I. Kısım: Türev Piyasalar ve Ürünler. Prof. Dr. Sudi APAK Dr. Metin UYAR TÜREV ÜRÜNLER FİNANSAL TEKNİKLER

Transkript

1 I. Kısım: Türev Piyasalar ve Ürünler Prof. Dr. Sudi APAK Dr. Metin UYAR TÜREV ÜRÜNLER VE FİNANSAL TEKNİKLER I

2 Türev Ürünler ve Finansal Teknikler Yay n No : 2527 flletme Ekonomi : Baskı Ekim 2011 İSTANBUL ISBN Cop yright Bu ki ta b n bu ba s s n n Tür ki ye de ki ya y n hak la r BE TA Ba s m Ya y m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço al t la maz, da t la maz. Nor mal öl çü yü aflan ik ti bas lar ya p la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Kitap içindeki yazıların sorumluluğu bölüm yazarlarına aitdir. Dizgi Baskı - Cilt Kapak Tasar m : Beta Bas m A.fi. : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Trz. Tic. Ltd. Şti. Çiftehavuzlar Cd. Maltepe Mh. Prestij İş Merkezi No:27/806 K:9 (Sertifika No: 12028) Zeytinburnu/İSTANBUL : Müge GÜNBAŞ Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212) II

3 Önsöz ÖNSÖZ Küreselleşme, her boyutta olduğu gibi, dünya finans sektöründe de çeşitliliğe yol açmıştır. Bir yanda yeni finansal ürünler ve uluslararası yatırımcılar, diğer yanda büyüyen sanayiler ve dünya ticareti, piyasaların karşılıklı etkileşimini derinleştirmiştir. Kurulan hassas dengeler üzerinde, risk yönetimi en önemli unsurlardan biri haline gelmiştir. Bu kitabımız, finans alanında güncel risk yönetimi kavramlarının ve piyasalarla ilişkilerinin doğru tanımlanması amacıyla siz değerli öğrenci, akademisyen, yönetici ve girişimcilerimiz için bir başvuru kaynağı olarak hazırlanmıştır. Kitabın birinci kısmı türev piyasalarına ayrıldı. Türev piyasalarındaki mekanizmalar ve bunların nasıl işlediği anlatıldı. Döviz kuru ve faiz değişkenleri çerçevesinde türev piyasalarındaki enstrümanların neler olduğu kapsamlı bir şekilde tarif edildi. Çalışmanın ikinci kısmında Türkiye de en sık kullanılan finansal tekniklere değinildi. Dünyada halen sürmekte olan ekonomik ve finansal krizin etkisi altında, güncel konular değerlendirildi. Üçüncü kısımda dünya finans hizmetlerini tamamlayıcı yapılar üzerinde duruldu. Ortaya çıkmakta olan yeni kuruluşlar, kriterler ve işbirlikleri mercek altına alındı. Görüleceği üzere kitabımızda, finansal risk yönetimi kapsamında, türev piyasalarının ve finansal tekniklerin olağan mekanizmalarının yanında, kriz ve toparlanma dönemleriyle ilgili yorumlara da yer verildi. Türkiye ve dünyadaki güncel gelişmeler ve uygulamalar etraflıca ele alındı. Sistemin bütün olarak görülebilmesi adına konu tüm boyutlarıyla incelenmeye çalışıldı. Sonuç olarak ortaya çıkan yapıt, alanla ilgili herkese katkı sağlayabilecek niteliktedir. Eserin hazırlanması ve yayınlanması süresince teşvik ve desteklerini hissettiğim Beykent Eğitim Vakfı Mütevelli Heyeti Başkanı Sayın Adem Çelik e, Başkan Vekili Sayın Erkan Çelik e, Beykent Üniversitesi nden değerli akademisyen meslektaşlarım Rektörümüz Prof. Dr. Mehmet Emin Karahan a, Rektör Yardım- III

4 Türev Ürünler ve Finansal Teknikler cımız Prof. Dr. Selahattin Sarı ya, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dekanımız Prof. Dr. Erol Eren e, Genel Sekreter Dr. Alkan Çelik e, Dr. Güngör Tuncer e, Araştırma Görevlisi Aytuğ Sözüer e, Beta Yayıncılık Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Seyhan Satar a ve elbette her koşulda anlayışla yanımızda olan ailelerimize en içten teşekkürlerimi sunarım. Konunun bir diğer uzmanı olan Dr. Metin Uyar la beraber güncel perspektifle hazırladığımız bu kitabın, finansla ilgili gelecek çalışmalara ışık tutmasını dilerim. Prof. Dr. Sudi Apak Beykent Üniversitesi, Ayazağa Yerleşkesi 15 Eylül 2011 IV

5 İçindekiler İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...III İÇİNDEKİLER... V I. KISIM TÜREV PİYASALAR VE ÜRÜNLER 1. BÖLÜM: TÜREV PİYASALAR Türev Piyasaların Kavramsal Çerçevesi Türev Piyasaların Tarihsel Gelişimi Türev Piyasaların Oyuncuları ve Kullanım Amaçları Riskten Kaçınanlar (Hedger) Spekülatörler Arbitrajcılar Türev Piyasasının İşleyişi Türev Piyasasında Emir Türleri...16 a) Piyasa Emri...17 b) Limit Fiyat...17 c) Yayılma Emirleri...17 d) Not Held Emri...17 e) Şartlı Emirler Türkiye de Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) Hisse Senedi Piyasasında İşlem Gören Vadeli İşlem Sözleşmeleri: VOB-İMKB30 ve VOB-İMKB Döviz Piyasasında İşlem Gören Vadeli İşlem Sözleşmeleri TLDolar ve TLEuro...21 V

6 Türev Ürünler ve Finansal Teknikler Faiz Piyasasında İşlem Gören Vadeli İşlem Sözleşmeleri Emtia+ Piyasasında İşlem Gören Vadeli İşlem Sözleşmeleri BÖLÜM: GELECEK SÖZLEŞMELERİ Tanımı ve Kavramsal Çerçeve Gelecek Sözleşmelerine Konu Teşkil Eden Ürünlerde Aranan Özellikler Gelecek Sözleşmeleri Piyasaları ve İşleyişi Standardizasyon Takas Merkezi Marjın Sistemi Pozisyon Kapatma Gelecek Sözleşmelerinin Fiyatlandırılması Borsa Endeksi Gelecek Sözleşmeleri Endeks Hesaplama Yöntemleri Fiyat-Eşit-Ağırlıklı Endeks Hesaplanması Getiri-Ağırlıklı-Endeks Hesaplanması Değer-Ağırlıklı-Endeks Hesaplanması Döviz Gelecek Kontratları Faiz Gelecek Sözleşmeleri Hisse Senedi Gelecek Sözleşmeleri Petrol Gelecek Sözleşmeleri Ticari Mal Gelecek Sözleşmeleri BÖLÜM: FORWARD VE DÖVİZ PİYASALARI Kavramsal Çerçeve Forward İşlemlerinin Kurumsal Yapısı ve İşleyişi Forward Sözleşmelerin Özellikleri Forward İşlemlerin Avantaj ve Dezavantajları Döviz Forward İşlemleri Faiz Forward Sözleşmeleri...64 VI

7 İçindekiler 3.7. Forward Sözleşmelerinde Taraflar ve Amaçları Diğer Forward Türleri Kısa Vadeli (Short) Swaplar Vade Opsiyonlu Forward Sözleşmeleri Döviz Bekletme Hesapları Üsüste Vadeli Forward Opsiyonları Dolaylı Forward Anlaşmaları Forward Kurun Belirlenmesi BÖLÜM OPSİYON SÖZLEŞMELERİ (OPTIONS): Giriş Temel Tanımlar Opsiyon Sözleşmelerinde Oyuncular Kullanma Fiyatı (Strike Price, Exercise Price) Opsiyonların Tanımlanması Karda (In-the-money), Zararda (Out-the-money) ve Başabaş (At-the-money) Opsiyonlar Prim (Premium) İçsel Değer Zaman Değeri Dalgalanırlık (Volatility) Faiz Oranı Farklılıkları Opsiyonların Fiyatlandırılması Cox, Ross ve Rubenstein Opsiyon Fiyatlandırma Modeli Delta (δ) Lambda (λ), Gamma (γ), Theta (θ), Vega ve Rho (Ρ) Black ve Scholes Opsiyon Fiyatlandırma Modeli (OPM) Satma Opsiyonlarının Fiyatlandırılması Doğrudan Ürün Üzerine Yazılan Opsiyonların Fiyatlandırılması...99 VII

8 Türev Ürünler ve Finansal Teknikler Forward Fiyatlandırma Modeli (Forward Pricing Model) Döviz Opsiyonları ve Piyasaları OTC Opsiyonları Borsa Opsiyonları Doğrudan Spot Döviz Üzerine Yazılan Opsiyonlar Döviz Gelecek Sözleşmeleri Opsiyonları OTC ve Borsa Opsiyonlarının Karşılaştırılması Opsiyonların Kullanım Alanları Opsiyon Alım Satım Yoluyla Hedging BÖLÜM : SWAP SÖZLEŞMELERİ Kavramsal Çerçeve Swap İşleminin Tarafları Euro Currency Piyasaları Euro Currency Piyasaların Gelişimi Euro Currency nin Kaynağı Swap İşleminin Fonksiyonu Döviz Swapı Para Swapının Özellikleri Faiz Swapı Ticari Mal Swap Sözleşmeleri Arbitraja Yönelik Swaplar Pozisyon Riskine Karşı Yapılan Swaplar II. KISIM FİNANSAL TEKNİKLER 6. BÖLÜM: FAKTORİNG Kavramsal Çerçeve Faktoring in Tarihi Gelişimi VIII

9 İçindekiler Faktoringin Kapsamı Faktoring in Özellikleri Faktoring Hizmetleri Kredi Riskini Karşılama (Coverage of Credit Risk) Tahsilat ve Muhasebe (Collection and Bookkkeeping) Fonlardan Avans Sağlama Faktoring Sisteminin İşleyişi Yurtiçi Faktoring Sisteminin İşleyişi (Domestic Faktoring) Uluslararası Faktoring Sisteminin İşleyişi Faktoring in Avantajları ve Dezavantajları BÖLÜM: FORFAITING Forfaiting Tanımı Forfaiting in Tarihi Gelişimi Forfaiting in Özellikleri Forfaiting İçin Gerekli Şartlar ve Taraflar Forfaiting Sisteminin İşleyişi Forfaiting İle Finansmanın Avantaj ve Dezavantajları İhracatçı Açısından BÖLÜM: LEASING Kavramsal Çerçeve Leasing in Tanımı ve Gelişim Süreci Finansal Teknik Olarak Leasing in Avantaj ve Dezavantajları Leasing in Avantajları Risk Oranının Daha Sınırlı Olması Esneklik Yatırımın Başlangıcında Güçlü Finansman Tedariki Borçlandırmanın Gerektirdiği Sınırlamalardan Kaçınma IX

10 Türev Ürünler ve Finansal Teknikler Likit Kaynakların Daha Karlı Yatırımlarda Kullanılmasına Olanak Verme Faiz Oranlarındaki Değişime Direnç Uzun Vadeli Finansman Alternatif Olması İşlemlerin Kısa Sürede Tamamlanması Kredi İmkânları Saklı Kalması Kiralanan Mala Sahip Olabilmek Yatırımın Ötesinde Para Girdisi Leasing in Dezavantajları Leasingin Türleri Vergi ve Muhasebe Açısından Leasing Sınıflandırması Yurtiçi Kiralama (Domestic Leasing) Sat ve Geri Kirala Tam Ödemesiz Leasing Gerçek Leasing Tam Ödemeli Kiralama Sermaye Kiralama Fon Sağlama Kaynakları Açısından Leasing Sınıflandırılması Direkt Leasing Kaldıraç Leasing Genel Leasing Tipleri Dışında Sözleşmenin Kapsamı ve Biçimi Açısından Yapılan Ayırımlar Takas Leasing (Swap Lease) Ortak Kiralama Deneme Süreli Leasing Upgrade Lease BÖLÜM: AKREDİTİF İŞLEMLERİ Akreditifin Tanımı ve Kavramsal Çerçevesi Akreditifte Taraflar X

11 İçindekiler Akreditif Amiri Amir Banka İhbar Bankası Teyit Bankası İştira Bankası Rambursman Bankası (Ödeme Bankası) Lehtar Akreditif Türleri Kabili Rücu (Cayılabilir) ve Gayrikabili Rücu (Cayılamaz) Akreditifler Kabili Rücu (Cayılabilir/Dönülebilir) Akreditif Gayrikabili Rücu (Dönülemez/Cayılamaz) Akreditif Teyitsiz ve Teyitli Akreditifler Teyitsiz Akreditif Teyitli Akreditif Rotatif-Döner Akreditif Karşılıklı Akreditifler Devredilebilir Akreditif Teminat Akreditifi Açılış Biçimine Göre Akreditifler Doğrudan Lehtara Hitabeden Düzenlenen Akreditifler Lehtarın Ülkesindeki Bir Muhabire Hitaben Düzenlenen Akreditifler Lehtarın Ülkesi Dışındaki Bir Ülkede Bulunan Bir Muhabir Nezdinde Düzenlenen Akreditifler Ödeme Biçimine Göre Akreditifler Vesaikin İbrazı Üzerine Ödemeli Akreditifler Vesaikin İbrazından Belli Bir Süre Sonra Ödemeli Akreditifler XI

12 Türev Ürünler ve Finansal Teknikler Kabul Kredili Akreditif Red Clause Akreditif Green Clause (Yeşit Şartlı) Akreditifler Karışık Ödemeli Akreditif Rambursman Biçimi Yönünden Akreditifler Karşılıklı Hesap İlişkili Akreditifler Üçüncü Banka Nezdinde Rambursman Tesisli Akreditifler Doğrudan Amir Bankadan Rambursman Talebi ile Düzenlenen Akreditifler Anlaşma Hesapları Aracılığıyla Akreditifler Akreditif İşleminin Aşamaları BÖLÜM: DIŞ TİCARETTE KULLANILAN DİĞER FİNANSAL TEKNİKLER Kavramsal Çerçeve Taraflar Amir Gönderen Banka Tahsil Eden Banka İbraz Eden Banka Muhatap Vesaik Mukabili Tahsil İşlemleri Ödeme Karşılığında Vesaik Teslimi Poliçe Kabulü Karşılığında Vesaik Teslimi Mal Mukabili Tahsil İşlemleri Mal Mukabili Tahsil Kabul Kredili Mal Mukabili Peşin Ödeme Alıcı Firma Finansmanı XII

13 İçindekiler 11. BÖLÜM KREDİ TEMERRÜT SWAPLARI (CDSs) Kredi Temerrüt Swaplarının Kavramsal Çerçevesi Kredi Temerrüt Swap Spread-Primi İşleyişi BÖLÜM: RİSK SERMAYESİ Risk Sermayesinin Kavramsal Çerçevesi Risk Sermayesinin Temel Özellikleri Yönetim Tarzı Organizasyon Biçimi Fon Kaynakları Yatırım Yapılan Firmanın Türü Sermaye Piyasası Yatırım Aracı Risk Sermayesi Sisteminin Yatırım Aşamalarına Göre İşleyiş Süreci Çekirdek Sermayesi veya Fikirlerin Finansmanı Başlangıç Sermayesi Erken Aşama ve Geçit Finansmanı Büyüme-Gelişme Sermayesi Köprü Finansmanı ve Ara Finansman Diğer Geç Aşama Yatırımları Yatırımdan Çıkış III. KISIM GÜNCEL FİNANSAL KONULAR 13. BÖLÜM KREDİ DERECELENDİRME VE BASEL KRİTERLERİ Kredi Derecelendirme Kavramı ve Önemi Derecelendirmenin Türleri Kredi Derecelendirme Kuruluşları Türkiye de Yapılan Düzenlemeler XIII

14 Türev Ürünler ve Finansal Teknikler 14. BÖLÜM İNOVATİF FİNANSAL ÜRÜNLER VE SENDİKASYON Depo Edilmiş Sertifikalar (Depositary Receipts - DRs) Depo Sertifikası Türleri Amerikan Depo Sertifikaları Avrupa Depo Sertifikaları Global Depo Sertifikaları (Global Depositary Receipts GDRs) Depo Sertifikası Programlarının Oluşturulması Sendikasyon Kredileri Sendikasyon Kredilerinin Tanımlanması Sendikasyon Kredisine Duyulan İhtiyaç Sendikasyon Kredilerinin Sağladığı Avantajlar KAYNAKÇA TERİMLER DİZİNİ... XIV