Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 4 Sayı: 16 Volume: 4 Issue: 16

Transkript

1 Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 4 Sayı: 16 Volume: 4 Issue: 16 Kı 2011 Winter 2011 GÜNEYDOU ANADOLU PROJE (GAP) ALANINDA SICAKLIK VE YAIIN TREND ANALZ TEMPERATURE AND PRECIPITATION TREND ANALYSIS IN SOUTHEAST ANATOLIA PROJECT (GAP) AREA Muhammet BAHADIR Özet Bu çalıma ile Güneydou Anadolu Proje alanında gelecekte sıcaklık ve yaıtaki olası deiimler ARIMA modeli kullanılarak incelenmitir. ARIMA modeli duraan olmayan zamansal serileri duraan hale getirip, trend analizlerini ortaya koymada iyi sonuç veren ve dünya literatüründe kabul gören bir yöntemdir. Yapılan analizler neticesinde Türkiye için öngörülen iklim senaryolarına uygun deerler elde edilmitir. Aratırma sahasına giren 9 ilden 8 inin uzun yıllık sıcaklık ve yaı verilerine ulaılabildii için 8 ile ait analizler gerçekletirilmitir. Analizler neticesinde sıcaklıkta, Batman, Gaziantep, Siirt ve anlıurfa da kuvvetli artı, Adıyaman, Kilis ve Mardin de artı, Diyarbakır da ise kararlı bir eilim ortaya çıkmıtır. Yaıtaki eilimler incelendiinde ise Mardin de kuvvetli azalma, Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Kilis, Siirt ve anlıurfa da azalma, Gaziantep te kararlı bir durum ortaya çıkmıtır. Sıcaklık analizlerine göre çalıma alanında 15 yıllık tahmin aralıında ( ) 0,3 ile 0,6 C lik artı öngörülmektedir. Yaıta ise genel eilim azalma eklinde olup, azalama deerleri 15 mm ile 100 mm arasında öngörülmektedir. Bu deerlerin Türkiye ve özellikle Güney bölgelerimiz için öngörülen deerlerle örtütüü ortaya çıkmaktadır. Anahtar Kelimeler: ARIMA modeli, Sentetik iklim serisi, Güneydou Anadolu Proje Alanı, klim, Eilim. Abstract The ARIMA model was used to study the potential future changes in temperature and precipitation in the Southeast Anatolia Project area. In world literature, the ARIMA model is recognized for being a method providing the best results regarding trend analysis by rendering non-stationary temporal sequences to stationary sequences. Appropriate values for the foreseeable climate scenarios for Turkey have been obtained as a result of the analysis. Long term temperature and precipitation data were available for 8 out of the 9 provinces which is why the analysis work was carried out for 8 provinces. Analysis results show that the temperature trend for Batman, Gaziantep, Siirt and anlıurfa to be a major increase in temperature while the outlook for Diyarbakır appears to be a steadfast trend. Studies carried out regarding precipitation reveal that Mardin will experience a major decrease, while precipitation in Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Kilis, Siirt and anlıurfa will decrease and a steadfast outlook is valid for Gaziantep. According to the temperature analysis, an increase of 0,3 and 0,6 C is foreseen for the study area within a 15 year interval ( ). While the overall trend for precipitation is to decrease, the foreseen decrement values are between 15 mm and 100 mm. These values correspond with the values foreseen for Turkey and particularly for our southern regions. Key Words: ARIMA model, Synthetic climate series, Box-Jenkins technique, Southeast Anatolia Project Area (Gap), Climate, Trend. 1. Giri klimin ana elemanlarını oluturan sıcaklık ve yaı ile ilgili bilgiler küresel iklimin karakterinin belirlenmesinde büyük öneme sahiptir. Her iki parametrede hem mekansal hem de zamansal ölçekte büyük deiimler göstermektedir. Bu balamda her iki parametrede meydana gelen salınımlar, iklimin genel yapısının anlaılması için önemli ipuçları vermektedir. Bundan dolayı da son zamanlarda iklim deiiklii ile ilgili çalımalar sıcaklık ve yaı trend analizlerine younlamı durumdadır (Türke, 1996; Türke, vd,. 2002; Kadıolu, 1997; ahin, 2010; Özdemir ve Bahadır, 2010; Bahadır ve Saraçlı, 2010). Dünya da sera gazı emisyonlarında meydana gelen artılar özellikle endüstri devriminden sonra doal atmosfer koullarının deiimine neden olmutur. Atmosferde sera gazları oranlarının artması, yüzey sıcaklıklarında artıa neden olmaktadır. Yüzey sıcaklıklarında 19. yüzyılın sonlarında balayan Ar. Gör., Afyon Kocatepe Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Corafya Bölümü.

2 ısınma, aaı yukarı her yıl bir önceki yıla göre daha sıcak olmak üzere, küresel sıcaklık rekorları kırmıtır. Yüksek sıcaklıklar 1998 yılında rekor seviyeye ulamı, 1998 hem küresel ortalama hem de kuzey ve güney yarımkürelerin sıcaklık ortalamaları açısından, 1850 den günümüze kadar olan devrede en sıcak yıl olmutur (Türke vd., 2000, s. 2-3). Birlemi Milletler in küresel iklim deiiklii konusundaki uzman kuruluu Hükümetlerarası klim Deiiklii Paneli nin 3. Deerlendirme Raporu na göre, küresel ortalama yüzey sıcaklıı, 20. yüzyılda ortalama olarak 0,6 C artmıtır. IPCC nin son raporuna göre küresel ortalama yüzey sıcaklıının döneminde 1,4-5,8 C arasında yükselecei öngörülmektedir (Apak ve Ubay, 2007, s ). Küresel iklim deiikliinin Türkiye boyutu incelendiinde ise, bölgeler arasında bariz farklılıkların olduu görülmektedir. Türkiye için yapılan önceki çalımalarda, Türkiye nin büyük bölümünde yıllık ve mevsimlik ortalama yüzey hava sıcaklıklarında, özellikle yaz mevsiminde, genel bir azalma eilimi (souma) hakim olmutur (Türke, 1996, s. 3-4; Kadıolu, 1997, s. 5-6; Öztürk, 2002, s. 2-6). Ancak 1990 lı yıllardan sonra özellikle de 1992 yılında yaanan souk yıldan sonra süre gelen genel bir ısınma eilimi kendini göstermektedir (Demir vd., 2008, s. 2-3). IPCC 3. Deerlendirme Raporu nda da kullanılan çeitli iklim modellerine göre, Türkiye üzerindeki yıllık ortalama sıcaklıkların 2050 yılına kadar, sadece sera gazlarındaki artıları dikkate alındıında, 1-3 C arasında; sera gazlarındaki ve sülfat parçacıklarındaki deiimler ile birlikte dikkate alındıında ise 1-2 C arasında bir artı olacaı öngörülmektedir. Yaıta ise ülkemizde Akdeniz klim sahasında azalma eilimi seklinde kendini gösterecei öngörülmektedir (Apak ve Ubay, 2007, s ). Türkiye de yaı deimeleri konusunda yapılan çalımalar incelendiinde, yıllık yaıların azalma eiliminde olduu ve kurak dönemlerin 1970 sonrası arttıı ve gittikçe iddetlendii görülmektedir (Türke, 1996). Türke vd., göre (2007), yaılar Kuzey yarımkürenin orta ve yüksek enlemlerinde her on yılda yaklaık % 0,5 ile % 1 arasında artı gösterirken, Akdeniz Havzası nın da içinde olduu subtropikal karaların önemli bir bölümünde her on yılda yaklaık olarak % 3 azalma göstermitir. Türkiye iklim deiimlerinin yaanabilecei riskli ülkelerden birisini oluturmaktadır. Özelliklede ülkemizin güney kesimi (Akdeniz ve Güneydou Anadolu Bölgesi) corafi konumlarından dolayı iklim deiikliklerine çok duyarlı bölgelerimizi oluturmaktadırlar (Türke vd,. 2002). klimdeki deiimlerin bir sonucu olarak adı geçen bölgelerimizde bitki örtüsünün yanı sıra birçok doal kaynak zarar görecektir. Özelliklede bu bölgelerimiz de kuraklık ciddi sorunlara yol açacak ve bu bölgelerde yeniden su politikalarının gelitirilmesine neden olacaktır. Güneydou Anadolu Bölgesi Güneydou Toros Dalarının Anadolu da dıbükey kıvrım yaptıı alanın güney kesimi ile Suriye sınırı arasında yer alır. Kapladıı alan bakımından Türkiye nin en küçük bölgesi olup 57 bin km 2 lik yüzölçümü ile Türkiye nin % 7,5 ini oluturur. Geni düzlüklerin yer aldıı bölgede, önemli yükseltileri Mardin Midyat Eii ile kalkan eklinde uzanan Karacada bazalt konisi oluturmaktadır. Bölgenin büyük bir kısmında yer ekillerinin sadelii dikkat çekmektedir. Bölgede geni plato alanları çanaklamı havzalarla orta yükseltideki kubbelemi dalar ve tepelerden ibaret olup kuzeyden güneye doru alçalıcı bir özellik gösterir (Sözer, 1984, Atalay, 2006) (ekil 1). Güneydou Anadolu Bölgesinde, Akdeniz klimi nin bozulmu hali kendini gösterir. Bölge de yazlar çok sıcak ve kurak, kılar ise ılık ve yaılı geçmektedir. Bölge yaz mevsiminde çounlukla Basra alçak basınç merkezine yerlemi olan kuru ve sıcak tropikal hava kütlesinin etkisi altında kalır. Gündüz en yüksek sıcaklıkların 40 C nin üzerine çıktıı bölgede baıl nemin çok düük olması buharlamayı daha da artırır. Bölge de yıllık ortalama sıcaklık 18 C nin üzerinde olmakta, bu deerlerin görülmesinde yaz sıcaklarının aırı yüksek olması etkili olmaktadır. Bölge iklimi douya ve kuzeye doru gidildikçe Akdeniz ikliminden farklılamaktadır. Özellikle karasallıın iddetlendii Diyarbakır, Mardin, Batman, anlıurfa ve Siirt te kı devresindeki en düük sıcaklıklar -20 C ye kadar düebilmektedir. Bölgenin alçak kesimlerini oluturan Harran ve Ceylanpınar ovalarında sadece yaz döneminde meydana gelen potansiyel buharlama 2000 mm nin üzerindedir. Bölge, Akdeniz yaı rejiminin etkisi altındadır. Kı dönemi yaılı yaz dönemi ise yaısızdır. Yıllık ortalama yaı miktarı mm arasında deimektedir. Kıın Orta Akdeniz den gelen cepheler bölgeyi etkisi altına almaktadır. Bu yaılara neden olan cephe faaliyetleri Nisan ayına kadar devam eder. Toros dalarının güneye bakan yamaçlarında engellenen bu cepheler günlerce süren yaı bırakır. Bundan dolayı Torosların güney etekleri, bölgenin en fazla yaı alan alanlarını oluturur (Atalay, 2006).

3 ekil 1: Güneydo u Anadolu Proje alanın lokasyon haritası. Ülkemizde kuraklı ın en iddetli ya andı ı bölge olan Güneydo u Anadolu Bölgesi nde sulama, enerji üretme, stratejik güç olu turma, su depolama rezervuarı niteli inde Güneydo u Anadolu Projesi kapsamında bir dizi baraj yapılmı tır. Sözkonusu baraj dizileri ülkemizin en önemli nehirlerinden olan Fırat ve Dicle nin drenaj a ı üzerinde kurulmu lardır. Proje alanı Fırat ve Dicle havzaları ile Yukarı Mezopotamya ovalarında yer alan Adıyaman, Batman, Diyarbakır, Gaziantep, Mardin, Siirt, anlıurfa, ırnak ve Kilis illerini kapsayan GAP, 7 si Fırat havzasında, 6 sı Dicle havzasında olmak üzere gerçekle tirilecek 13 proje paketi çerçevesinde, 19 u çift amaçlı (sulama enerji) olmak üzere 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ve bunlara ba lı sulama tesislerinin yapımını öngörmektedir (Demir, 2003). Karakaya, Atatürk, Batman, Kralkızı, Dicle, Birecik ve Karkamı hidroelektrik santralleri i letmeye açılmı, proje çerçevesinde toplam 13 barajın yapımı tamamlanmı tır. Bu kadar büyük önem ta ıyan su kaynaklarının gelece i iklimdeki de i imlere paralel olarak ekillenecektir. GAP alanında iklimdeki de i im e ilimi ve niteli i gerek barajların beslenmesi, gerekse su kaynaklarının kullanımı açısından son derece önemlidir. Ayrıca büyük su kütlelerinin yakın çevresindeki iklimler üzerine bir takım etkileri oldu u de i ik ara tırmalar tarafından ortaya konulmu tur. Öyle ki büyük bir su kütlesinin hazne yüzeyi üzerinden geçen hava kütlesi ile yüzey arasında ısı ve kütle alı veri i olacaktır. Bunun bir sonucu olarak büyük ve geni yüzeylere sahip olan göller ve büyük su tutma hazneleri yerel iklimdeki farklılı ın ortaya çıkmasında önemli bir etken olmaktadır. Örne in, Tonbul (1990), Keban Barajının yöre iklimi üzerine olan etkilerini incelemi, Buharla mada azalma, ba ıl nemde hafif bir artı, sıcaklıkta çok az bir azalma, karlı gün sayısında ise bir artı oldu unu saptamı tır (Tonbul, 1990). Kadıo lu ve en, (1994), büyük su haznelerinin çevresel etkilerini incelemi, Keban Barajı öncesi ve sonrasında çevre ikliminin fraktal analizini yapmı lardır. Yapılan analizlere göre kısmen daha nemli artların ortaya çıktı ı sonucuna ula ılmı tır (Kadıo lu ve en, 1994). Yine, Güldal vd., (1994), baraj haznelerinin çevresel etkileri kapsamında Keban Barajını incelemi iklimsel de i imleri konusunda kı ın sıcaklıkta artı, yazın ise nem de artı oldu unu belirtmi lerdir (Güldal vd., 1994). Sözkonusu bu çalı ma ile Güneydo u Anadolu Proje alanında gelecekte iklimin iki önemli belirleyicisi olan sıcaklık ve ya ı ın trend analizleri ARIMA modeline göre belirlenmi tir. Ülkemiz için ve ayrıca Mezopotamya Havzası için en önemli iki su kayna ı konumunda olan Fırat ve Dicle nehirleri gelecekteki iklim de i imlerinden büyük oranda etkilenecektir. klimdeki kuraklık e iliminin artması daha fazla su kullanımı beraberinde getirecek, günümüzde kuraklık artlarının etkili oldu u bölgede çölle me sürecine girilme olasılı ı ortaya çıkacaktır. Ayrıca, Mezopotamya Havzası günümüzde ciddi anlamda su sıkıntısı ya arken, kuraklı ın artması durumunda daha vahim sorunlarla kar ı kar ıya kalacak ve stratejik bir kaynak olan suyun üzerinde bölgede yeni çatı ma stratejileri gündeme gelecektir. Bu nedenlerle proje kapsamındaki illerde sıcaklık ve ya ı ın gelecek e ilimini belirlemek ve klimatolojik açıdan de erlendirmek bu tür stratejik yapılanmalara da önemli katkılarda sa layacaktır.

4 1.1. Amaç Çalımada, Güneydou Anadolu Proje alanında iklim elemanlarından sıcaklık ve yaıtaki deiimin ortaya konulması, gelecekteki olası eilimleri ve ülkemizin güneyi için öngörülen deiimleri yansıtıp yansıtmadıını belirlemek hedeflenmitir. Küresel ısınma boyutunun yöreye yansımaları, kuraklıa doru bir deiimin olup olmaması ve deiim eiliminin ne kadar etkilii olduunu belirlemek yöre için önemli olduu kadar ülkemiz için de önem taımaktadır. Öyle ki saha ülkemizde yaz devresinde kuraklıın en iddetli yaandıı, tarımsal kuraklıın hat safhalarda olduu ve beraberinde su kıtlıının da yaandıı sahalarımızın baında gelmektedir. Bu nedenle, daha önce klimatoloji çalımalarında uygulanan ve baarılı sonuçlar elde edilen ARIMA yöntemi ile GAP sahasındaki sıcaklık ve yaı eilimlerinin ortaya konulmasının yarar salayacaı kanısındayız. Ayrıca bu tür çalımalar lokal ölçekteki corafi artlar esas alınarak hazırlanıp bir bütün halinde ülkenin tamamını kapsayacak ekilde ortaya konulması halinde Türkiye nin küresel iklim öngörüleri daha salıklı bir ekilde ortaya konulmu olacaktır. Yine ülkemizin stratejik su kaynakları olan, Fırat ve Dicle nehirleri tarafından beslenen Atatürk Barajı bata olmak üzere Keban ve Karakaya Barajları nın da gelecekteki iklim eilimlerinden etkilenme düzeyleri düünüldüünde bu tür çalımaların önemi kat ve kat artmaktadır Materyal ve Metot Çalımada veri olarak, Güneydou Anadolu Proje alanına giren 8 il merkezinin verileri kullanılmıtır. Ancak çalıma sahasında 9 il merkezi bulunmakla birlikte ırnak meteoroloji istasyonunun uzun yıllık yaı ve sıcaklık verilerine ulaılamamıtır. Elde edilen verilerin düzenli olması için günlük verilerin aylıa, aylık verilerin düzenlenmesi ile yıllık verilere dönütürülmesi salanmıtır. Verilerin günlük ölçümlere dayalı olması, aylık deerlerin ve beraberinde yıllık hesaplamaların daha doru sonuç vermesine imkan salamaktadır. Verilerin aralıı yıllarına kadar olup, 33 yıllık dönemi kapsamaktadır. Çalımada daha önce klimatoloji çalımalarında uygulanan ve baarılı sonuçlar elde edilen ARIMA modeli (Box-Jenkins) kullanılmıtır. Özellikle modelin duraan olmayan zamansal iklim serilerindeki baarısı görülmü ve daha uzun yıllık dönemlere uygulanabilecei tespit edilmitir. Çalıma yöntemi, ARIMA modeli olup uluslar arası bilim dünyasında Box- Jenkins teknii olarak bilinmektedir. Zaman serilerinde analiz ve tahmin yöntemi olan Box-Jenkins teknii; kesikli, dorusal ve stokastik süreçlere dayanır. Otoregresif, otoregresif-hareketli ortalama ve birletirilmi otoregresif-hareketli ortalama Box-Jenkins tahmin modelleridir (Hamzacebi ve Kutay 2004, s. 2-4). AR (p) modelleri; Y = *Y + *Y *Y + +a t 1 t-1 2 t-2 p t-p t eklinde gösterilmektedir. Formülde; Yt-1, Y,...Y serinin geçmi gözlem deerleri, t-2 t-p 1,,... geçmi gözlem deerleri için katsayılar, 2 p sabit bir sayı hata terimidir. a t MA (q) modelleri; Y = +a - a - a -... a t t 1 t-1 2 t-2 q t-q Formülde; a, a t t-1, 1 2, a t-2,...,... a q t-q hata terimlerini, hata terimleri katsayılarını, sürece ait serinin ortalamasını ifade etmektedir. ARMA modelleri, duraan stokastik modellerdir, geçmi gözlem ve hata terimlerinin dorusal fonksiyonunu ifade etmektedir. ARMA (p, q) modelleri genel olarak aaıdaki gibi ifade edilebilir. Y t = 1 *Y t *Y t p *Y t-p + +a t + 1 a t-1-2 a t q a t-q Zaman serisinin duraan olduu koullarda, yani sürecin ortalamasının varyansının ve kovaryansının zamana balı deimedii durumlarda ARMA (p, q), veya ARMA (p, q) nın özel hali olan AR (p), MA (q) modellerinden uygun olanı kullanılabilmektedir. Ancak, gerçekte zaman serilerinin ortalama ve varyansında zamana balı bir deiim olmaktadır. Bu durum, duraan olmayan durum olarak

5 adlandırılır. Bu tip zaman serileri duraan hale dönütürüldüünde ARMA (p, q), modelleri tahmin için kullanılabilir. Bu yüzden, duraan olmayan seriler duraan hale getirilir, böylece bu tip serilerin kullanılması daha doru sonuçlara ulamayı mümkün kılar (Hamzaçebi ve Kutay 2004, s. 4; Topçuolu 2005, s : Bahadır ve Saraçlı, 2010; ). ARIMA modeli dört temel aamayı içermektedir. Birinci aamada genel model sınıfı belirlenmektedir. Genel modelin seçimi için otokorelasyon fonksiyonları dikkate alınarak ARIMA modellerine ait teorik fonksiyonların özelliklerinden yararlanılmaktadır. kinci aamada, verilerin yapısına uygun bir model belirlenir. Bu amaçla korelasyon ve otokorelasyon fonksiyonlarından yararlanılmaktadır. Üçüncü aamada geçici modelin parametreleri istatistiksel yöntemlerle belirlenir ve anlamlılıkları ortaya konur. Son aamada ise modelin uygunluk kontrolü yapılmaktadır ( Dobre ve Alexandru, 2008, s : Özdemir ve Bahadır, 2010: 355). ARIMA yöntemine göre yapılan eilim analizlerinde birden çok deiken kullanılması ve duraan olmayan deikenlerin zamansal serisinin tahmin edilmesi açısından daha güvenilir sonuçlara ulaılabilecei düünülmütür. ARIMA teknii duraan zaman serisinin otoregressif - hareketli ortalama formunun belirlenmesine dayanmaktadır. Bu amaçla öncelikle zaman serisi duraan hale dönütürülmekte (logaritmik birinci farkları alınarak) ve aaıda genel formu verilen ARIMA (p,d,q) modelinden yeterli olanı aratırılmaktadır (Box ve Jenkins, 1976, :2-4). Duraan olmayıp fark alma ilemi sonucunda duraanlatırılan serilere uygulanan modellere Birletirilmi otoregresif hareketli ortalama (ARIMA- Auto Regressive Integrated Moving Average) modeli adı verilir. Box-Jenkins modellerinde amaç; zaman serisine en iyi uyan, en az parametre içeren dorusal modelin belirlenmesidir (ekil 2) ( Dobre ve Alexandru, 2008, s : Özdemir ve Bahadır, 2010: ). ekil 2: Box-Jenkins yöntemi (Özdemir ve Bahadır, 2010, sayfa 355 ten alınmıtır). 2. Analizler ve Bulgular Bu çalıma ile Güneydou Anadolu Proje alanını kapsayan 9 il merkezinden 8 ine ait sıcaklık ve yaı verileri ARIMA modeli kullanılarak trend analizleri gerçekletirilmitir. Çalıma alanında yer alan ırnak a ait sıcaklık ve yaı verilerine ulaılamadıından analizleri yapılamamıtır. Güneydou Anadolu Proje alanı özellikle yaz devresinde ülkemizde en yüksek sıcaklıkların görüldüü sahayı oluturmaktadır. Ancak kı devresinde karasallıın etkisi ile sıcaklık deerleri -10 nun altına düebilmektedir. Bu çalımada ise sıcaklık ile ilgili ortalama sıcaklık deerlerinin uzun yıllık ( ) gidiine dayalı trend analizleri yapılmıtır. Bütün istasyonlara yönelik otokorelasyon ve parçalı otoregresif korelasyon fonksiyonu analizleri yapılmı böylece modelin hareketli ortalama taıması gerektii sonucuna ulaılmıtır. Sözkonusu analizler hem sıcaklıa hem de yaıa uyarlanmıtır. ller bazında analizler incelendiinde;

6 Bölgenin kuzeybatısında yer alan Adıyaman da sıcaklık eilimi yılları arasında kararlı bir gidi göstermi, 1990 lı yılların baında ise bir düü yaanmıtır. Bu tarihten sonra ise sıcaklıkta az ama düzenli bir artı eilimi ortaya çıkmıtır. Bu durum küresel ısınma senaryolarında öngörülen 1990 lar sonrası ısınmayı destekler niteliktedir. ARIMA modeline göre önce duraan hale getirilen ve daha sonra trend analizleri yapılan sıcaklıın gelecekteki durumu incelendiinde 15 yıllık bir tahmin aralıı seçilmitir. Adıyaman da yılları arasında 15 yılda sıcaklıkta artı eiliminin devam edecei, 2009 yılında C olan sıcaklık yaklaık olarak 18 C ye ulaacaı öngörülmektedir (ekil 3). Bu artı miktarı ülkemizde Akdeniz klimi etki sahası için öngörülen artı ile yakın deerler göstermektedir. Batman ise aratırma alanın kuzeydou kesimini oluturmakta ve Adıyaman a oranla daha yüksek bir toporafyaya sahiptir. Batman da sıcaklıın uzun yıllık gidiinde 1977, 83, 87, 92 ve 2008 yılları dıında sıcaklık deerleri hep ortalamanın üzerinde kalmıtır. Özellikle yıllarında 19 C nin üzerine çıkmıtır. Trend analizlerine göre ise ortalama sıcaklık 2009 yılından yılına kadar kuvvetli bir artı ile 0,6 C civarında artarak 17,4 C den 18 C ye ulaması öngörülmektedir (ekil 4). ekil 3: Adıyaman sıcaklık trend grafii ekil 4: Batman sıcaklık trend grafii Bölgenin merkezi kısmında yer alan Diyarbakır da sıcaklıın uzun yıllık gidii incelendiinde bölgenin dier illeri ile kısmen de olsa farklılık göstermektedir. Özellikle sıcaklıkta genel bir azalmanın olduu, bu azalmanın 1980 li yılların yarısına kadar hızlı bir ekilde meydana geldii ve 1995 yılına kadar sürdüü görülmektedir. Ancak, dier istasyonlarda olduu gibi ülkemizde küresel ısınmanın etkili olduu 90 ların ikinci yarısından itibaren ortalamanın hemen hemen her yıl üzerinde kaldıı, buna ramen 2003 yılından sonra tekrar bir azalma görünümü kazansa da kararlı bir seyir izledii sonucuna ulaılmıtır. Trend analizine göre ise 2009 da 15,7 C olan ortalama sıcaklık C ye gerileyerek bu deerde 2023 yılına ulaacaı öngörülmektedir (ekil 5). Asıl Akdeniz klimi etkilerinin daha bariz olarak görüldüü Gaziantep te sıcaklıın uzun yıllık gidiine de bu durum yansımı durumdadır. Birkaç yıl dıında sıcaklıkta ortalamadan çok büyük sapmalar olmamıtır. En düük ortalama sıcaklık deeri 1992 yılında gerçeklemi o tarihten sonra sıcaklık düzenli ve kararlı bir ekilde 2009 a kadar artmıtır. Böylece Gaziantep te uzun yıllık dönemler itibariyle 1976 lardan 1992 ye kadar azalma dönemi, 1992 den analiz dönemini de kapsayacak ekilde 2008 e kadar artı ve trend eilimlerine göre 2023 yılına kadar da artıın devam edecei öngörüsüne ulaılmıtır. Öyle ki 2009 yılında 15,9 C olan sıcaklık, 2023 yılına gelindiinde kuvvetli bir artı ile 16,5 C ye ulaılacaı tahmin edilmitir (ekil 6). ekil 5: Diyarbakır ın sıcaklık trend grafii ekil 6: Gaziantep in sıcaklık eilim grafii

7 Çalıma alanının en güneybatı ucunda yer alan Kilis te Akdeniz klimi nin etkileri Gaziantep te olduu gibi bölgeye nazaran etkisini daha fazla hissettirmektedir. Kilis te de bölgede olduu gibi 1992 yılı en düük ortalamaların görüldüü yıl olmu, bu yılın dıında genel olarak ortalamaya yakın deerler görülmütür. Bu tarihten sonra ise sıcaklıkta genel bir artı meydana gelmi ve hemen her yıl ortalamanın üzerinde kalmıtır. Tahmin aralıında ise 2009 yılında 17,4 C olan sıcaklık 0,3 C lik artıla C ye ulaacaı sonucuna ulaılmıtır (ekil 7). Aratırma sahasının güney kesimlerini oluturan Mardin de ise denizden iç kesimlerde olmasının sonucu olarak karasal etkiler daha fazla olmakla birlikte ülkemizin dier karasal bölgelerinin aksine yıllık ortalama sıcaklıklar 15,5-16,6 C arasında deimektedir. Mardin de dier istasyonlarda olduu gibi 1992 yılı ortalama sıcaklıın en düük olduu yılı oluturmaktadır. Bu yıldan sonraki 16 yıllık ölçüm döneminde ortalama sıcaklıkta artı eilimi kendini göstermitir. Bu durumun tahmin aralıı olan yılları arasında da devam edecei, 2009 da 16,7 C olan ortalama sıcaklık 0,3 C lik artı ile 17,0 C ye ulaılacaı öngörülmektedir (ekil 8). ekil 7: Kilis sıcaklık trend grafii ekil 8: Mardin sıcaklık trend grafii Aratırma sahasının dousunda ve yükseltinin arttıı kesimlerde bulunan Siirt, karasallıın bölge de en yüksek olduu merkezlerden birini oluturmaktadır. Ancak, Siirt te Batman ve Mardin de olduu gibi karasallıın etki derecesi Dou ve ç Anadolu Bölgelerimizdeki kadar etkili deildir. Siirt te ortalama sıcaklıkların uzun yıllık gidiinde 1975 ten 2008 yılına kadar ki ölçüm döneminde genel eilim artı yönünde olmutur. Ancak 1983 ve 1992 yıllarında ülkemizde olduu gibi sıcaklıklar en düük deerleri göstermitir. Trend analizlerine göre ise 2009 da 16,5 C olan ortalama sıcaklık 2023 yılına gelindiinde yıllar arasında kuvvetli artıla 17,0 C ye ulaacaı, ve artı miktarının 0,5 C olacaı sonucuna ulaılmıtır (ekil 9). Güneydou Anadolu Proje alanın merkezi kesiminde bulunan ve ovalık olanların geni yer kapladıı anlıurfa da ise enlemin etkisine ve güneyli hava akımlarına balı olarak bölge içinde en yüksek sıcaklar görülmektedir. Ancak, anlıurfa da sıcaklıklarda yılar arasında büyük dalgalar meydana gelmitir. Uzun yıllık dönemde 1976,1983,1988 ve 1992 de aırı düüler 1995, 2004, 2005 yıllarında ise aırı yükselmeler gözlenmitir. Trend analizlerinin yapıldıı 2009 da sıcaklık 19,0 C iken 2023 yılına gelinde kuvvetli artı ile 19,5 C ye ulaması öngörülmektedir (ekil 10). Güneydou Anadolu Proje alanında sıcaklık eilimleri Diyarbakır dıında ya artı ya da kuvvetli artı eilimi gösterecei, kuvvetli artı eilimleri genelde karasal etkilerin fazla olduu Batman, Siirt, anlıurfa (Gaziantep hariç) görüldüü bu durumun ortaya çıkmasında ise karasal alanların sınmaya daha erken tepki vermesi ile ilgili olabileceini ortaya koymaktadır (ekil 11-12; Çizelge 1). ekil 9: Siirt sıcaklık trend grafii ekil 10: anlıurfa sıcaklık trend grafii

8 ekil 11: Güneydo u Anadolu Proje Alanında sıcaklık e ilim da ılımı ( ). ekil 12: Güneydo u Anadolu Proje alanında sıcaklık trend e ilimleri. Çizelge 1: Güneydo u Anadolu Proje alanında sıcaklık trend sonuçları. Yıllar Adıyaman Batman Diyarbakır Gaziantep 17,4 15,7 15,9 17,5 15,9 17,5 16,0 16,0 16,0 16,1 17,8 16,1 17,8 16,2 17,8 17,8 16,2 17,8 17,8 16,3 17,9 17,8 16,3 17,9 17,9 16,4 17,9 17,9 16,4 17,9 18,0 16,5 18,0 18,0 16,5 Kilis 17,4 17,4 17,5 17,5 17,5 17,5 Mardin 16,7 16,7 16,7 16,7 16,9 16,9 16,9 17,0 17,0 17,0 17,0 Siirt 16,5 16,6 16,7 16,7 16,7 16,9 16,9 16,9 17,0 17,0 17,0 anlıurfa 19,0 19,0 19,0 19,1 19,1 19,1 19,2 19,2 19,3 19,3 19,3 19,4 19,4 19,4 19,5

9 Güneydou Anadolu Proje alanında sıcaklıkla birlikte yaı trend analizleri gerçekletirilmitir. Bir sahanın ikliminde meydana gelecek deiimleri en iyi yansıtan sıcaklık ve yaı deerleri olup dönemsel deiimlere en iyi tepki veren iklim elemanlarıdır. Güneydou Anadolu Proje alanında yıllık ortalama toplam yaı miktarları mm arasında deimektedir. Yaı deerleri Güneydou Toros Dalarının etek kesimlerinde yer alan istasyonlarda plato ve ovalık alanlarda yer alanlara göre daha yüksek olmaktadır. Güneydou Torosları nın eteklerinde yer alan Gaziantep (563), Adıyaman (691) ve Siirt te (701) yaı deerleri daha yüksek olup plato ve ovalık alanlarda yer alan Diyarbakır (482), Batman (465), Kilis (482) ve anlıurfa da (445) mm daha düüktür. Yine, Mardin de Mardin eiinin oluturduu yükselti tıpkı Güneydou Torosları nın güneyli cepheleri yükselmeye zorlaması ile oluan orografik yaılara balı olarak artmakta ve 647 mm yaı almaktadır. Görüldüü gibi çalıma alanında cephelerin hareket yönleri, yerekilleri gibi etkenlere balı olarak yaı kısa mesafelerde deimektedir. Ancak genel olarak yaıla ilgili olarak yarıkurak ve yarınemli iklim bölgelerindeki aralıkta olduklarını söylemek mümkündür. Yaı ile ilgili analizler sonucunda Adıyaman da uzun yıllık yaıın eilimleri incelendiinde 1975 ten 2008 yılına kadar iddetli dalgalanmaların olduu görülmektedir. Dikkati çeken en önemli özellik ortalama eilim çizgisinin azalma eklinde olmasıdır. Azalmanın devamlı ve istikrarlı olması, sıcaklıktaki artı eilimi ile birletiinde daha kurak yılların yaanması kaçınılmaz olacaktır. Adıyaman da 2009 da 660 mm olan yaı deeri, 2023 yılında ise analizlere göre 634 mm, azalma miktarının 26 mm civarında olması beklenmektedir (ekil 13). Benzer durum Batman da da kendini göstermektedir. Ölçüm dönemleri incelendiinde, 2004 ve 2008 yıllarında 200 mm civarında bir yaı dümütür ve bu durum çöl artların yaı deerlerini oluturmaktadır. Yaıta 1975 ten 2008 e kadar düzenli ve önemli miktarda azalma meydana gelmitir ve 1988 yıllarında yaıta artı yönünde ciddi dalgalanmalar olsa da eilim azalma eklinde gerçeklemitir. Analizlere göre ise 2009 da 412 mm olan yaı miktarı 42 mm civarında azalma ile 370 mm ye gerilemesi öngörülmektedir. Bu deerlerin 1987 ve 1988 yılları düünüldüünde gerçekleme olasılıı yüksektir (ekil 14). ekil 13: Adıyaman yaı trend grafii ekil 14: Batman yaı trend grafii Çalıma alanının merkezi kesiminde yer alan Diyarbakır da yaı deerleri dier istasyonlara göre sıcaklıkta olduu gibi daha kararlı bir karakter gösterse de eilim yönü azalma eklinde olmutur. Ortalamadan olan sapmaların genlii azalma yönünde aırlık kazanmı, azalma 1975 ten 1985 lere kadar düzenli olmu, 1985 ten sonra ise hemen hemen aynı kararlılıkta 2006 ya kadar devam etmitir. Bu tarihten sonra yaıta azalma eilimi balamı 2007 ve 2008 yıllarında en düük seviyeye gerilemitir. Trend analizlerine göre ise yaı miktarında 2009 dan 2023 yılına kadar 35 mm lik bir azalma öngörülmektedir (ekil 15). Gaziantep ise yaıın uzun yıllık deiiminin en az olduu ve yaklaık olarak aynı kararlılıkta devam ettii tek merkezi oluturmaktadır. Ortalamadan meydana gelen sapmaların genlii ortalamalardan uzaklasa da bir sonraki dönemde artı ve eksi deerler birbirini dengelemektedir. Yapılan analizlere göre Gaziantep te 2009 ile 2023 yılları arasındaki 15 yıllık tahmin döneminde yaı miktarında kısmi bir artı olacaı, ancak kararlı bir dönemin sürecei öngörülmektedir (ekil 16).

10 ekil 15: Diyarbakır yaı trend grafii ekil 16: Gaziantep yaı trend grafii Kilis te ise yaıın yıllık gidii için ölçüm dönemleri incelendiinde 1976 dan 1988 yılına kadar hızlı bir azalma evresi, 1988 de ani bir artı ve 1996 ya kadar dalgalanmalı ama kararlı bir devre, 1996 dan sonra ise devamlı olarak bir azalma eilimi dikkati çekmektedir. Analiz devresinde ise 2009 da 439 mm olan yaı miktarı 2023 yılına kadar yaklaık 33 mm daha azalarak 406 mm civarına gerilecei öngörülmektedir (ekil 17). Çalıma sahasının güneydou kesimini oluturan Mardin de, Mardin eiinin oluturduu yükseltiye balı olarak artan yaı miktarı uzun yıllık ortalama toplam yaı 647 mm olup, 2009 dan 2023 yılına kadar kuvvetli bir azalma trendine girerek 512 mm den 404 mm ye dümesi öngörülmektedir (ekil 18). Uzun yıllık eilimi incelendiinde 1988 yılı hariç, hemen her yıl düzenli olarak azalma yönünde bir seyir izlemitir. ekil 17: Kilis yaı trend grafii ekil 18: Mardin yaı trend grafii Çalıma sahasının kuzeydousunda bulunan Siirt ise bölgede yaıın en fazla olduu istasyon durumundadır. Bu durumun ortaya çıkmasında Güneydou Torosları nın eteklerinde yer alması ve daların hemen kuzeyinde duvar eklinde bir engel oluturması, güneyden gelen cephelerin yükselirken yaı bırakmasından kaynaklanmaktadır. Ancak bu durumda Siirt te yaıın azalma eilimine girmesine engel oluturmamıtır. Uzun yıllık eilimleri incelendiinde aırı dalgalanmalar ve artmalarla birlikte genel eilim çizgisinin azalma eklinde olduu görülmektedir. Analiz döneminde ise 2009 yılında 681 mm olan yaı miktarı, 2023 yılında azalarak 665 mm civarında olması beklenmektedir. Azalma miktarı ise 15 yıllık tahmin döneminde yaklaık olarak 16 mm civarında olması öngörülmütür (ekil 19). Proje alanının en az yaılı kesimini oluturan anlıurfa da uzun yıllık yaıtaki deiim azalma eklinde olmu, sapmalarla birlikte bu azalmalar düzenli meydana gelmitir. Yalnızca extrem olarak 1996 yılında 800 mm üzerinde yaı dümü bu deere bir daha ulaılamamıtır. Yine 1996 dan sonra yaı hızlı bir azalma eilimine girmitir. Tahmin döneminde ise azalma eiliminin devam edecei, kuraklık artlarının daha da iddetlenecei öngörülmektedir. Öyle ki 2009 yılında 400 mm olan yaı miktarı 15 yıllık dönemde yaklaık 37 mm daha azalarak 363 mm ye gerileyecei tahmin edilmektedir (ekil 20).

11 ekil 19: Siirt ya ı trend grafi i ekil 20: anlıurfa ya ı trend grafi i Ya ı ile ilgili yapılan analizler neticesinde genel anlamda bir azalma e iliminin etkisi görülmektedir. Ancak, Mardin ve çevresinde ise kuvvetli bir azalmanın gerçekle me olasılı ı bir hayli yüksektir. Özellikle küresel ısınma ile çöl artlarının geni lemesi ve çöl alanların artması ülkemizin Güneydo u Anadolu kesimlerini daha fazla etkileyecektir. Özellikle, Mardin ve anlıurfa çevreleri geni leyen çöl artlarının etki sahasına daha yakın olması nedeni ile bu durumdan ciddi derecede etkilenmesi olası sahalarımızdır. Bölgede, Mardin ba ta olmak üzere ya ı ta kuvvetli azalmalar meydana gelecektir. Di er alanlarda ise istatistiksel anlamlı azalmalar öngörülmektedir ( ekil ve Çizelge 2). Sözkonusu bu e ilim analizleri ile yapılan di er iklim senaryoları öngörüleri kar ıla tırıldı ında uyu tukları sonucu ortaya çıkmaktadır. Özellikle ülkemizin Akdeniz iklim sahaları ve güney kesimleri için öngörülen sıcaklıklarda artı ve ya ı lardaki azalma bu durumu destekler niteliktedir. ekil 21: Güneydo u Anadolu Proje Alanında ya ı e ilim da ılımı ( ).

12 ekil 22: Güneydou Anadolu Proje alanında yaı trend eilimleri. Çizelge 2: Güneydou Anadolu Proje alanında yaı trend sonuçları. Yıllar Adıyaman Batman Diyarbakır Gaziantep Kilis Mardin Siirt anlıurfa ,1 412,9 439,3 575,9 439,9 512,2 681,3 399, ,3 409,9 436,9 576,6 437,5 504,5 680,2 397, ,5 406,9 434,4 577,3 435,1 496,8 679,0 394, ,7 403,9 431,9 578,0 432,7 489,1 677,9 392, ,9 400,8 429,5 578,6 430,2 481,4 676,7 389, ,0 397,8 427,0 579,3 427,8 473,6 675,6 386, ,2 394,8 424,5 580,0 425,4 465,9 674,4 384, ,4 391,8 422,1 580,7 423,0 458,2 673,3 381, ,6 388,8 419,6 581,4 420,6 450,5 672,1 379, ,8 385,7 417,1 582,1 418,2 442,8 671,0 376, ,0 382,7 414,7 582,8 415,8 435,1 669,8 373, ,2 379,7 412,2 583,5 413,4 427,3 668,7 371, ,4 376,7 409,7 584,2 411,0 419,6 667,5 368, ,6 373,6 407,3 584,9 408,6 411,9 666,4 366, ,8 370,6 404,8 585,6 406,2 404,2 665,2 363,6 3. Tartıma ve Sonuç Bu çalıma ile Güneydou Anadolu Proje alanında gelecekte iklimin iki önemli belirleyici olan sıcaklık ve yaıın trend analizleri ARIMA modeline göre belirlenmitir. Ülkemiz için yapılmı birçok iklim analizleri sonucuna göre özellikle Akdeniz kıyıları ve Akdeniz klimi nin etkili olduu sahalarımız bata olmak üzere Güneydou Anadolu Bölgesi nin küresel ısınmanın etkisinde kalacaı vurgulanmıtır. Bu çalımalara göre daha öncede belirtildii üzere bölgeler arasında bariz farklılıklar olmakla birlikte, 1990 lı yıllardan sonra özellikle de 1992 yılında yaanan souk yıldan sonra süre gelen genel bir ısınma eilimi kendini göstermektedir (Demir vd., 2008, s. 2-3). Bölgedeki bütün istasyonlar incelendiinde 1992 yılı en souk yılı oluturmu, bu yıldan sonra düzenli olarak sıcaklıklarda artı eilimi ortaya çıkmıtır. Bu duruma göre yapılan analizler tamamı ile kendi içerisinde tutarlılık göstermektedir. IPCC 3. Deerlendirme Raporu nda da kullanılan çeitli iklim modellerine göre, Türkiye üzerindeki yıllık ortalama sıcaklıkların 2050 yılına kadar, sadece sera gazlarındaki artıları dikkate alındıında, 1-3 C arasında; sera gazlarındaki ve sülfat parçacıklarındaki deiimler ile birlikte dikkate alındıında ise 1-2 C arasında bir artı olacaı öngörülmektedir. Yaıta ise ülkemizde Akdeniz klim sahasında azalma,

13 eilimi seklinde kendini gösterecei öngörülmektedir (Apak ve Ubay, 2007, s ). Buna göre yaı ile sıcaklık analiz sonuçları karılatırıldıında 2050 yılına kadar öngörülen en iyimser senaryo ile 1-3 C lik artı 1,5 C gerçeklemesi halinde bütün istasyonların eilim sonuçlarının aynı olduu ve tutarlı olduu ortaya çıkmaktadır. Öyle ki önümüzdeki 40 yıllık süreçte sıcaklıın 1,5 C artması halinde 15 yıllık dönemde 0,5 C oranında artması gerekmektedir. Bu hesaplamaya göre yapılan 15 yıllık tahmin aralıında sıcaklık deerleri 0,3 ile 0,6 C arasında öngörülmektedir ki bu deerler ile IPCC nin raporunda öngörülen deerler örtümektedir. Yine belirtildii üzere Akdeniz klim sahasında ve ülkemizin güney kesimlerindeki yaıın azalma eilimine girmesi de Gaziantep hariç öngörülerle örtümektedir. Yine Türke e göre Türkiye de yaı deimeleri konusunda yaptıı çalıması incelendiinde, yıllık yaıların azalma eiliminde olduu ve kurak dönemlerin 1970 sonrası arttıı ve gittikçe iddetlendii ifade edilmektedir (Türke, 1996). Ayrıca, yaılar kuzey yarımkürenin orta ve yüksek enlemlerinde her on yılda yaklaık % 0,5 ile % 1 arasında artı gösterirken, Akdeniz havzasının da içinde olduu subtropikal karaların önemli bir bölümünde her on yılda yaklaık olarak % 3 azalma göstermitir (Türke, 2007). Bölgenin batısı için Karabulut (2009) yaptıı çalımada Kahramanmara, Adıyaman ve Gaziantep te 1963 den 2005 yılına kadar olan ölçüm yıllarını Mann-Kendal testine göre analiz etmitir. Aratırmacı, Kahramanmara ta artıın, Gaziantep ve anlıurfa da ise yaıın azalma yönünde eilim göstereceini ifade etmektedir (Karabulut, 2009). Yapılan analizler göstermitir ki Türkiye iklim deiimlerinin yaanabilecei riskli ülkelerden birisini oluturmaktadır. Özellikle de ülkemizin güney kesimi iklim deiikliklerine çok duyarlı bölgelerimizi oluturmaktadır. Güneydou Anadolu Proje alanı kapsamındaki illerimizde gelecekte sıcaklıkta artı eiliminin sürecei ve yer yer iddetli olacaı, buna karılık ise yaıta azalmanın meydana gelecei, bata Mardin ve çevresinde bu azalmalar güneydeki çöl sahasının genilemesine ve etki alanını artırmasına balı olarak yarınemli iklim özelliklerinden yarıkurak iklime geçi sürecine girecei öngörülmektedir. Ayrıca, Gaziantep teki lokal artlara balı olarak kararlı gidiin dıında dier istasyonların hepsinde azalma eklinde eilimin devam edecei ve azalma miktarlarının ise 15 mm ile 100 mm aralıında meydana gelecei sonucuna ulaılmıtır. Ülkemizde kuraklıın etkilerinin en çok hissedildii bölgelerimizin baında gelen Güneydou Anadolu Bölgesi nde içme ve sulama suyu açısından gelecekte yaanabilecek olumsuzlukların baında kuraklık gelmektedir. Özellikle ülkemizde yapay göllerin en youn olduu Güneydou Anadolu Projesi kapsamında bir dizi baraj yapılmı, ülkemiz için önemli bir su rezervuarını oluturmaktadır. Bu nedenlerden dolayı küresel iklim deiikliklerinden de birinci derecede etkilenecek olan kaynaklarımızın baında akarsularımız ve göllerimiz gelmektedir. Sıcaklıktaki artı beraberinde buharlama miktarındaki artıı getirecei, aynı zamanda yaıtaki azalma da bunlara eklendiinde Güneydou Anadolu Bölgesi özelinde proje alanında su kaynaklarının veriminde düülerin olacaı bir gerçektir. te bu tür çalımalar ile uygulamalı klimatolojinin rolü ortaya çıkmakta bir basamak daha eklenerek planlama corafyasına zemin hazırlanmaktadır. Gelecekte bölgede daha kurak bir iklimin ortaya çıkacaı, yapılan tesislerle ilgili planlamaların bu gibi deiim eilimleri dikkate alınarak ortaya konulması önem taımaktadır. Böylece hem tesislerin kullanım ömrü uzayacak hem de gelecek için yapılan yatırımların daha verimli kullanılması salanacaktır. Hatta ülkemizin Ortadou ya yönelik stratejilerini bu tür gelimeler ııında yeniden gözden geçirerek, yeni stratejiler üretmesi de önem kazanmaktadır. KAYNAKÇA APAK, Günay ve UBAY, Bahar (2007). "Türkiye klim Deiiklii Birinci Ulusal Bildirimi", ATALAY, brahim (2006). Türkiye Bölgesel Corafyası. nkılap Kitapevi Yay., stanbul. BAHADIR, Muhammet ve SARAÇLI, Sinan, 2010, Isparta da Arıma Modeline Göre Sentetik klim Verilerinin Analizi, E-Journal Of New World Sciences Academy, Volume: 5, Number: 3, Article Number: 4a0027. BOX, E. P. George ve JENKNS, M. Gwilym (1976). Time Series Analysis Forecasting and Control, Holden Day. BULUT, Hüsamettin YELATA, Bülent ve YELNACAR, M. rfan (2006). "Atatürk Baraj Gölünün Bölge klimi üzerine Etkisinin Trend Analizi ile Tespiti". GAP V. Mühendislik Kongresi Bildirileri Kitabı, Nisan, anlıurfa. DEMR, Ekrem, (2003). "Güneydou Anadolu Projesi nin Ülke Ekonomisine Katkısı ve Bölge Yerleim Alanlarına Etkisi " Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Say:3, Sf: DEMR, smail KILIÇ Gönül COKUN, Mustafa ve SÜMER M. Utku (2008). "Türkiye de Maksimum, Minimum ve Ortalama Hava Sıcaklıkları le Yaı Dizilerinde Gözlenen Deiiklikler ve Eilimler ", TMMOB klim Deiimi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, s

14 DOBRE, Ion ve ALEXANDRU, A. AnaMaria (2008). "Modelling Unemployment Rate Using Box-Jenkins Procedure", Journal Of Applied Quantitative Methods, S. 3. s GÜLDAL, Veysel A IRALO LU, Necati (1994). "Baraj Haznelerinin klime Etkisi; Keban Barajı ", D.S Kurulu Yılı Su ve Toprak Kaynaklarının Gelitirilmesi Konferansı, Ankara, Cilt I, HAMZAÇEB, Cokun ve KUTAY, Fevzi (2004). "Yapay Sinir Aları ile Türkiye Elektrik Enerjisi Tüketiminin 2010 Yılına Kadar Tahmini ", Gazi Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, S. 19(3) s KADIO LU, Mithat ve EN, Zekai (1994). "Keban Barajı Öncesi ve Sonrasında Çevre kliminin Frektal Analizi", D.S Kurulu Yılı Su ve Toprak Kaynaklarının Gelitirilmesi Konferansı, Ankara, Cilt III, KADIO LU, Mithat (1997). "Trends in Surface Air Temperature Data Over Turkey", International Journal of Climatology, S. 17 s KARABULUT, Murat (2009). "Precipitation Trends in Kahramanmara Along with Gaziantep and Adıyaman during the period of ", Ekoloji, 18, 71, ÖZDEMR, M. Ali ve BAHADIR, Muhammet (2010). "Denizli de Box Jenkins Teknii ile Küresel klim Deiiklii Öngörüleri" The Journal of International Social Research, Vol:3, Issue 12, ÖZTÜRK, Kemal (2002). "Küresel klim Deiiklii ve Türkiye ye Olası Etkileri", Gazi Üni. Gazi Eitim Fakültesi Dergisi, Cilt 22, S. I, s SÖZER, A. Necdet (1984). "Güneydou Anadolu nun Doal Çevre artlarına Corafi Bir Bakı" Ege Co. Derg. Say:2, Sf:8-30. AHN, Kemalettin (2010). "Türkiye de Etkili Olan Hava Durumu Modelleri le Samsun da Bazı Meteorolojik Deikenler Arasındaki likiler: 2008 Yılı Örnei ", The Journal of International Social Research, Volume 3 / 10 Winter, TONBUL, Saadettin, (1986). "Elazı ve Çevresinin klim Özellikleri ve Keban Barajının Yöre klimi Üzerine Olan Etkileri", F.Ü. Corafya Sempozyumu, Elazı, TOPÇUO LU, Kıvanç PAMUK, Gülay ve ÖZGÜREL, Mustafa (2005). "Gediz Havzası Yaılarının Stokastik Modellemesi ", Ege Üniv. Ziraat. Fak. Derg., S. 42 s TÜRKE, Murat (1996). "Spatial and Temporal Analysis of Annual Rainfall Variations in Turkey", International Journal of Climatology, S. 16 s TÜRKE, Murat SÜMER, M. Utku ÇETNER, Gönül (2000). "Küresel klim Deiiklii ve Olası Etkileri", Çevre Bakanlıı, Birlemi Milletler klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesi Seminer Notları,s TÜRKE, Murat (2002). klim Deiiklii: Türkiye - klim Deiiklii Çerçeve Sözlemesi likileri ve klim Deiiklii Politikaları Vizyon 2023: Bilim ve Teknoloji Stratejileri Teknoloji Öngörü Projesi, Çevre ve Sürdürülebilir Kalkınma Paneli Vizyon ve Öngörü Raporu. TÜRKE, Murat, KOÇ, Telat ve SARI, Faize. (2007) "Türkiye nin Yaı Toplamı ve Younluu Dizilerindeki Deiikliklerin ve Eilimlerin Zamansal ve Alansal Çözümlenmesi", Corafi Bilimler Dergisi, 3,