Ayrışımların Modulo 11 Kongrüans Özellikleri

Transkript

1 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: Ayrışımların Modulo 11 Kongrüans Özellikleri Göksal BİLGİCİ Kastamonu Üniversitesi, Eğitim akültesi, B.Ö.T.E., Kastamonu. Sorumlu yazar Özet Atkin ve Swinnerton Dyer, ayrışımların üreteç fonksiyonunun modulo 5, 7 ve 11 için bazı kongrüans özelliklerini hesaplamışlardır. Modulo 5 ve 7 için sonuçları doğrudan elde etmişler fakat modulo 11 için, önce sonuçları vermişler ve daha sonra bu sonuçları kullanarak ispat yapmışlardır. Bu çalışmada, Atkin ve Swinnerton Dyer ın modulo 11 için verdikleri kongrüansların nasıl hesaplanabileceği izah edilecektir. Anahtar Kelimeler: Ayrışımlar, Ayrışım onksiyonu, Ayrışım Kongrüansları. Congruences Properties of Partitions for Modulo 11 Abstract Atkin and Swinnerton Dyer calculated some congruences properties of the generating function for the partitions for modulo 5, 7 and 11. They obtained the results directly for modulo 5 and 7, but for modulo 11, they gave the congruences, and proved later by using these congruences. In this paper, it is explained how the congruences given by Atkin and Swinnerton Dyer can be calculated for modulo 11. Keywords: Partitions, Partition unction, Partition Congruences. Giriş Pozitif bir tamsayı, çarpımsal ve toplamsal olarak iki şekilde parçalanır. Çarpımsal olarak parçalamak, asal çarpanlarına ayırmak iken toplamsal olarak parçalamak ise ayrışımlarına ayırmaktır. Tanım 1.1. Bir n pozitif tamsayısının bir ayrışımı, n nin pozitif tamsayıların toplamı olarak sıra farkı gözetmeksizin bir yazılışıdır. Ayrışımı oluşturan pozitif tamsayıların her birine parça adı verilir ve bir ayrışım yazılırken parçalar azalan sırada yazılır. p(n) ile n nin 61

2 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: ayrışımları sayısı gösterilir ve p(0):=1 olarak tanımlanır. p(n) sayısına ayrışım fonksiyonu adı verilir (Skiena, 1990). Örnek in ayrışımları; 5 =5 =4+1 =3+ =3+1+1 =++1 = = şeklindedir. Sıra farkı gözetilmediği için 3+ ve +3 ayrışımları eşittir. Dolayısıyla p(5)=7 dir. n büyüdükçe p(n) oldukça hızlı büyüyen bir sayıdır. p(5) 7, p(10) 4, p(0) 67, p(50) 046, p(100) ve p(00) dir. p(n) ayrışım sayısını hesaplamak için kullanılabilecek birkaç yöntem mevcuttur. Küçük pozitif tamsayılar için MacMahon (196) tarafından bulunan aşağıdaki eşitlik kullanılabilir; p( n) p( n 1) p( n ) p( n 5) p( n 7) p( n 1) p( n 15)... 0, fakat n büyüdükçe bu ve benzeri özdeşlikleri kullanmak zorlaşacaktır. Büyük n pozitif tamsayılarının ayrışım sayıları için Hardy ve Ramanujan (1918) aşağıdaki özdeşliği elde etmişlerdir: dir (Hircshhorn,1999). ( ) n 0 p( n) 1 e 4n 3 /3 pn dizisinin üreteç fonksiyonu p( n) n serisidir ve n0 n0 r n 1 p( n), 1 ( Euler) (1) r 1 Ayrışım teorisinde önemli bir dönüm noktası 1919 yılında Ramanujan ın vermiş olduğu aşağıdaki üç kongrüanstır (Ramanujan, 197): 6

3 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: p(5n4) 0 (mod 5) p(7n5) 0 (mod 7) p(11n6) 0 (mod11). Ramanujan bu kongrüansları vermiş ve daha sonra bunları analitik yöntemlerle ispatlamıştır. Bu kongrüanslar başka matematikçiler tarafından da farklı yöntemlerle ispatlanmıştır. Bu ispatlardan en ilginç olanı 1944 yılında henüz fizik bölümü öğrencisi olan Dyson ın vermiş olduğu bir sayma tekniğidir (Dyson, 1944). Dyson bir ayrışımın rank ını en büyük parça parça sayısı olarak tanımlamıştır. Rank, Ramanujan ın ilk iki kongrüansını ispatlayan güzel bir sayma tekniğidir. Örnek 1.3. p(5n4) 0 (mod 5) kongrüansının rank ile ispatını görmek kolay değildir. akat rank ın daha iyi anlaşılabilmesi için 4 ün ayrışımlarının rank larına göre modulo 5 denklik sınıflarına eşit bir şekilde dağıldığı Tablo 1 de görülebilir. Tablo 1. 4 Tamsayısının Ayrışımlarının Rank ları Ayrışım En büyük parça Parça sayısı Rank Rank Mod Dyson ın rank ı, Ramanujan ın üçüncü kongrüansı için netice vermemektedir. Dyson bunun üzerine rank a benzer bir sayma tekniği bulunabileceğini ve bu tekniğe crank adını vermek istediğini belirtmiştir. Dyson sadece iddialarda bulunmuş fakat bunları ispatlamamıştır. Dyson ın tüm iddiaları Atkin ve Swinnerton Dyer (1954) tarafından ispatlanmıştır. Garvan (1988), pozitif tamsayıların vektörel ayrışımlarının crank ını tanımlamıştır. Dyson ın crank ı ise Andrews ve Garvan (1988) tarafından bulunmuştur: 63

4 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: Tanım 1.4. bir ayrışım olmak üzere, l( ) ile nin en büyük parçası, ( ) ile deki 1 lerin sayısı ve ( ) ile de nin ( ) den büyük parçalarının sayısı gösterilirse nin crank ı l( ) eğer ( ) 0 ise, c( ) : ( ) ( ) eğer ( ) 0 ise şeklinde tanımlanır (Andrews ve Garvan, 1988). Örnek 1.5. Tablo incelenirse 6 tamsayısının ayrışımların cranklarına göre modulo 11 denklik sınıflarına eşit miktarda dağıldığı görülebilir. Tablo. 6 Tamsayısının Ayrışımlarının Crank ları Ayrışım ( ) l( ) ( ) ( ) c( ) c( ) mod Atkin ve Swinnerton Dyer, Ramanujan kongrüansları ve Dyson ın iddialarını ispatlamak için kullanışlı bir yöntem vermişlerdir. Bu yöntem, verilen bir m pozitif tamsayısı için daki bir kuvvet serisini, katsayıları y de (y = m ) kuvvet serisi olan nun (m 1) inci dereceden bir polinomu olarak yazmaktır. Bu çalışmada, m daima asal kabul edilecek ve Atkin ve Swinnerton Dyer ın notasyonu kullanılacaktır; ve r1 ( z; ) : (1 z ) r1 P z, z; z ; () 1 ( ): ( ) ( ) 64

5 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: olsun. P( z, ) fonksiyonu 0 z1 z z halka sınırlı bölgesinde tek değerli analitik bir fonksiyondur ve aşağıdaki eşitlikleri sağlar (Atkin ve Swinnerton-Dyer, 1954): 1 1 P( z,) P( z, ), P( z,) z P( z,). (3) Kabul edelim ki a, m ile bölünmesin. () eşitliği kullanılarak ve a m m( r1) a mra ( ) m( ) ( ) (1 )(1 ) r1 P a : P a : P y, y y y (4) mr P (0) : P m(0) : (1 y ) (5) tanımları yapılabilir. Burada, P(a) tanımında a yerine 0 yazılarak elde edilen bir ifade değildir (Atkin ve Swinnerton-Dyer, 1954). (3) ten r1 P(m a) = P(a), P( a) = P(m + a) = y a P(a) (6) eşitliklerinin sağlandığı görülebilir. (6) özdeşlikleri, bileşenlerin hesabında çok önemli bir rol oynar. Örneğin m = 11 için yazılabilecek olan tüm P(a) sonsuz çarpımları,, P(1), P(), P(3), P(4) ve P(5) ten birisine indirgenir. Örnek P(9 11) y P(9) y P(11 ) y P() bulunur. P(a) sonsuz çarpımları aslında Jacobi Theta onksiyonlarından birisi yani bir kuvvet serisidir. Ayrışım teorisinde analitik ispatlar için her zaman Jacobi Theta onksiyonları ve eliptik fonksiyonlar teorisine ihtiyaç duyulmaktadır. Bu makalede izlenecek yol analitik olmadığından dolayı bu teorilere değinilmemiştir. Üreteç fonksiyonu : p( n) n n0 olsun. Euclid bölme algoritmasından n mr s,0s m olacak şekilde r ve s pozitif tamsayıları vardır. 65

6 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: Dolayısıyla; m1 p( mr s) r0 s0 m1 s0 r0 m1 s p( mr s) s p( mr s) y s0 r0 mrs elde edilir. Bu polinomun katsayıları, n = 0, 1,,, m 1 için şeklinde tanımlansın. dir. Dolayısıyla kuvvet serisi, katsayıları mr ( k, m) k n : p( mn k) y n0 ( km, ) ye, nin k-yıncı bileşeni adı verilir (Lewis, 1995). Açık olarak m1 k 0 ( km, ) r ( km, ), yani y de kuvvet serileri olan nun (m-1)- inci dereceden bir polinomu olarak yazılmış olur. Bu sayede kuvvet serileri arasındaki herhangi bir ilişki polinomlar arasındaki ilişkilere indirgenmiş olur. Bileşenlerin Bazı Kongrüans Özellikleri Atkin ve Swinnerton Dyer, ayrışımların kongrüans özelliklerini ve rank a göre özelliklerini hesaplamak için aşağıdaki iki lemmayı kullanmışlardır: Lemma.1. (Atkin ve Swinnerton Dyer, 1954) r1 (m 3)/ 1 c(c 1 ) r 3 c 1 m (1 ) ( 1) (c 1) P c ( mod m). (7) c0 Lemma.. (Atkin ve Swinnerton Dyer, 1954) ebob(6, n) = 1 ve n 6 ( 1) olmak üzere; dir. 1 ( m 1) / 1 λ(3 λμ) c( 3c m) r λ ( ) c P c (1 ) ( 1) 1 ( 1) (8) r1 c1 Pc () Atkin ve Swinnerton-Dyer bileşenlerin modulo 5 kongrüans özellikleri için aşağıdaki Teoremi vermişlerdir; Teorem.3. (Atkin ve Swinnerton Dyer, 1954) m = 5 için 66

7 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: (0,5) (1,5) (,5) (3,5) 3 (4,5) İspat. Lemma.1, m = 5 için P() (mod 5), P (1) (mod 5), P (1) (mod 5), P () P(1) 3 (mod 5), P () 0 (mod 5). kongrüansını verir ve 3 (1 r ) P() 3 P(1) (mod5) r1 bulunur. Bu iki özdeşlik 5 5 (1 r ) (1 r ) (1 y r ) P(1) P() (mod 5) r1 r1 r1 3 r 3 (1 ) m1 ( k, m) n 1 r 1 ( ) (mod 5), r k0 n0 r1 1 r p n r1 (1 y ) kongrüansında yerlerine yazıldıktan sonra nun katsayıları eşitlenirse teorem elde edilmiş olur. Modulo 7 kongrüans özellikleri de tamamen benzer şekilde elde edilir. Atkin ve Swinnerton-Dyer Lemma.1 i aşağıdaki kongrüans içerisinde kullanarak bileşenlerin modulo 7 için kongrüans özelliklerini hesaplamışlardır: r 3 (1 ) m1 ( k, m) n 1 r 1 ( ) (mod 7). r k0 n0 r1 1 r p n r1 (1 y ) Atkin ve Swinnerton-Dyer, bileşenlerin modulo 11 kongrüans özellikleri için yine benzer şekilde 67

8 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: r 3 r (1 ) (1 ) m1 ( k, m) n 1 r1 r1 ( ) (mod 11) r k0 n0 r1 1 r p n r1 (1 y ) kongrüansında nun katsayılarının Lemma.4 yardımıyla sadeleştirilerek bulunabileceğini iddia etmişlerdir. Lemma.4. (Atkin ve Swinnerton Dyer, 1954) b, c, d, b c, c d, b d lerin hiç birisi m ile bölünmesin. Bu durumda dır. cd P b P c d P c d P c P b d P b d y P d P b c P b c ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 0 akat bunun oldukça sıkıcı bir yöntem olduğunu belirtmişler ve bunun yerine önce Teorem.5 i vermişler ve bu sonuçları kullanarak ispat yapmışlardır. Teorem.5. (Atkin ve Swinnerton Dyer, 1954) m = 11 için (0,11) P(1) P(5) () (3) (1,11) P P (,11) P P (mod 11), (mod 11), P(3) (mod 11), (1) (4) (3,11) 3 P P (4,11) 4 P() 3 (mod 11), (1) (3) 5 (mod 11), P () (5,11) 5 P(4) 7 (mod 11), P () P (5) (9) 68

9 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: Teorem.5 teki sonuçları (6,11) 0 (mod 11), 4 (mod 11), P (3) (7,11) 7 (8,11) 8 y P P (9,11) 9 (10,11) 10 P P(1) 6 (mod 11), (4) (5) 8 (mod 11), P (4) 9 (mod 11). (5) 10 3 (,11) 3 (1 r ) k k (1 r ) 0 (mod 11) r1 k0 r1 kongrüansında yerine yazmış ve nun katsayılarının sıfıra denk olduğunu Lemma.4 ten m = 11 için bulunan aşağıdaki on eşitlik ile sadeleştirme yaparak göstermişlerdir; P P P P y P P (3) (5) (5) (4) () (1) 0, P P P P y P P () (5) (3) (4) (1) () 0, P P P P y P P () (4) (5) (3) (4) (1) 0, P P P P yp P (1) (5) (4) (3) (3) () 0, P P P P yp P (1) (3) (4) () (5) (1) 0, P P P P P P y P () (4) (5) (4) (5) (3) ( ) P(3) P (1) 0, P P P P P P yp P P (1) (4) (5) () (3) (4) (1) () (3) 0, P P P P P P yp P P (1) (3) (5) (4) (5) () (3) (4) (1) 0, P P P P P P yp P P (1) (5) (4) () (5) (3) (1) (4) () 0, P P P P P P yp P P (1) (3) (4) (3) (5) () () (5) (1) 0. (10) akat (9) kongrüansı dikkatli olarak incelenirse, bu kongrüans kullanılarak bulunacak sonuçlar da P 3 (0) çarpanı olması gerekirken, Teorem.5 teki bileşenlere bakıldığında ise P (0) çarpanı vardır. Açıkça, Atkin ve Swinnerton-Dyer ın, (9) kongrüansını (10) eşitlikleri ile sadeleştirerek Teorem.5 i elde etmiş olmaları mümkün değildir. Kongrüansları ne şekilde elde etmiş oldukları bilinmemesine rağmen bu çalışmada, belirtmiş oldukları yöntem ve yeni bir kongrüans kullanılarak Teorem.5 elde edilecektir. 69

10 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: Teorem.5 teki sonuçları Hirschhorn (1987) n0 mn, 1 (3 3 3 m m n n ) 3 3 n mn 48 (1 ) ( 1) (6m 3) (6n 1) (6m 3)(6n 1) eşitliğinin sağ tarafındaki seriyi P a P b P ab P ab P a P b bp b (, ) (, ) (, ) (, )(, ) (, )(, ) (, ) (, ) Winuist özdeşliği (1968) ve ab P( b, )(, ) P( a, ) ap( a, ) P( z, )( ; ) ( 1) m z m m m m ( 1)/ Jacobi üçlü çarpımı ile düzenleyerek aşağıdaki kongrüansı elde etmiştir; r1 r 10 (1 ) P (0) P() P(3) P(4) P(5) P(1) P(4) P (5) P() P (3) P(5) Bu kongrüansı P () P(4) P(5) 5 P(1) P(3) P(4) P(5) 7 P(1) P(3) P (4) P(1) P() P(4) P(5) 6 y P (1) P() P(3) 8 P(1) P() P(3) P(5) 10 9 P(1) P() P(3) P(4) r1 r1 (mod11). 11 (1 r r ) (1 y ) P(1) P() P(3) P(4) P(5) (mod 11) ile bölerek Teorem.5 i doğrudan ispatlamıştır. Bileşenlerin Kongrüans Özelliklerinin Doğrudan Hesaplanması Lemma.1 ve Lemma., m = 11 için sırasıyla r1 ve r1 r (1 ) P(5) 3 P(4) 5 P(3) 7 P() 9 P(1) mod11 r P(4) P() P(5) 4 P(1) 5 7 P(3) (1 ) y P() P(1) P(3) P(5) P(4) sonuçlarını verir. Bu iki ifade ve r1 (1 y r ) P(1) P() P(3) P(4) P(5) 70

11 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: eşitliği 4 r 3 r r (1 ) (1 y ) (1 ) mod11 r1 r1 r1 kongrüansında yerine yazıldıktan sonra 5 in katsayıları eşitlenirse 3 P yp P P yp P P yp P P (0) 5 (3) (1) (5) 3 (5) (1) () () (3) (4) P (4) P(3) P(5) 4 y P (1) P() P(4) P(1) P() P(3) P(4) P(5) (mod11) kongrüansı bulunur. Literatürdeki çalışmalar incelendiğinde (11) in yeni bir kongrüans olduğu ve ilk defa burada görüldüğü anlaşılmaktadır. Atkin ve Swinnerton-Dyer ın çok daha zor bir yol tercih etmeleri ve (11) kongrüansının bir benzerini kullanmamaları, Teorem.5 i daha farklı bir şekilde elde ettiklerini akla getirmektedir. Atkin ve Swinnerton-Dyer ın, Teorem.5 için kullandıkları ispat yöntemine benzer sentetik ispatlar izahı zor yöntemlerle elde edilen sonuçları dolaylı yollardan ispatlamak için yapılır. Bu makalede ise Teorem.5 doğrudan elde edilmiştir. (9) kongrüansında 0 ın katsayısı (11) P y P P P P y P P P P y P P P P P (0) (1) () (4) (5) 4 (1) () (3) (5) (1) () (3) (4) (5) y P (1) P () P(3) P(4) 3 yp (1) P(3) P (4) P (5) 5 y P (1) P() P (3) P(4) P (5) y P(1) P () P (3) P(5) 3 yp(1) P () P(3) P(4) P (5) 3 yp(1) P() P (3) P(4) P (5) 4 3 (1) (3) (4) (5) 3 () (3) (4) (5) / (1) () (3) (4) (5) P P P P yp P P P P P P P P elde edilir. Bu ifade (10) eşitlikleri ile kolayca yapılabilinecek aritmetik operasyonlarla sadeleştirildikten sonra 71

12 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: (0,11) P (0) P() P(3) P(4) P(5) P (1) P () P (3) P (4) P (5) 5 yp (3) P(1) P(5) 3 yp (5) P(1) P() yp () P(3) P(4) P (4) P(3) P(5) 4 y P (1) P() P(4) P() P(3) P(4) P(5) P (1) P () P (3) P ( 4) P (5) (mod 11), P(1) P(1) P() P(3) P(4) P(5) (mod 11) (mod 11) bulunur, nun katsayısı 3 (1,11) P (0) P(1) P(4) P (5) P (1) P () P (3) P (4) P (5) 5 yp (3) P(1) P(5) 3 yp (5) P(1) P() yp () P(3) P(4) P (4) P(3) P(5) 4 y P (1) P() P (mo 1 (4) d1) P(1) P(4) P (5) P (1) P () P (3) P (4) P (5) P(5) (mod 11). P() P(3) P(1) P() P(3) P(4) P(5) (mod 11) elde edilir. Diğer bileşenler ise benzer şekilde kolayca hesaplanır. Kaynaklar Andrews, G.E. & Garvan.G. (1988). Dyson s Crank of a Partition. Bulletin of the American Mathematical Society, Atkin, A.O.L. & Swinnerton Dyer, H.P.. (1954). Some Properties of Partitions. Proceedings of the London Mathematical Society, 4, Dyson,.J. (1944). Some Guesses in Theory of Partitions. Eureka, Cambridge, 8, 10 15,. Garvan,.G. (1988). New Combinatorial Interpretations of Ramanujan's Partition Congruences mod 5,7 and 11. Trans. Amer. Math. Soc., 305, Hardy, G. H., Ramanujan, S. (1918). Asymptotic ormulae in Combinatory Analysis. Proc. London Math. Soc., 17, Hirschhorn, M.D. (1987). A Generalization of Winuist s Identity and a Conjecture of Ramanujan. Journal of Indian Mathematical Society, 51. Hirschorn, M. D. (1999). Another Short Proof of Ramanujan's Mod 5 Partition Congruences 7

13 EN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DERGİSİ MAKUEBED (011) 4: and More. Amer. Math. Monthly, 106, Lewis, R. (1995). The Components of Modular orms. J. London Math.Soc., 5 (), MacMahon, P. A. (196). The Parity of p(n), the Number of Partitions of n., when n J. London Math. Soc. 1, 5-6. Ramanujan, S. (197). Some Properties of p(n), the Number of partitions of n. Paper 5 of Collected Papers of S. Ramanujan, Cambridge University Pres, London. Skiena, S. (1990). Implementing Discrete Mathematics: Combinatorics and Graph Theory with Mathematica. Reading, MA: Addison-Wesley. Winuist, L. (1968). An Elementary Proof of p(11m6) 0 (mod 11). J. Combinatorial Theory, 6,