANLI** Öz Güney Sibirya Türk dilleri, farklı türdeki fiil birlemeleriyle dikkat çekicidir. Zarf fiil ekleriyle birbirine balanan ve gramatikal ve leksikal statüleri birbirlerinden farklı pek çok birleik fiil veya birleik fiil görünümlü yapıyla karılaılır. Bu tür birleik ve birleik görünümlü yapılar, karma fiil birlemesine, karma yapıdaki iki fiilin birleip leksikallemesine, zarf fiil ekli fiilin zarflamasına veya edatlamasına, oluan zarf veya edatın ön takı eklinde gramatikallemesine, yardımcı fiilli eylem ibaresine ve yardımcı fiilli eylem ibarelerinin leksikallemesine örnek olabilir. Makalede bu karmaık yapılar teorik olarak ele alınacak ve fiil birlemelerine dair literatürde karılaılan birbirinden farklı nitelemelere temas edilerek doru gramatikal ve leksikal nitelemelerin nasıl olması gerektii üzerinde durulacaktır. Anahtar Sözcükler: Güney Sibirya Türk Dilleri, Birleik Fiiller, Yardımcı Fiiller, Zarf Fiil Ekleri, Leksikalleme, Gramatikalleme. Abstract South Siberian Turkic languages are remarkable with their varied verbal combinations. Many compound and pseudo-compound verbs are combined to each other by converbs whose grammatical and lexical statuses are different from one another. Such compound and pseudo-compound structures may be examples for mixed verb combinations, lexicalization of mixed verb combinations, adverbialization or postpositionalization of a verb with a converb, grammaticalization of such adverbs or postpositions, actional phrases with auxiliaries and lexicalization of such actional phrases. This paper will shed light on these complex structures theoretically, and by examining the distinct characterizations that appear in the literature within the field of verbal combinations, it will suggest ways as to how correct grammatical and lexical characterizations should be. Keywords: South Siberian Turkic Languages, Compound Verbs, Auxiliaries, Converbs, Lexicalization, Grammaticalization. 1. Giri Türkçenin bütün türlerinde FL:Zarf fiil eki + fiil kuruluunda olan fiil birlemeleri görülür ama özellikle Altayca, Hakasça, Tıvaca, orca gibi Güney Sibirya Türk dillerinde bu birlemeler oldukça karmaık bir görünüm arz eder. Burada birbirine zarf fiil ekleriyle balanan fiil birlemeleri * Bu makale, Nisan 2010 da zmir, Çeme de düzenlenen II. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi nde sunulan bildirinin gözden geçirilmi eklidir. ** Doç. Dr., TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü.

2 ele alınmaktadır. Çada ve tarihî Türk lehçelerinde genel olan fiil birlemelerinde sentaktik bütünlüü -A (-I/-U, -A) veya -B ((X)p/(X)b) zarf fiil ekleri salar. Yukarıda belirtilen zarf fiil ekleriyle kurulan ve adı geçen Türk dillerinde çok sık karılaılan fiil birlemeleri karma (serbest) yapıda, art fiille birlemi, leksikallemi ve birinci parçası edatlamı veya zarflamı olarak tezahür eder. Fakat bu yapısal özelliklerin nitelenmesiyle ilgili literatürde farklı yorumlar ve görüler dikkati çeker. Aaıda öncelikle zarf fiil eklerinin farklı morfo-sentaktik kullanım seviyeleri üzerinde durulacak, daha sonra da bu seviyeler üzerinden sorun ele alınacaktır. 2. Zarf fiil eklerinin farklı kullanım seviyeleri Csató & Johanson (1993: 134) ve Johanson (1995: ) Türk dillerindeki zarf fiil eklerinin seviyelerini dörde ayırır: 1. seviye Bu seviyede zarf fiil ekli yan cümlenin ve ana cümlenin özneleri farklıdır: Bakırt Türkçesi: Kı ütp, yaz ytt Kı geçti ve yaz geldi seviye Bu seviyede zarf fiil ekli yan cümle ve ana cümlenin özneleri aynıdır: Türkiye Türkçesi: Kız evden çıkıp okula gitti. 3. seviye Bu seviyede hem zarf fiil ekli parça hem de ikinci parça tek bir eyleyici (actant) modeline sahiptir. Her ikisi de semantik erimeye maruz kalmı iki unsur, leksikallemeye doru bir eilim sergileyerek tek bir olayı sunmak için kullanılır: olup bit- meydana gelmek, alıp gel- getirmek, alıp yürü- beklenenden fazla ilerleme kaydetmek vb. 4. seviye Bu seviyede ana (ikinci) parça gramatikal bir iaretleyici olarak, zarf fiil ekli parçanın niteleyicisi ilevindedir. Zarf fiil ekiyle birlikte ana parçadaki fiil tabanı, kılını bildiren bir art fiili oluturur: Kırgız. Oqu-p tur-du okudu, okudu durdu. Csató ve Johanson un belirttii seviyeler Türk dillerindeki zarf fiillerin sentaktik özelliklerini yeterince açıklamasına ramen, bir zarf fiil ekinin baka ne tür sözcüklerde ve görevlerde kullanılabildiini daha net göstermek için yukarıdakilere yeni bir seviye daha eklenmesi gerekir. 5. seviye Bu seviyede, zarf fiil ekiyle birleerek edatlamı veya zarflamı bazı sözcükler gramatikalleerek görev morfemi olan ön takılara (preverb) dönüür. Ön takılar, Altay-Sayan Türk dillerinde fiilin hemen önünde yer alır, çeitli kılını nüansları taır ve gramatikal bir görev ifa ederler. Ön takılar, iki dilliliin bir sonucu olarak Rusçadaki yer-yön ve kılını bildiren ön eklerin etkisiyle ortaya çıkmıtır ve bölgeseldir. Tamamı -a zarf fiil ekiyle ve çou da fiilin ettirgen biçimine eklenerek elde edilmilerdir. Görev unsuru olduklarından dolayı, verilecek örnekler de fiillerle birlikte olacaktır: Hakas çitre pazara sonuna dek yazmak, tamamını yazmak, tüzre tastira- aaı atmak, kire çügürerge içeri (doru) komak, sıara çügürerge dıarı (doru) komak (kr. Bacanlı 2009: 92-93). Yukarıdaki 1. ve 2. seviyeler yeterince iyi bilinmektedir. Ama 3., 4. ve 5. seviyeler özel olarak ele alınmalıdır. 3. Karma Fiil Yapılarının Leksikallemesi Üçüncü seviyedeki bu kullanım Altay-Sayan Türk dillerinde sıkça görülür. O kadar ki, bazen birinci parçası zarf veya ikinci parçası yardımcı fiil olarak nitelenen fiil birlemeleri bile aslında her iki fiilin de anlamca kaynamasıyla oluur. Örnein, literatürde Arat ın (1928: 13) yardımcı fiil olarak ele aldıı cügür- komak fiili Altay-Sayan Türk dillerinde kir-, çık-, tur- fiilleriyle birleerek 1 Standart Türkiye Türkçesinde -(y)ıp ekinin bu söz diziminde kullanılması zordur.

3 leksikallemitir: Altay kire cügür- ve Hakas kire çügür- içeri dalmak, koarak içeri girmek, Altay çıga/çıgara cügür- ve Hakas sıara çügür- dıarı fırlamak, koarak dıarı çıkmak, dıarı seirtmek, Altay tura cügür- ayaa fırlamak. Bunlar harfiyen gire komak, çıka komak ve kalka komak anlamına gelen yapılardır, ama burada ilk fiiller, cügür- fiiliyle anlamca kaynamı ve ortaya, sözlüe dâhil edilmesi gereken öbek leksemler çıkmıtır. Öbek fiil, ne sadece birinci fiilin belirttii eylemi ne de sadece cügür- komak fiilinin bildirdii eylemi ifade eder. Tıpkı standart Türkiye Türkçesindeki olup bitmek vuku bulmak, alıp yürümek beklenmedik bir gelime göstermek, alıp gelmek getirmek leksemlerini ikiye ayırdıımızda, birlikte ifade ettikleri anlam nasıl parçalanıp yok oluyorsa, bunları da ayırdıımızda anlam yok olur. Nitekim Türk dillerinde bu tür leksikalleme balangıcı seviyesindeki pek çok öbek fiil daha sonraki aamalarda fonetik büzümeye de maruz kalmıtır: ekel- /akel-/al gel- (< alıp kel-) getirmek, apar-/appar- (< alıp bar-) götürmek, yiber-/jiber-/ciber- (< ıa ber- ) göndermek, EAT veribi- (< verip iy- < berip ı-), göndermek, GBAT eber-/ever- (< alıp ber-) getirmek sözcükleri, öbek leksemlerin daha ileri düzeyde fonetik büzümeye ve leksikallemeye urayabildiinin birer göstergesidir. Benzer bir ekilde Altay cana bas-, Hakas nandıra pas- ve Altay caba bas- eylem ibareleri harfiyen (ve sırasıyla) döne basmak, döndüre basmak ve kapata basmak diziliinde kurulmutur ama leksikalleme sonucunda ilk ikisi geri adım atmak, yılmak, korkmak ve sonuncusu nefsini bastırmak, nefsine hâkim olmak gibi yeni anlamlar kazanmılardır. Dolayısıyla birkaç fiil öbeinde ortaya çıktıkları için cügür- veya bas- gibi yardımcı fiillerden bahsedilemez. Son örnek, Altaycayla ilgili gramer literatüründe geçen koy- yardımcı fiilinin -A zarf fiil ekiyle kurduu bir analitik yapıdan söz edilir ve sadece ala koy- örnei verilir (Arat 1928: 20; Pritsak 1959a: 596; Tıbıkova 1966: 51). Oysa tek örnekten gramatikal anlam çıkmaz. Paradigması olmayan her morfem leksikallemeye maruz kalmı demektir ve bu öbek fiil de yapımak, (silahına, bıçaına, cüzdanına vb.) davranmak ve kazanmak, elde etmek gibi anlamlar kazanmıtır. Geçmite -A koy- eklinde bir yardımcı fiil yapısı Altaycada ilev görmü olsa bile bugün için böyle bir ekilden söz etmek imkânsızdır. 4. Art fiiller Altay-Sayan Türk dillerindeki yardımcı fiiller gerek gramer aratırmalarında (Dırenkova 1940; shakov & Palmbah 1961; Pritsak 1959a; 1959b; Baskakov vd. 1975; Arıkolu 2007a; 2007b; Güner Dilek 2007) gerekse özel monografilerde (Arat [Rachmatullin] 1928; Tıbıkova 1966; Anderson 2004; Bacanlı 2009) incelenmitir. Art fiil terimiyle zarf fiil eki + yardımcı fiil kuruluundaki yapılar kastedilmektedir. Bunlar, zarf fiil ekinin ve yardımcı fiilin birleip bütünleerek tek bir semantik deer taıdıı perifrastik morfemlerdir. Altay-Sayan Türk dillerinde bazıları ortak, bazıları fonetik varyasyona ramen ortak, bazıları da dile özgü nitelikte onlarca art fiil kullanılır. Bunlar fiilin anlamını kılını, yer-yön, fayda gibi yönlerden belirler, potansiyel anlamlardan birinin altını çizerler: Örnein, Hakas çazır(ıp) sal- (bir yere) saklamak, saklı hale getirmek, çazır(ıp) tur- (bir yerde) saklamak, saklı tutmak, kilbs- (gelme eyleminin son noktası olan) ulamak, varmak, odırıbıs- (bir yere) oturmak, odır(ıp) al- (bir yerde) bir müddet oturmak, odır(ıp) tur- (bir yerde) oturmak, vb.. Altay-Sayan Türk dillerindeki art fiillerin sayısı bilimsel çalımalarda farklılık arz eder. Bazı aratırmalarda yardımcı fiil olarak ele alınan -p cet/çit-, -a cügür/çügür-, -p kon-, -p tü-, -a cat-/çat-, -a tur-, -a otur-, -a cür-/çör-, -a koy-, -p bata-/pasta-, -p bojot-/pozıt- gibi yapılar aslında düzenli olarak gramatikal anlamlar ileten birer art fiil deildir. Ya üçüncü seviyedeki gibi iki fiilin anlamca kaynaıp leksikallemesine ya da ikinci seviyedeki karma fiil yapısına iaret ederler. -a cügür- ve -a koy- lu analitik yapılara bir önceki balıkta deinmitik. Burada karma fiil yapısında kullanılanlara bir örnek verelim. -p cet- (< yet-) yapısındaki yet- fiili bazı hareket fiilleriyle düzenli olarak birleir: barıp cet- ulamak, cügürip cet- koarak varmak, koup varmak, uçup cet- uçarak varmak, vb.. Oysa bütün bu birlemelerde hem zarf fiil ekinin hem de yet- fiilinin kendi gramatikal ve leksikal anlamları apaçık korunmaktadır. Dolayısıyla bu analitik yapılar karma fiil kuruluundadırlar. Yukarıdaki durumun aksine bazı gerçek art fiiller de literatürde ya kısmen geçer, ya da hiç kimse tarafından deinilmez. Örnein, Altay-Sayan Türkçelerinin hepsinde görülen -a tart- ve -a sok- ekilleri birer art fiildir ve eylemin sertçe ve çabucak yapıldıını bildirirler. Bunlardan yön de bildiren -a tart- art fiili shakov & Palmbah (1961: 414), amina (1995: 32), Anderson (2004: ) ve kuzeydeki Yakut Türkçesi balamında Kiriçiolu (1999: 128) tarafından; -a sok- art fiili ise shakov & Palmbah (1961: 414), Rassadin (1978: 154), amina (1995: 32), Tıbıkova (1966: 33-34, 1991: 44)

4 tarafından ele alınmıtır. -a tut- art fiili ise Altay-Sayan Türkçeleri balamında ne gramer kitaplarında ne de yardımcı fiil monografilerinde hiç ele alınmamıtır. Bununla birlikte maniheist Uygur metinlerinde ve Kutadgu Bilig de süreklilik kılınıı bildirdii Erdal (2004: 253) ve Merhan (2012: ) tarafından tespit edilmitir: öyü tut- aklında tutmak, saklanu tut- daima korunmak, sakınmak, täzgürü tut- daima kaçamak davranmak, yapa tut- kapalı tutmak, agırlayu tut- (daima) itibar göstermek, basa tut- hâkim olmak, vb.. Bu art fiil, Altay Türkçesinde mevcuttur ve bir hale geçi ve o halde kalma/tutma/bulunma bildirerek dönüüm ve dönüüm sonrası ortaya çıkan halin sürmesini ifade eder. Örnekler: caba tut- kapamak ve kapalı halde tutmak, aça tut- açmak ve açık halde tutmak, caya tut- yaymak ve yayılmı halde tutmak, türe tut- dürmek ve dürülü tutmak, kuçaktay tut- kucaına almak ve o halde kucaında tutmak, vb.. Bazı birlemelerde ise eylemin kısa bir süre devam ettiini de bildirebilir: sıymay tut- bir müddet sıvazlamak, bir süre okamak (Bacanlı 2009: ). 5. Art fiillerle leksikalleme Zarf fiil eklerinin dördüncü seviyedeki kullanımını yansıtan art fiiller yukarıda da belirtildii gibi birer morfemdir ve Türk dillerindeki biçim türetme ekleri gibi çalıırlar. Fakat her morfem gibi gramatikal anlamlarını kaybederek, daha önce gramatikal anlam taımak amacıyla bazen birletikleri bir fiilde yeni bir leksikal anlamı bildirmeye balayabilirler. Standart Türkiye Türkçesinde alıkoymak, koyvermek ve salıvermek fiilleri bunun tipik örnekleridir. Sibirya Türk dillerinde art fiiller yoluyla leksikalleme çok daha sık görülür, çünkü art fiil kullanım oranının çok düük olduu Türkiye Türkçesinin aksine Sibirya da ortalama her iki fiilden biri yanına art fiil alır. Maalesef, çou aratırmada art fiillerin bazı fiillerle yapısal olarak kalıplatıı ve semantik olarak kaynatıı bu art zamanlı olgu göz ardı edilir. Dahası leksikallemi birlemeler bile bazen art fiilin gramatikal ilevine örnek olarak verilir. Art fiil leksikallemesine u örnekler verilebilir: Bırakmak, koymak anlamına gelen sal- fiili - a ber- art fiiliyle birleerek (sala ber-) yola koyulmak, gitmek, çekip gitmek anlamında leksikallemitir. Fayda ve fail bildiren -p al- art fiili Altay ite-, Hakas toın- çalımak fiilleriyle birleerek (emek karılıı para, giysi, yiyecek, vb.) kazanmak anlamında; tut- fiiliyle birleerek de kavramak, eline almak anlamında leksikallemitir. Dierlerinde görülmemekle birlikte Altay Türkçesinde -p çık- art fiili uç- fiiliyle birleerek (ku, uçak) havalanmak, uçarak yükselmek anlamını; tur- fiiliyle birleerek ayaklanmak, isyan etmek anlamını; ayrıl- fiiliyle birleerek de sivrilmek, temayüz etmek anlamını kazanmıtır. -a tü- art fiili çeçekte- çiçek açmak fiiliyle birleerek kalbi mutlulukla dolmak, çok sevinmek anlamını; -a kon- art fiili a- fiiliyle birleerek içine kapanmak anlamını; -p cür- art fiili bas- fiiliyle birleerek gezmek, dolamak anlamını kazanmıtır. Bütün bu öbek fiiller, art fiillerin (gramatikal) morfem deerinin kaybolduu, ortaya sözlüe dâhil edilmesi gereken yepyeni leksemlerin çıktıı birlemelerdir. Bunlar tercihe balı deil, aynı evrensel eylem veya olay için zorunlu ve düzenli kullanılan ibarelerdir. 6. -A ve -(I)p zarf fiil eklerinin edat ve zarf türetme özellii Zarf fiil ekleri Türkçede fiile eklenen ve eklendii fiili zarflatırarak bir sonraki cümle veya fiili deiik yönlerden tamamlayan eklerdir (Korkmaz 2007: 251). Eski Türkçeden bu yana zarf fiil eklerinin pek çok fiili edatlatırdıı veya zarflatırdıı, ortaya çıkan sözcük biçimlerinin daha sonra sentaktik açıdan daha gevek ve serbest bir ilikiye geçerek sıfat, isim ve hatta balaç haline geldikleri görülür. Bunların örneklerini hemen hemen her gramer kitabında veya edat ve zarflara adanmı monografilerde görmek mümkündür. Bu edatlatırma ve zarflatırmada en çok kullanılan zarf fiil eki -A veya -U dur ama nadiren -(X)p zarf fiil eki de bu dönüümde yer almıtır. Tarihî Türk dillerinde edat olanlara alıp (+dan) itibaren, anu (+dan) önce, aıp (+dan) sonra, et(i)re (+dan) sonra, arkurı (+a) doru, ut(u)ru (+a) doru, (+a) karı, tapa (+a) doru, (+a) karı, karap ve karıu +a karı, kodı (+dan) aaı, aa (+dan) öte, oza (+dan) önce, ayru (+dan) baka, teg(i)rü (+a) kadar öt(ü)rü- (+dan) ötürü, ulatı (+dan) baka; (+dan) sonra, tiyü diye, (-mi) sayu (-mi) gibi, dolayu, göre gibi sözcükler örnek olarak verilebilir. Balaç olanlara takı ve, ulayu ve, ile evirü ile, ve, ançılayu böylece, bunun gibi, udu bunun üzerine, azu yoksa; yahut bile hatta, dahi, biriki ve, ile, inçip/ançıp ancak, fakat; yahut; hatta sözcükleri örnek verilebilir (Hacıeminolu 1971; ayrıca bk. Gabain 2007: 85-86, 90; Korkmaz 2000: 57-72; Erdal 2004: ).

5 Biçim türetme kapsamında deerlendirilmesi gerekenler Altay-Sayan Türkçelerindeki -A/-U ve -(I)p zarf fiil eklerinin -ArAk, -A -A, -casina, -dıı için ve -mak için gibi anlamlarda kullanıldıkları görülür. Bunlar zaten yukarıda belirtilen birinci ve ikinci seviyeyi ilgilendiren kullanımlardır. Bunların dıında -la/-da isimden fiil yapma ekiyle kaynamı olarak bazı hareket fiilleriyle kullanıldıklarında kararsız ve gevek yapılı yeryön ve nadiren zaman ve tarz zarfları türettikleri görülür: Altayca katap cür- kıyıdan/sahilden yürümek (harf. kıyılayıp yürümek), cakalap cort- kıyıdan at üstünde yol almak (harf. kıyılayıp gitmek), tuulap kel- dalardan gelmek (harf. dalayıp gelmek), kırlap tartıp ekel- kırları aarak getirmek (harf. kırlayıp çekerek getirmek), caladap bar- ovadan gitmek (harf. ovalayıp gitmek), vb.. Zaman bildirenler unlardır: Altayca küstep güzün, castap yazın, kıtap kıın, caylap ilkbaharda. Tarz bildirenler ise genellikle konumak, söylemek gibi fiillerin önünde görülür: Altayca çındap ayt- doru/hakikat söylemek, uçurlap kuuçında- anlaılır konumak, Orustap ayt- Rusça söylemek, Türktep ayt- Türkçe söylemek, vb.. Bunlardan sonuncular dil adı gibi görülebilir, oysa bunlar Rusçadaki po- önekli tarz zarflarından farklı bir ey deildir ve kullanımları tıpkı Rusçadaki birkaç fiilde olduu gibi ayt-, kuuçında-, odo-/ayla- fiilleriyle sınırlıdır. -A/-y zarf fiil eki de -la-/-da- ekiyle birleebilir: cakalay kenarından, kıyısından, odoy sadan, sodoy soldan, bektey sıkıca, salamca, vb.. Bunlar henüz leksikallememitir, zarf fiil ekleri biçim türetme ilevi görür ve ifade ettikleri anlamlar niteledikleri ikinci fiilden kaynaklanan morfo-sentaktik (gramatikal) ilevlerdir. Arat, Altay Türkçesi balamında -A zarf fiil ekiyle oluturulan zarflara geni bir yer ayırmıtır (1928: 27-52). Arat, ele aldıı zarfları üçe ayırmıtır. lk bölümde ala itibaren, ozo önce, örö yukarı, yukarı doru, kojo birlikte, tozo hepsi, genel olarak, tolo dolu hâlde, cana geri, geriye sözcüklerini vermitir ki bunlardan ala, ozo, kojo edattır. Bunlar fiil köküne eklenenlerdir. Daha sonra hepsini tek maddede inceledii zarfımsı kullanımlar gelir. Arat, bunları terkibinde hâlâ temel anlamını devam ettiren fiillere eklenen zarf fiil ekleri olarak tanımlar (1928: 35). Bunlar da fiil köküne eklenerek olumutur ve Arat bunları öyle sıralar [parantez içindekiler bugünkü fonetik varyantlardır - EB]: oyo oyarak, oodo kırarak, parçalayarak, oroi (oroy) sararak, üzö (üze) yırtarak, kopararak, yaya (caya) yayarak, sererek, yara (cara) yararak, bölerek, yaba (caba) örterek, kapatarak, yire (cire) delerek, yırta (cırta) yırtarak, keze keserek, tura kalkarak, suura çekerek, asılarak, pura (bura) arkasına dönerek, puza (buza) bozarak, tahrip ederek, soya (soyo) vurarak, sıdıra sıyırarak. Bunlardan edat olanlar ve aaıdaki gibi birleik fiil oluturmada sıkça kullanılanlar Bacanlı 2009 da ele alınmıtır (s ). Arat, daha sonraki maddeleri ise ettirgen ekli fiillerden elde edilen zarflara ayırır: aylandıra etrafında, çevresinde; etrafına, çevresine, ayrı ayırarak, ajıra üzerinden, et(i)re peinden, eb(i)re etrafında, çevresinde, oyto geri, ötküre +dan, içinden, üzerinden, arasından, udura (+a) doru, yandıra (candıra) geri, yetire (cetire) (+a) dek, (+a) kadar, keçire geçirerek, üzerinden, +dan, kedere öteden, uzaktan; öteye, uzaa, ködörö yukarı, kaldırarak, kirdire içeri, dahil ederek, sokarak, kayra geri, toltura doluncaya dek, tügeze tüketinceye dek, hepsini, batan sonra hepsini, tüjüre aaı, indirerek, kelitire uygun, çıgara dıarı (Arat 1928: 27-52). Bunlardan bir kısmı zarf fiil ekinin Eski Türkçeden beri görülen anlamlarıyla ilikilidir. Bazıları ise ön takı olarak morfemleme eiliminde olan sözcüklerdir. -A/-U/-I zarf fiil eki zarflatırmada çok daha sık kullanılır. Bu ekin Eski Türkçeden beri düzenli olarak ortaya çıkan anlamlarından biri de -ıncaya dek, -ıncaya kadar dır. Orhun Abidelerindeki s(a)b(ı)m(ı)n tük(e)ti (e)idg(i)l Sözlerimi sonuna dek (tamamını) dinle(yin) cümlesindeki tüketi de böyle bir zarftır. Altay-Sayan Türkçelerinde kızarta/hızarta kızarıncaya/kıpkırmızı oluncaya dek, sargar(t)a sararıncaya dek, agarta aarıncaya dek, kajaya beyazlaıncaya dek, sıstada acıyıncaya/acıtıncaya dek, toltura dol(dur)uncaya dek, bıjıra pi(ir)inceye dek gibi zarflar bu ileve örnektir. Bunlar söz konusu anlamlar için vazgeçilmez olmakla birlikte leksikallemi sözcükler veya yarı gramatikal anlam taıyan morfemler deildir. Zarf fiil eki, bazı fiillerle birlemede balama göre deien anlamları da iletebilir. imdi Altay-Sayan Türkçelerinin (ve hatta Rusçayla etkileen Kuzey Moolcalarının) ortak bölgesel ve karakteristik özellii olan ve ön takılamakta olan edat ve zarflara geçelim Ön takılaan edat ve zarflar

6 Geleneksel gramer aratırmalarında zarf olarak tanımlanan bazı sözcükler Rassadin tarafından önce Tofaca (1978), sonra da bütün Altay-Sayan ve Baykal corafyasındaki Türk ve Mool dilleri (2007) balamında preverb yani ön takı olarak nitelenmitir. Bunlar Rusçadaki ve dier Avrupa dillerindeki ön takılar ve ön ekler gibi gramatikal anlam taımaktadır ve çounda fiil tabanı ettirgenlik eki bulundurur. Rassadin, Altay-Sayan Türkçelerindeki cetire/ çitre/ çetire/ çedir, çıgara/ ıara/ sıara/ ündür/ ündüre, kire/ kiire/ kirdire/ kiydire, aylandıra, ebire/ibre, tüjüre/ tüzre, ajındıra/ azındra, ötküre/ötre, ajıra/azıra, çıpırı, çuura, üze gibi sözcükleri ön takı (preverb) olarak kabul eder ve Rusçadaki ön eklerden hangilerine karılık geldiini irdeler (2007: ). Bunlar, elbette, bütünüyle Rusçanın tesiriyle ortaya çıkmı ekiller deildir. Zaten Rassadin de bunu iddia etmez. Benzer kullanımlar Eski Türkçeden beri görülebilir. Örnein, dil temaslarının henüz youn olmadıı 19. yüzyılda Radloff un derledii metinlerde bile bunları görmek mümkündür (Radloff 1865). Öte yandan burada dil temasları sonucu ortaya çıkan bir gerçei belirtmek gerekir. Bunların kullanımı gün geçtikçe sistematik ve zorunlu hale gelmitir. Örnein isim+yükleme HAL + uçına yetire + fiil kalıbı (ör. Altay Biçikti uçına cetire kıçır- kitabı sonuna kadar oku- ) bugün yerini isim+yükleme HAL + yetire + fiil kalıbına (ör. Altay Biçikti cetire kıçır- kitabı sonuna kadar oku- ) bütünüyle terk etmek üzeredir. Yani eski yetire sözcüü edat olmaktan çıkmı ve fiili direkt olarak niteleyen bir ön takıya dönümütür. Rusça modelinde ön takılatırmaya Altaycadan bir baka örnek verelim. Çadırga kiydire cügür- ibaresi standart Türkiye Türkçesine çadırın içine ko- eklinde aktarılır. Ancak Altayca cümle ( isim + tümleç + fiil kuruluundaki) üç leksemli çadırdı + içine + cügür- yerine ( isim + ön takılı fiil kuruluundaki) iki leksemli çadırga + kiydire cügür- eklinde kullanılmakta ve bu da Rusçadaki vbejat + v yurtu ( + ) ibaresindeki morfo-sentaksın Altaycaya kopyalandıını göstermektedir. Benzeri ön takıları Türk dillerinin ana kütlesinde gözlemlemek mümkün deildir. Ouz, Karluk ve Kıpçak lehçelerinde bu durum aırı, öte ve öre yukarı gibi isim ve sıfat gibi kullanımları da olan sözcüklerle sınırlıdır. Bu olayın Rusçanın etkisinden kaynaklanan bölgesel bir fenomen olduunu Mool dillerine bakarak bile anlamak mümkündür. Rassadin tarihî ve çada Mool dilleri arasında ön takıların en fazla (Güney Sibirya daki) Buryatçada görüldüünü belirtir (2007: 138). Bunların kullanım sıklıında ve anlamlarında, elbette, Rusçadaki ön eklerin hissedilir bir etkisi vardır. Bunlardan dıarı, dıına anlamı katan çıgara/sıara/ündür(ü) Rusçadaki vı- ön ekine, içeri, içine anlamı katan kirdire/kire/kiydire Rusçadaki v- ön ekine, sonuna dek, tam anlamı katan cetire/çitre/çetire/çedir Rusçadaki do- ön ekine daima ve düzenli olarak karılık gelir. Dierleri ise ob(o)-, s-, raz-, ot-, pro-, pere-, pred- gibi ön eklerin ifade ettikleri çeitli kılını ve yer-yön anlamlarıyla sıkça paralellik sergiler. Bütün bu ön takıların kullanımına daha yüzlerce hatta binlerce örnek verilebilir ve bunların Rusçadaki hangi ön eklere ilevce benzedii veya denklik ilikisi içinde olduu üzerinde uzun uzun durulabilir. Yine de bunlar, ön takılamanın henüz balarındadır. Henüz ön takıların belirgin özellii olan anlam solması, fonetik büzüme ve ekleme gibi gramatikalleme aamalarını tamamlamamılardır. Terkiplerindeki fiilin leksikal anlamı hala effaftır. Üstelik bazılarının edat, isim, sıfat ve zarf gibi kullanımları da görülebilir. Rusçayla temasın durması ve dier Türk dilleriyle temasların younlamasıyla süreç tersine bile dönebilir. Fakat prestijli Rusça > prestijsiz Türk dili eklinde tek yönlü etkilenmenin hüküm sürdüü günümüz Sibiryası ndaki Türk dillerinde eski bazı edat ve zarfların ön takılama yoluna girdikleri kesindir. 7. stisnai örnekler Arat ın zarf, Rassadin in preverb olarak niteledii sözcükler, Dırenkova (1940: 135, 1941: 158), Haritonov (1947: 254), shakov & Palmbah (1961: ) ve Baskakov vd. (1975: ) tarafından hareketin younluunu, duygusal karakteristiini, iddetini pekitiren zarflar olarak nitelenir. Fakat bunlardan bir kısmı yardımcı fiillerle birlemesi, bir kısmı leksikallemesi ve bir kısmı da ön takı gibi kullanımları yüzünden farklı yazarlarca farklı nitelenmektedir. Örnein üze, çıgara/ün(dür)e, keze ön takıları sok-, tart- ve çap-/ap- yardımcı fiilleriyle birleebilir: üze sok- kesmek, daıtmak, parçalamak, üze tart- çekip koparmak, çıgara/ündür tart-/tırt- dıarı sürüklemek, sürükleyerek dıarı çıkarmak; dıarı çekmek, keze tart- kesip koparmak, üze çap-/ap- bir vuruta koparmak. Bu durumda iki baımlı görev morfemi birleip tek bir leksikal anlam bildiremeyeceine göre terkipteki unsurların hangileri leksem, hangileri baımlı morfem kapsamında deerlendirilmelidir? Birincilerin Arat tarafından zarf ve Rassadin tarafından ön takı olarak deerlendirilmesinin aksine amina bunları

7 yardımcı fiilin (yani ikinci unsurun) ilev alanına örnek olarak verir (1995: 32). Biz ise bu çok istisnai birlemeleri parçalara ayırmanın yanlı olduunu, bir bütün halinde yeni leksemler olarak deerlendirilmesi gerektiini düünüyoruz. Aynı evrensel olay için bu eylem ibareleri tercihli birlemeler deil, tam aksine kullanımı zorunlu leksemlerdir. Nitekim ne çıkara eklinde bir zarfa ne de -a tart- eklinde bir art fiile sahip olmayan Bakırt ve Kırgız Türkçelerinde ıara/çıgara tart- çıkarmak, çekip çıkarmak eylem ibaresi bir leksem olarak kullanılmaktadır. Sonuç Güney Sibirya Türkçelerinde, Türkçenin tarihî ve çada türlerinde görülmedik sıklıkta fiil birlemeleri ortaya çıkmaktadır. Bunların gramatikal (morfo-sentaktik) ve leksikal özellikleri de zarf fiil eklerinin farklı düzeylerdeki kullanımından dolayı deimektedir. Daha ileri gramatikalleme ve leksikallemeye urayan, sıklık ve ilev bakımından da Rusçadaki kılını türlerine her geçen gün daha fazla benzeyen art fiiller ile morfemleme eilimindeki eski edat ve zarflar daha dikkatle incelenmeyi hak etmektedir. Biz burada farklı düzlemlerdeki analitik ve analitik görünümlü fiil birlemelerinin nasıl ayrıtırılması gerektii üzerinde durduk. Ama Rusçadan etkilenmenin ve kopyalamaların ne düzeyde olduu, sürecin hangi vadede hangi sonuçlara gebe olduunu kestirmek açısından iki dillilik üzerinde yapılacak çalımalara da ihtiyaç duyulduu açıktır. KAYNAKÇA ARAT, R. R. [Rachmatullin, Gabdul-Raschid] (1928). Die hilfsverben und verbal-adverbien im Altaischen. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde: Weimar. ARIKOLU, Ekrem (2007a). Hakas Türkçesi, Ercilasun, Ahmet (ed.) Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akça Yayınları. ARIKOLU, Ekrem (2007b). Tuva Türkçesi, Ercilasun, Ahmet (ed.) Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akça Yayınları. BACANLI, Eyüp (2009). Kılını Kategorisi ve Kılınısal Belirleyici Olarak Yardımcı Fiiller. Ankara: Asal Yayınları. BASKAKOV, Nikolay A. & ÇANKOV, D.. & PATAÇAKOVA, D. F. & BABUKN, G. F. & GREKUL, A.. & KARPOV, V. G. & DONDZE, G.. & BORGOYAKOV, M.. (1975). Grammatika Hakasskogo Yazıka. Moskva: Nauka. CSATÓ, Éva A. & JOHANSON, Lars (1993). On gerundial syntax in Turkic. Acta Orientalia Hungarica [Ayrıca: Akiner, Shirin & Sims-Williams, N. (eds.) Languages and scripts of Central Asia. London: School of Oriental and African Languages ] DIRENKOVA, N. A. (1940). Grammatika oyrotskogo yazıka. Moskva-Leningrad: Nauka. ERDAL, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill. GABAIN, A. von (2007). Eski Türkçenin grameri (çev: Mehmet Akalın) (5. baskı). Ankara: TDK Yayınları. GÜNER DLEK, Figen (2007). Altay Türkçesi. Ercilasun, Ahmet (ed.) Türk Lehçeleri Grameri. Ankara: Akça Yayınları HACIEMNOLU, Necmettin (1971). Türk dilinde edatlar. stanbul: Milli Eitim Basımevi. SHAKOV, F. G. & PALMBAH, A. A. (1961). Grammatika tuvinskogo yazıka. Fonetika i morfologiya. Moskva: zd-vo Vostoçnoy Literaturı. KORKMAZ, Zeynep (2000). Türkçede eklerin kullanılı ekilleri ve ek kalıplaması Olayları (4. baskı) Ankara: TDK Yayınları. KORKMAZ, Zeynep (2007a). Gramer terimleri sözlüü (3. baskı). Ankara: TDK Yayınları. KRÇOLU, Fatih (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları. MERHAN, Aziz (2012). Kutadgu Bilig de Betimleyici Eylemler, Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi 5/21, PRITSAK, Omeljan (1959a). Das Altaitürkische. Deny, Jean (ed.) Philologiaen Turcicae Fundamenta. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag PRITSAK, Omeljan (1959b). Das Abakan und ulymtürkische und das Schorische, Deny, Jean (ed.) Philologiaen Turcicae Fundamenta. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag RASSADN, Valentin. (1978). Morfologiya tofalarskogo yazıka v sravnitl nom osvçnii. Moskva: Nauka. RASSADN, Valentin. (2007). Oçerki po istorii slojeniya tyurko-mongol skoy yazıkovoy obçnosti. Çast I Tyurkskoe vliyaniye na leksiku mongol skix yazıkov. Elista: zd-vo Kalmıtskogo Universiteta. AMNA, L. A. (1995). Analitiçeskiye konstruktsii skazuyemogo v tuvinskom yazıke Yazıki korennıx narodov Sibiri 2, TIBIKOVA, A. T. (1966). Slojnı glagolı v altayskom yazık. Gorno-Altaysk. GAOAK. TIBIKOVA, A. T. (1991). Po sintaksisu altayskogo yazıka (Prostoye pedlojeniye), Novosibirsk: zd-vo Novosibirskogo Universiteta.