TÜRKİYE EKONOMİSİNDE TARIMIN YERİ

Transkript

1 2 TÜRKİYE EKONOMİSİNDE TARIMIN YERİ 1. Türkiye ekonomisinde tarımın yeri ve önemi 2. Tarım arazisi varlığı, 3. Üretim ve verim, 4. Tarım nüfusu, 5. Tarımın milli gelirdeki payı, 6. İhracattaki ve sabit sermaye yatırımları içindeki payı, 7. Tarım işletmelerimizin özellikleri, 8. Türkiye tarımının genel sorunları.

2 Tarım Ekonomisi 20 Bu konuların incelenmesinde; tarım sayımları sonuçları, milli gelir istatistikleri ve kamu kurum ve kuruluşlarının araştırmalarından yararlanılacaktır. Ne yazık ki, bu konularda gerekli bütün verilere sahip olduğumuz söylenemez. Henüz ülkemizde özel mülkiyete konu arazi ile devletin mülkiyetinde bulunan Hazine arazisi ve nitelikleri üzerinde bile kesin istatistikler bulunmamaktadır. Tarım işletmelerimizin yapı özelliklerini, gelir ve tüketim harcamalarını ve bu yöndeki eğilimlerini de bildiğimiz söylenemez. Bu durum, işletmelerin derinliğine analizini güçleştirmekte ve tarımsal politikaların üretilmesinde önemli bir dar boğaz oluşturmaktadır. Bu konuların açıklığa kavuşturulmasında kamu kuruluşları kadar diğer disiplinlerdeki araştırmacılara da önemli görevler düşmektedir.

3 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri Tarım Arazisi Varlığı Türkiye, km 2 yüzölçümü ile dünya üzerindeki 236 ülke arasında 35. sırada yer almaktadır. * Dünya da tarım arazisi miktarı en yüksek on ikinci ülke olan Türkiye 24.1 milyon hektar tarım arazisine, 14.6 milyon hektar çayır-mera arazisine ve 18.5 milyon hektar orman ve fundalık araziye sahiptir (Tablo 2.1). Orman ve fundalık arazinin %44'ü verimli orman vasfındadır. Geri kalan %56 oranındaki verimsiz orman alanının ağaçlandırılarak veya imar-ihya edilerek verimli hale getirilmesi gerekmektedir. ** * ** Orman Genel Müdürlüğü, Türk Ormancılığı ve Ekonomimizdeki Yeri, 1990.

4 Tarım Ekonomisi 22 Tablo 2.1 Türkiye'de Arazi Kullanılış Biçimi Arazinin kullanılış biçimi Alan (milyon ha) % İşlenen tarım arazisi Tarla Nadas Sebze Meyve Boş bırakılan arazi Çayır ve mera Orman ve fundalık arazi Tarım dışı arazi Toplam (15.3) (3.7) (0.6) (2.6) (1.9) (22.9) (5.5) (0.9) (3.9) (2.8) Kaynak: TÜİK, 2001, VII.Genel Tarım Sayımı, Köy Genel Bilgi Anketi Sonuçları.

5 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 23

6 Tarım Ekonomisi 24 İşlenen tarım arazisinin 5.2 milyon hektarlık kısmı sulanmaktadır. Bu miktar Türkiye'de ekonomik olarak sulanabilecek tarım arazisinin (8.5 milyon hektar) * yarısından fazladır (%61). Güney Doğu Anadolu Projesi (GAP) ile 1.6 milyon hektar tarım arazisinin sulanması plânlanmaktadır ***. Proje tamamlandığında, Türkiye'de ekonomik olarak sulanabilecek alanın yüzde 80 i suya kavuşmuş olacaktır. Sulanmayan arazinin her yıl belirli bir miktarı ekilmemekte ve nadasa bırakılmaktadır. Bunun sebebi iki yıllık yağışları toprakta biriktirmek suretiyle toprak verimliliğini artırmaktır. Bu uygulama genellikle yıllık yağış ortalaması 400 mm.'nin altında olan yerlerde yapılmaktadır. Bugünkü teknoloji ile yağışı daha fazla olan yerlerde uygun ürün çeşitleri ekilmek suretiyle her yıl ürün alınabilmektedir. *** DPT, GAP Master Plân Nihai Raporu Cilt 1, Ankara, 1989, s. 2.

7 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 25 Tarım ve Köy İşleri Bakanlığınca 1983 yılında başlatılan "Nadas Alanlarının Daraltılması Araştırma- Yayım Projesi"nin de katkısı sonucunda 1980 yılında 8.2 milyon hektar olan nadas alanı, 3.7 milyon hektara indirilmiştir. Nadasın kaldırıldığı alanlarda yemlik ve yemeklik baklagillerin yanı sıra, endüstri bitkileri ve yağlı tohum bitkilerinin de yetiştirilmesi sağlanmıştır. Orta Kuzey ve Orta Güney bölgelerinde nadas alanı ortalaması, Türkiye ortalamasının iki katı iken, Marmara da %1.9 ile en azdır. Tarla arazisi içinde en büyük pay tahıllarındır (%58). Baklagillere ayrılan alan %8, endüstri bitkilerine ayrılan alan %5, diğer bitkilere ayrılan alan %4'dür. Tarla arazisinin yaklaşık dörtte biri her yıl nadasa ayrılmaktadır. Tahıllar içinde en büyük alan buğday ve arpaya, baklagiller içinde nohut ve mercimeğe, endüstri bitkileri içinde pamuk, şeker pancarı ve tütüne diğer bitkiler içinde ayçiçeği, susam, soğan, patates ve yoncaya aittir.

8 Tarım Ekonomisi 26 Burada verilen rakamlar 2001 yılı Genel Tarım Sayımının rakamlarıdır. Sayımda Türkiye deki bütün köyler ve nüfusu den az olan il ve ilçe merkezleri kapsanmıştır. Sayım sonuçlarına göre toplam tarım arazisi 66.9 milyon hektar, hane halkı sayısı 6.2 milyon olup bunun 4.1 milyonu tarımla uğraşmaktadır. Bu rakama arazisi olmayan, kiracılık ve ortakçılıkla arazi işleyenler, göçer hayvancılık yapanlarla geçimini tarımdan sağlayan aileler de dahildir.

9 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri Tarımsal Üretim ve Verim Türkiye, dünya üzerinde tarımsal üretim açısından dış ülkelere bağımlı olmayan ülkeler arasında yer almaktadır. Türkiye birçok tarım ürünü üretiminde ilk 10 ülke arasındadır. Bu ürünlerden bazıları; fındık, sebze, soğan, çay, şeker pancarı, pamuk, çeltik, arpa, buğday, tütün ve meyvedir (Tablo 2.2). Türkiye'nin çok değişik ekolojilere sahip olması, bazı tropik ürünler haricinde çok çeşitli ürünler yetiştirilmesini mümkün kılmaktadır.

10 Tarım Ekonomisi 28

11 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 29 Bitkisel ürünler üretimi açısından ön sıralarda olan Türkiye, sahip olduğu sığır varlığı açısından dünyada 21., koyun varlığı açısından 10., keçi varlığı açısından 14. sıradadır. Hayvansal üretim istatistiklerine (2010) göre Türkiye'de 10.9 milyon sığır, 24 milyon koyun ve 5.6 milyon keçi bulunmaktadır.

12 Tarım Ekonomisi 30

13 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 31

14 Tarım Ekonomisi 32

15 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 33 Bitkisel ve hayvansal ürünler üretimi açısından dünya ülkeleri arasında ön sıralarda yer alan Türkiye, ulaşılan verim düzeyi açısından da buğday, arpa ve tütün hariç dünya ortalamalarının üzerinde değerlere sahiptir. Avrupa ülkeleri ile kıyaslandığında ise; tahıllar, baklagiller, şeker pancarı ve tütünde elde edilen verimler oldukça düşüktür (Tablo 2.2). Türkiye de beslenmede hayvansal protein açığı bulunmaktadır. Türkiye et ve süt veriminde Avrupa Birliği ortalamalarının gerisindedir. İnek sütü verimi 2800 kg, et verimi 216 kg iken AB ortalamaları sırası ile 6100 kg ve 280 kg dır (FAO, 2009 yılı istatistikleri). Fert başına günlük kalori, protein ve yağ tüketiminde dünya ortalamasının üzerinde değere sahip olan Türkiye, Avrupa ortalamalarının altındadır. Toplam kalori, protein ve yağ tüketimlerinin hayvansal kaynaklı olan kısmı %10-20 civarındadır. Halbuki dengeli bir beslenme için protein tüketiminin %40 lık kısmının hayvansal olması gerekmektedir. Kalkınma plânlarında hayvancılığın geliştirilmesi için yüksek verimli kültür ırkları ile yerli hayvanların melezlerinin sayılarının artırılması hedeflenmiştir. Kaliteli yem arzının artırılması, çayır-meraların ıslah edilmesi, erken kuzu ve dana kesimlerinin ve canlı hayvan ihracının önlenmesi düşünülen diğer tedbirler arasında başta gelmektedir.

16 Tarım Ekonomisi 34

17 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 35 Tablo 2.2 Türkiye nin Seçilmiş Bazı Ürünler Üretiminde Dünyadaki Yeri ve Verim Ortalamaları, 2009 Üretim Dünya üretimi içindeki Ülkeler Ortalama verim (kg/ha) Ürünler (1000 ton) payı (%) sıralaması Türkiye Dünya AB Buğday Arpa Mısır Çeltik Baklagiller Pamuk Şeker pancarı Tütün Yağlı tohumlar Çay Soğan Sebze Meyve Portakal Fındık Kaynak :

18 Tarım Ekonomisi 36

19 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 37

20 Tarım Ekonomisi 38

21 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 39

22 Tarım Ekonomisi 40

23 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri Nüfus Bir ülkede nüfus, sosyal ve ekonomik nitelikleri açısından ülke kalkınmasında birinci derecede öneme sahiptir. Nüfus, ekonomik kalkınmanın yegane aktif elemanıdır. Ülke üretiminin artması için yeterli talebin oluşması ve sektörlerin iş gücü ihtiyaçlarının kaynağı nüfustur. Türkiye Sanayi ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD) imalat sanayiinde tam kapasiteye ulaşılamamasının en önde gelen sebebini talep yetersizliği olarak göstermektedir. Bunu mali güçlükler, ham madde yetersizliği, enerji ve işçi sorunları takip etmektedir (TÜSİAD İlerleme Raporları). İstihdam (%) Tarım Hizmetler 20 Sanayi Yıl Şekil 2.1 Aktif Nüfusun İktisadi Faaliyet Kollarına Dağılımı

24 Tarım Ekonomisi 42 Kaynak: TÜİK, İstatistik Göstergeler TÜİK nun 2009 yıl sonu tahminlerine göre Türkiye nin nüfusu 73.7 milyondur. Yıllık ortalama nüfus artış hızı %1.59 dur *. Nüfusumuzun yaklaşık %24'ü kırsal kesimde yaşamaktadır. Kırsal kesimde yaşayanların yüzdesi, 50'li yıllarda %75 iken, bu oran giderek azalmaya başlamış ancak 1985 yılına kadar miktar olarak artmaya devam etmiş, daha sonra sayı olarak da azalmaya başlamıştır (Tablo 2.3). Köy ve bucaklarda yaşayan nüfusun giderek azalmasına paralel olarak, buralardan geçimini temin eden aktif nüfus da (15 yaş ve yukarısı) sanayi ve hizmetler sektörlerine kaymaktadır (Şekil 2.1). * TÜİK nun 2010 yılı Aralık ayı rakamlarına göre Türkiye nin nüfusu 72.6 milyon, nüfus artış hızı %1.59 dur. Daha evvelki sayımlarda bu oran %2.2 civarında idi.

25 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 43 Son (2010 yılı) verilere göre Türkiye'de sivil iş gücü arzı 26.2 milyon olup bunun 23.5 milyonu istihdam edilmektedir. Geri kalan 2.7 milyon kişi (aktif nüfusun %10.5 i) işsiz durumdadır **. Çalışan nüfusun %27 si tarımda, % 26 sı sanayide, %47 si hizmetler sektöründe yer almaktadır. *** Doksanlı yılların ortasından itibaren istihdamda birinci sırayı alan tarım sektörü yerini hizmetler sektörüne bırakmıştır. Artık Türkiye de en fazla istihdam yaratan sektör hizmetler sektörüdür, onu tarım takip etmektedir. Sanayi sektörünün istihdam yaratma kapasitesindeki artış çok azdır. Tablo 2.3 Sayım Yıllarına Göre Şehir ve Köy Nüfusları ( ) Sayım yılları Toplam Şehir Köy ve bucak (Milyon) Toplam % Toplam % Kaynaklar: D.İ.E., Genel Nüfus Sayımları TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Nüfus Sayımı Sonuçları, 2010 ** İş gücü istatistiklerinde kırsal kesimde ev kadınları ücretsiz aile işçisi olarak istihdama dahil edilmektedir. İşsiz sayılmak için iş arıyor olmak gerekmektedir. Geçici işlerde çalışanlar işsiz kabul edilmemekte, eksik istihdam altında toplanmaktadır. *** TÜİK, 2010 Haziran dönemi Hanehalkı İş Gücü Araştırması.

26 Tarım Ekonomisi 44 Açık işsizlik yanında, ekonomimizde gizli işsizlik problemi de bulunmaktadır. Gizli işsizlik oranı %6 civarındadır. Tarımda gizli ve açık işsizliğin azaltılabilmesi için ; 1. Emek-yoğun faaliyetlere ağırlık verilmesi, 2. Üretimin çeşitlendirilmesi, 3. Hayvancılığın geliştirilmesi, 4. Sulu tarımın artırılması ve 5. El sanatlarına (halıcılık, kilimcilik v.s.) Önem verilmesi gerekir. Türkiye genç bir nüfusa sahiptir. Nüfusun %26'sı 0-14, %67'si ise yaşları arasındadır (Tablo 2.4). Tablo 2.4 Nüfusun Yaş Gruplarına Göre Oransal Dağılımı Yaş grupları Türkiye ort.(%) Şehirler (%) Köy ve Bucak (%) Toplam Kaynak: TÜİK, Nüfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri,

27 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 45 Türkiye, nüfus bakımından karşılaştırıldığında, dünyada en fazla nüfusa sahip ülkeler arasında 17. sıradadır. Tarımda istihdam edilen nüfusa göre sıralamadaki yeri de 22 dir. Oldukça yüksek oranda bir tarımsal istihdama sahip olan Türkiye bu açıdan Avrupa da birinci sıradadır. Yunanistan da tarımda istihdam edilen nüfusun toplam istihdama oranı %13, Portekiz'de %12, İtalya da %4, Fransa da %3.6, Almanya da %2.6 ve İngiltere'de %1.5 dir. Sanayileşmiş diğer ülkelerden A.B.D. de bu oran %1.5, Japonya da %4.4 dür (The World Bank, 2009 World Development Indicators). Nüfus artış hızı açısından Türkiye, Avrupa topluluğu içinde birinci sıradadır. Avrupa ülkelerinde nüfus artış hızı %0.1 civarındadır. A.B.D de bu oran %1.1 Japonya da %0.2 dir (The World Bank, World Development Indicators, 2009).

28 Tarım Ekonomisi İhracat Dünyadaki 235 ülkeden 230 una ürün ihraç etmekteyiz. İhracat gelirleri içinde tarım ürünlerinin payı 60'lı yıllarda %70-80 lerden 2010 yılında %4.3 e inmiştir. Gıda ürünleri ve içecek imalatı dahil edildiğinde bu oran %10.6 ya yükselmektedir. Tarım ürünleri ihracatı yıllar itibariyle değer olarak yükselmektedir (Tablo 2.5). Tablodan da görüldüğü gibi, 1980'den önce toplam ihracatımız içinde tarım sektörünün payı yarıdan fazla iken, 1980'den sonra toplam ihracatın beşte birine 1990 dan sonra onda birine inmiştir. Bunun sebebi, son yıllarda izlenen dışa dönük ihracat politikası sonucunda, tarım sektörü dışındaki malların ihracatındaki artışların, tarım ürünlerine oranla daha çok olmasıdır. Tarım ürünleri ihracatımızın ortalama olarak %85'ini bitkisel ürünler, %12'sini hayvancılık ürünleri, %2'sini su ürünleri teşkil etmektedir. Orman ürünleri ihracatımız ise, toplam tarım ürünleri ihracatının %1'i civarındadır. Tarımın ihracat içindeki payı aslında daha fazladır. Yukarıdaki oranlar direkt tarım ürünleri ihracatını yansıtmaktadır. Tarımın, tarım dışı sektörlere girdi sağlamak suretiyle yarattığı döviz katkısı da dikkate

29 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 47 Tablo 2.5 Toplam İhracat İçinde Tarım Sektörünün Payı Yıllar Toplam ihracat Tarımsal ihracat (Milyon $) (Milyon $) Toplam ihracat içindeki payı (%) Kaynaklar: 1. TÜİK., İstatistik Göstergeler, 1991 (s. 296). 2. Hazine M. Başlıca Ekonomik Göstergeler, D.P.T. Temel Ekonomik Göstergeler,

30 Tarım Ekonomisi 48 alınırsa toplam içindeki payı %30'a yaklaşmaktadır. FAO nun yılları istatistiklerine göre, tarım kaynaklı bütün ihracat malları dikkate alındığında Dünya da, tarım ürünleri ihracatı, tarım ürünleri ithalatından fazla olan ülkeler arasında Türkiye 14. sırada bulunmaktadır. Toplam ihracat değeri 2008 yılında 132 milyar Dolara çıkmıştır. Birinci Bölümde tarım ürünleri talebinin inelastik olduğu, yani talebi etkileyen faktörlerden büyük çapta etkilenmediği belirtilmişti. Örneğin tarım ürünleri fiyatlarındaki düşüş büyük çapta bir talep artışı yaratmaz. Bu durum üretimin fazla olduğu yıllarda tarım ürünlerinin satılamayarak elde kalmasına ve stok masraflarının artmasına yol açmaktadır. Bazı ürünlerde ortaya çıkabilecek bu durumun etkilerini azaltabilmek için ihracatın çeşitlendirilmesi gerekmektedir. Bu konuda yapılan araştırmalar, ihraç ürünlerinin daha çeşitli olduğu ülkelerde ihracatta istikrar sağlanabildiği, bunun aksine ihracatta ürün yoğunlaşmasının, ihracat istikrarsızlığına yol açtığı tespit edilmiştir. ** Türkiye, ihracat ürünlerinin çeşitliliği açısından, özellikle 1980 yılından sonra gelişmiş ülkeler sınırını aşmıştır. Kendi gelir grubundaki ülkeler arasında Türkiye, ihracatta ürün çeşitliliği açısından birinci ülke durumundadır. İçki ve tütün, kösele ve kürkler, yağlı tohum, ceviz ve bademler, doğal kauçuk, dokuma elyafı vs. (Kaynak: Cihan Dura, Tarımın Türk Ekonomisinin Gelişmesine Katkısı, 1987, s. 69.) ** Cihan Dura, Tarımın Türk Ekonomisinin Gelişimine Katkıları, 1982, s. 72.

31 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri Tarımsal Üretim Endeksi, Nüfus ve Tarımsal İhracat Nüfus artışı ile gıda maddeleri üretimi arasındaki ilişkinin çok eski yıllardan beri ilgi kaynağı olduğu hatırlanmalıdır. Hatta bu konuda çeşitli teoriler ortaya atılmıştır (Bakınız: sayfa 14-15). Son nüfus sayımına göre Türkiye de nüfus artışı yılda ortalama %1.59 olmuştur. Evvelki yıllarda bu oran %2 den fazla idi. Tarımsal üretim endeks artış oranı ise %1.1 ile nüfus artış ortalamasından azdır (Şekil 2.2). Doksanlı yıllarda tarımsal üretim endeksindeki artış çok yavaşlamıştır. Bunda arka arkaya yaşanan kurak yılların etkisi yanında tarımdan ziyade sanayinin korunmasının da payı vardır. Yatırım projelerindeki teşvikler bunun açık bir göstergesidir. Yatırım teşviklerinin sektörlere dağılımı incelendiğinde, 1987 yılında tarım sektörüne verilen teşvikler %2.4 ile birkaç sektörün üzerinde iken, 2001 yılında %0.9 ile madencilikle birlikte son sıraya inmiştir. Son yıllarda en çok teşvik alan sektör ise ham maddesi tarıma dayalı olan dokuma ve giyim sanayiidir. Toplam yatırım teşviklerinin dörtte biri bu sektöre verilmiştir.

32 Tarım Ekonomisi 50 Tarımsal üretim endeksi incelendiğinde 1973, 1989, 1999 ve 2001 yıllarındaki düşüşlerin oldukça fazla olduğu görülmektedir. Bunda belirtilen yıllarda yaşanan aşırı kuraklığın etkisi çok önemlidir. Tarım ürünleri ihracatı dalgalı bir gelişme göstermiştir. Son yıllardaki artışlarda izlenen dışa dönük politikaların etkisi olmuştur (Tablo 2.6). Tarımsal üretimin artması; 1. Sulu tarım alanlarının genişlemesine, 2. Nadasa bırakılan arazinin azalmasına, 3. İkinci ürün yetiştiriciliğinin çoğalmasına, 4. Araştırma ve geliştirme faaliyetleri 5. Girdi kullanımındaki artışlara bağlanabilir.

33 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 51 Plânlı dönem zarfında traktör, biçer döver, gübre ve karma yemin kullanılan miktarları Tablo 2.7'de görülmektedir. Bu dönem içinde işlenen tarım arazisinin 100 hektarına düşen traktör sayısı 0.3 den 5.7 ye yükselmiştir (1 traktöre düşen işlenen arazi yaklaşık 18 hektardır) * Aynı dönemde saf bitki besin maddesi cinsinden (N,P ve K) kimyasal gübre kullanımı 20 kat, karma yem tüketimi 140 kat artmıştır. Tabloda gösterilmemekle birlikte tarımsal mücadele ilaçları ve sertifikalı tohum kullanımında da büyük çapta artışlar sağlanmış, neticede tarım ürünleri üretimi 25 yılda %68 oranında artış göstermiştir. Girdi kullanımındaki yükselmelere rağmen, döneminde tarımsal üretimdeki artışların yavaşlamaya yüz tutması, tarım ürünleri fiyatlarının, tarım girdileri fiyatlarından daha az artması ile de ilgilidir. Bunun sonucunda tarımda kâr marjları azalmış ve üretim eski cazibesini kaybetmiş, tarım ürünleri üretim endeksindeki artışla, toplam nüfus artış oranları birbirine yaklaşmıştır. Nüfus artış hızının eski düzeyinin altına inmesi, aradaki farkın yeniden açılmasında etkili olmuştur. Tarım ürünleri artış hızının, daha uzunca bir süre nüfus artış hızının üzerinde seyredeceği anlaşılmaktadır. * Daha ayrıntılı bilgi için bakınız: Zeynel Dinler, Tarım Ekonomisi, 1988, s

34 Tarım Ekonomisi 52 Endeks T.üretim Nüfus Şekil 2.2 Nüfus ve Tarımsal Üretim Endeksleri,

35 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 53 Tablo 2.6 Toplam Nüfus, Tarımsal Üretim ve Tarımsal İhracat Endeksleri, Yıllar Toplam Tarımsal Tarımsal

36 Tarım Ekonomisi Kaynaklar: 1. D.İ.E.,İstatistik göstergeler , Ankara, dtm.gov.tr

37 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 55 Tablo 2.7 Tarım Sektöründe Girdi Kullanımı, 1963 ve 2010 Yıllar Sulanan alan (1000ha) Nadas (1000ha) Traktör sayısı B.döver sayısı Kimyasal gübre (1000ton) Karma yem (1000ton) Kaynaklar: 1. TÜİK., İstatistik Göstergeler, , Ankara 2. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Tarım Sektörü İstatistik ve Göstergeleri, Ankara, TÜİK, 2001 Tarım Sayımı

38 Tarım Ekonomisi Tarımın Gayri Safi Milli Hasıla İçindeki Payı Belirli bir dönem esnasında (genellikle 1 yıl alınmaktadır), milli ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin, üretici fiyatları (piyasa fiyatları da denilmektedir) ile ifade edilmiş toplam nihai değerine gayri safi milli hasıla (GSMH) denir. Bu tarifte GSMH, amortismanları ve vasıtalı vergileri de içine almaktadır. GSMH'dan, üretim faaliyetlerinde kullanılan sabit sermayenin yıllık aşınma payı (amortisman) çıkarılırsa safi milli hasılaya ulaşılır. Bir ekonomide üretici birimlerin, belli bir dönemde yurt içi faaliyetler sonucunda elde ettikleri bütün mal ve hizmetlerin üretim değerleri toplamından, bu mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan girdi değerlerinin düşülmesi sonucu elde edilen değere gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH) denir. GSYİH, üretim safhasında, harcama safhasında ve gelir dağılımı safhasında olmak üzere üç ayrı şekilde hesaplanabilmektedir. Bu hesaplamalar Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından yapılmakta ve daha çok üretim yöntemi esas alınmaktadır.

39 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 57 Milli gelir kavramı, milli hesaplarda yukarıdaki ifadelerle dönüşümlü olarak kullanılmakla birlikte farklı bir değerdir. Türkiye de milli gelir, safi milli hasıladan dolaylı vergiler çıkarılıp sübvansiyonların ilave edilmesi ile bulunmaktadır. * Buna faktör fiyatları ile net milli hasıla da denilmektedir. Tablo 2.8 Sabit Üretici Fiyatlarıyla (1987) Gayri Safi Yurt İçi Hasıla ve Sektörlere Dağılımı ( ) Yıllar Toplam Tarım Sanayi Hizmetler 1980 bin TL % bin TL % bin TL % bin TL % bin TL % bin TL % * bin TL % Kaynak: dpt.gov.tr *Tahmin * Dolaylı vergiler, bir malın satışı esnasında fiyatına dahil olmak üzere alınan vergi ve resimler olup, satıcının gelirine girmeden Hazine ye intikal eder

40 Tarım Ekonomisi 58 Ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin ölçülmesinde, bir ülkenin zaman içinde gelişiminin değerlendirilmesinde ve ülkeler arası gelişmişlik düzeylerinin karşılaştırılmasında en çok kullanılan ölçü GSYİH dır. FAO nun 2007 yılı istatistiklerine göre toplam GSYİH sıralamasında Türkiye 593 milyar $ ile dünyada 17. sıradadır (ABD milyar $ ile birinci, Japonya 4829 milyar $ ile ikinci, Almanya 3207 milyar $ ile üçüncü sıradadır). Türkiye nin 1980 ve 2010 yılları arasındaki GSYİH değerleri ve bu değerlerin oluşumundaki sektör payları Tablo 2.8 de görülmektedir. Tablonun izlenmesinden de anlaşılabileceği gibi tarım sektöründe üretilen GSYİH artmakla birlikte, toplam içindeki payı azalmaktadır. Bunun nedenleri üzerinde ayrıntılı olarak durulacaktır. Belirtilen dönemde tarım sektörünün payı %25 den %11 e inmiştir. Buna karşılık sanayi sektörünün payı %22 den %30 a, hizmetler sektörünün payı %53 den %59 a yükselmiştir. Tarım sektörünün, 2005 yılı içinde sağladığı katma değerin; %93 ü bitkisel ve hayvansal üretime, %5 i orman ürünlerine, %2 lik kısmı da su ürünlerine aittir. * * TÜİK

41 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 59 Son istatistiklere göre (2010) Türkiye de fert başına milli gelir 8700 Dolardır. Tarımda kişi başına gelir, yıllar itibariyle yükselmekle birlikte, diğer sektörlerde fert başına düşen milli gelirin ortalama üçte biri dolaylarındadır (Tablo 2.9). Tablo 2.9 Sektörler İtibariyle Türkiye'de Fert Başına GSYİH (Cari Fiyatlarla Dolar Karşılığı Olarak) Yıllar Tarım sektörü Diğer sektörler Türkiye ortalaması Tarım / tarım dışı oranı Kaynaklar: 1. TÜİK, İstatistik Göstergeler,

42 Tarım Ekonomisi 60 Refah sıralamasında Türkiye sahip olduğu fert başına satın alma gücü paritesine göre (12810 $) dünyadaki ülkeler arasında 46. sıradadır. Bu sıralamada Norveç $ ile birinci, Kuwait $ ile ikinci, Singapur $ ile üçüncü sıradadır (The World Bank, World Development Report 2009, s ). Ülkeler arası karşılaştırmalarda, milli gelir rakamları yükseldikçe tarım sektöründe elde edilen gelirin, diğer sektörlerde elde edilen milli gelire yaklaştığı ancak, daima onlardan daha az olduğu görülmektedir. Ekonomik gelişme ile birlikte tarımdan sanayiye nüfus akışı, tarımda çalışanların marjinal verimlerinin yükselmesine ve fert başına düşen ortalama gelirlerin de artmasına yol açmaktadır. Ekonomilerde fert başına milli gelir rakamları önemli bir gelişmişlik göstergesi olmakla birlikte, daha da önemlisi bu gelirin dağılımındaki dengedir. Acaba milli gelirin fertler arasındaki dağılım dengesi nasıldır? Bunun ölçülmesi, milli gelirin ölçülmesinden daha zordur. TÜİK nun 2008 yılı araştırmasına göre çiftçi ailelerinin en küçük gelir dilimini oluşturan %20 lik bölümü toplam gelirin %6.5 ini alırken, en yüksek gelir dilimini oluşturan %20 lik bölümü toplam gelirin %44.5 ini almaktadır. * * TÜİK, Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması, 2008

43 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 61 H.Chenery, üretimdeki yüzde değişmeyi, fert başına düşen gelirdeki yüzde değişmeye oranlayarak bir elastikiyet katsayısı elde etmiştir. Elli bir ülkeden elde edilen verilere göre bu katsayı tarımda 0.47, hizmet sektöründe 1.06, sanayi sektöründe ise 1.36'dır. Bunun anlamı şudur: Tarımda fert başına gelirdeki %1'lik bir artış tarımsal üretimde daha az bir artışa (%0.47) yol açmaktadır. Halbuki %1'lik fert başına gelir artışları hizmetler sektöründe yüzde 1.06, sanayi sektöründe yüzde 1.36'lık artışlara yol açmaktadır. Neticede hizmetler ve sanayi sektörlerindeki büyüme, tarımdaki büyümeden daha fazla olmaktadır. * Tarımsal üretimin milli gelir içindeki payının ekonomik gelişme ile birlikte giderek azalması beklenen bir durumdur. Bunu başlıca 5 sebebe bağlayabiliriz; (1) tarımsal ürünlere olan talebin gelir elastikiyetinin az olması, (2) tarım sektörü tarafından üretilen endüstriyel ham maddelerin, günümüzde sanayi sektöründe de üretilmeye başlaması (kimya ve besin endüstrilerinde olduğu gibi), (3) azalan verim kanununun tarımda etkisini daha çok göstermesi, (4) iç ticaret hadlerinin ** tarımın aleyhine gelişmesi, (5) sermayenin arazi ve emeğe oranla daha bol ve ucuz hale gelmesidir. * H. Chenery, Patterns of Industrial Growth, American Economic Review, ** İç ticaret haddi, tarım ürünleri fiyat endeksinin, tarım dışı sektörlerin fiyat endeksine oranıdır. *** Gelirdeki yüzde değişme karşısında herhangi bir malın talep edilen miktarındaki yüzde değişmeye, talebin gelir elastikiyeti denir.

44 Tarım Ekonomisi 62 1.Tarım ürünleri talebinin gelir elastikiyetinin *** az olması. Bir ekonomide tarım sektörünün milli gelirden aldığı payın azalmaya başlaması, o ekonominin üretim yapısı ile ilgidir. Üretimin yapısını, yani hangi malların ne miktarda üretileceğini, tüketici tercihleri belirler. Ekonomik gelişme ile birlikte fertlerin gelirleri arttıkça, tercihleri de değişebilir. Konuyu inceleyen Alman iktisatçısı Engel, fertlerin gelirleri yükseldikçe toplam harcamaları içinde; gıda maddelerinin payının azaldığını, giyim harcamalarının sabit kaldığını, kültür, eğlence, sağlık ve ulaşım harcamaları paylarının ise arttığını tespit etmiştir. Bu durumda fertler, gelirlerin artması karşısında gıda maddelerine daha fazla harcama yapsalar bile, toplam harcamaları içinde gıda maddeleri harcamalarının payı azalacaktır. (Bir başka ifade ile gıda maddeleri talep elastikiyeti pozitif, ancak 1'den küçük yani inelastiktir.) Gelirdeki değişme karşısında gıda maddelerine yapılan harcamalar, maddenin cinsine bağlı olarak da değişmektedir. Tablo 2.10'da bazı ülkelerde çeşitli besin maddelerinin taleplerinin gelir elastikiyetleri görülmektedir. Negatif rakamlar, gelir arttıkça söz konusu ürünlere karşı talebin azaldığını, pozitif rakamlar ise arttığını göstermektedir. Tabloya dikkat edilirse Türkiye'de şekere olan talep ile Japonya'da peynir talebinin gelir elastikiyeti dışında, bütün gıda maddeleri taleplerinin inelastik olduğu görülecektir. Türkiye'de şekerin talebinin gelir elastikiyeti birim elastik, Japonya'da peynirin talebinin gelir elastikiyeti

45 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 63 ise 1'den büyüktür. Bu da göstermektedir ki tarım ürünlerine olan talep genel olarak inelastiktir. Bunun anlamı şudur: gelirin artmasıyla birlikte tarım ürünlerine yapılan harcamaların toplam harcamalar içindeki payı azalacak, diğer ürünlerin payı ise artacaktır. Gelir seviyeleri yükseldikçe gıda maddeleri talebinin gelir elastikiyetinin azaldığını aynı ülke içinde farklı bölgelerde de görmek mümkündür. Türkiye'de gıda maddeleri talebinin gelir elastikiyeti Diyarbakır'da 0.58, İzmir'de 0.43, Ankara'da 0.37 bulunmuştur. Bu rakamlar her üç ilde de gıda maddeleri talebinin inelâstik olduğunu ve gelir seviyesi yükseldikçe azaldığını göstermektedir. Ekonomik gelişme ile birlikte millî gelirin artması sonucunda tarım dışı sektörlerin büyüme hızının, tarım sektörü büyüme hızının üzerine çıkması sadece tarım ürünleri talebinin gelir elastikiyetinin az olmasına bağlanamaz. Türkiye de tarım sektöründeki yavaş gelişme; tarımdan ziyade sanayinin korunmasına, modern organizasyonların kurulamayışına, tarım işletmelerinin çok küçük olmasına da bağlıdır. * * Cihan Dura, Tarımın Türk Ekonomisinin Gelişmesine Katkısı, 1987 s

46 Tarım Ekonomisi 64 Tablo 2.10 Bazı Ülkelerde Seçilmiş Ürünlerin Taleplerinin Gelir Elastikiyetleri Ülkeler Buğday Patates Şeker Et Peynir Türkiye Yunanistan İspanya Fransa Almanya Japonya A.B.D Kaynak: Zeynel Dinler, Tarım Ekonomisi, 1991.

47 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri Eskiden sadece tarım sektörü tarafından üretilen endüstriyel ham maddelerin günümüzde sanayi sektöründe de üretilmeye başlanması. Eskiden tarım sektörü tarafından üretilen bir takım ham maddeler günümüzde sanayi sektöründe üretilmeye başlanmış, bu da tarımın milli gelirdeki payının azalmasına yol açan faktörlerden birisini teşkil etmiştir. Örneğin son yıllarda sentetik malların (kauçuk ve pamukta olduğu gibi) üretimi hızlanmaktadır. Sentetik malların üretimi daha düzenli olup, fiyatları da istikrarlıdır. Bu malların istendiği kadar ve istenilen zamanda bulunması tercih edilmelerine sebep olmaktadır. Yapay protein (Lysine) üzerinde de çalışmalar yapılmaktadır. * Peynir, tereyağı, yoğurt gibi ürünlerin pazarlaması günümüzde sanayicilerin eline geçmiştir. 3. Azalan verim kanununun tarımda etkisini daha çok göstermesi. Tarımsal üretimde arazinin artırılamaması neticesinde sermaye ve iş gücündeki artışlar bir noktadan sonra marjinal verimlerin düşmesine yol açmaktadır. Verim artışını devam ettirmek için teknolojik yenilikler gerekli olmakta ama bir noktadan sonra azalan verim kanunu yine gündeme gelmektedir. Sanayide ise ölçeği artırmak ve üretimi kontrol etmek daha kolaydır. Bu ise, sanayide üretilen milli gelirin daha hızla artmasına yardımcı olmaktadır. * Lysine tavukların ve balıkların gelişmesinde önemli bir amino asittir. Tabii olarak soyada çok az bulunmaktadır. Son yıllarda dekstrozun fermantasyonu ile elde edilen lysinin üretimi o kadar önemli olmuştur ki, bu maddeyi üreten ABD firması ADM (Archer Daniels Midland) yöneticileri 1996 yılında dünya fiyatlarını kontrol etmek üzere kartel oluşturmaktan dolayı ağır para ve hapis cezalarına çarptırılmışlardır (Choices, Third Quarter, 1998, s. 18).

48 Tarım Ekonomisi İç ticaret hadlerinin tarımın aleyhine gelişmesi. Çiftçinin sattığı ürünlerin fiyat endeksinin, satın aldığı ürünlerin fiyat endeksine oranına iç ticaret hadleri denir. Tarımın sanayiye oranla daha az gelişmesinin bir diğer sebebi, iç ticaret hadlerinin tarımın aleyhine gelişmesidir. Bu durum zamanla tarımdan tarım dışına kaynak aktarımına yol açmakta, bu sayede diğer sektörlerin tarıma oranla daha fazla gelişmesi sağlanmaktadır. 5. Sermayenin diğer üretim faktörlerine oranla daha bol ve ucuz hale gelmesi. Ekonomik gelişme ile birlikte üretim faktörlerinin göreli fiyatları değişmeye başlar. Gelişmenin başlangıç safhalarında iş gücü bol ve ucuz, sermaye kıt ve pahalıdır. Gelişme ile birlikte sermaye birikimi artar ve iş gücüne oranla sermaye kullanımı daha ucuz hale gelir. Bu ise sermayenin daha yoğun kullanıldığı endüstri sektörünün daha çabuk gelişmesini sağlayan bir ortam oluşturur. Neticede milli gelir içinde bu kesimin payı daha çok artar. 2.7 Sabit Sermaye Yatırımları

49 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 67 Bina, yol, baraj, kanal ve köprü, fabrika, imalathane, gaz, su, elektrik şebekeleri gibi üretim amacına hizmet eden her maddi kıymet sabit bir sermaye unsurudur. Tarımda sabit sermaye yatırımları yıldan yıla artmakla birlikte, milli gelir rakamlarında olduğu gibi toplam yatırımlar içindeki payı her yıl azalmaktadır yılında toplam sabit sermaye yatırımların %16'sı tarıma ayrılırken bu oran 1985 yılında %7.3 e inmiştir yılında 137 milyar TL olan toplam yatırımların 6.3 milyar TL si tarım sektörüne ayrılmıştır (toplam yatırımların %4.6 sı) *. 2.8 Tarım İşletmeleri Son (2001) tarım sayımına göre Türkiye' de toprağı olan 3 milyon çiftçi ailesi bulunmaktadır. Aile başına düşen ortalama arazi miktarı 59 dekar civarındadır. Türkiye' de tarım işletmeleri ortalama büyüklüğü giderek azalmaktadır. Bunun önde gelen sebebi, işletmelerin miras hukuku sebebiyle devamlı bölünmeleridir. Tarımdan tarım dışına olan nüfus akışı da bu bölünmeyi engelleyememektedir. Neticede tarım işletmeleri devamlı parçalanmakta ve küçülmektedir. Küçük arazi parçaları üzerinde verimli işletmeler kurulması ve ekonomik anlamda üretim yapılması mümkün olmamaktadır. * Hazine Müsteşarlığı verileri; http: // hazine.gov.tr

50 Tarım Ekonomisi 68 Avrupa ülkelerinde ortalama işletme büyüklüğü Türkiye' den daha fazladır (İngiltere'de 679 da, Fransa'da 282 da, Danimarka da 342 da, İspanya da 154 da, Almanya da 177 da). Yoğun sermaye kullanımı ile birlikte bu ülkelerde tarımsal verim ve üretimde büyük gelişmelerin sağlanması mümkün olmaktadır. Tarımsal işletme büyüklüğünü tespit etmede en gerçekçi kriter, işletme geliridir. Ancak çoğu ülkede olduğu gibi ülkemizde de tarım işletmelerinde muhasebe kayıtları bulunmadığından işletme gelirini tayin etmek mümkün olmamaktadır. Bunun yerine arazi büyüklüğü bir kriter olarak kullanılmaktadır. Buna göre 500 dekara kadar olan işletmeler küçük işletme, dekar arasındakiler orta işletme, 5000 dekardan fazla araziye sahip olan işletmeler ise büyük işletme olarak kabul edilmektedir (Erkuş vd. 1995, s ). Türkiye tarım işletmeleri genellikle küçük aile işletmeleridir. Son tarım sayımı sonuçlarına göre (2001) tarımla uğraşan ailelerin %65'i 50 dekardan küçük araziye sahiptirler. Bu işletmeler toplam tarım arazisinin %21'ini ellerinde bulundurmaktadırlar. İki yüz dekardan büyük araziye sahip işletmeler, toplam tarım işletmelerinin %5.8 ini teşkil etmektedir. Bu İşletmelerin sahip olduğu işletme arazisi, toplam tarım arazisinin %34'ü civarındadır.

51 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 69 Türkiye'de büyük işletmeler sayıca çok azdır. Toplam işletmelerin binde 7 si 500 dekardan fazla araziye sahiptirler. Bin dekardan büyük işletmeler ise toplam işletmelerin binde biri kadardır (Tablo 2.11). Bu işletmelerin çoğu da ekonomik anlamda büyük işletme sayılmaz *. Türkiye'de toprak mülkiyet dağılımı, Avrupa ülkelerinden çok farklı değildir. Toprak mülkiyet dağılımı dengesini gösteren Gini Oranı 0.59 dur **. Gini oranı İspanya ve Portekiz de 0.76, İtalya'da 0.72'dir. İngiltere (0.54), Almanya (0.51), Fransa (0.55) ve Yunanistan (0.54) da ise toprak mülkiyet dağılımı Türkiye ye oranla biraz daha dengeli görülmektedir. Burada dikkati çeken bir husus toprak mülkiyet dağılım dengesi ile ekonomik kalkınma arasında doğru bir orantı olmamasıdır. A.B.D.de aynı oran 0.72, Kanada'da 0.56, Avustralya'da 0.89, Japonya'da 0.47 ve Pakistan'da 0.52'dir. Türkiye'de toprak mülkiyeti ile ilgili en önemli problemlerden biri işletme arazisinin küçüklüğü ise diğeri de mülkiyet şeklidir. Arazinin tamamına bir kişinin sahip olduğu mülk işletmeler dışında, mülkiyetin birden çok kişinin elinde olduğu işletmeler de vardır. Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde böyle işletmeler yaygındır. Bu tip arazide işletme üzerindeki mülkiyet hakkı birçok kişi arasında * Arazi miktarı çok fazla olan işletmeler arasında tek bir işletme planı ile yönetilenler çok azdır. Bu işletmeler aileler arasında bölüştürülmüştür, pratik olarak parçalı işletmelerdir. Bu açıdan büyük işletme olmanın avantajlarından yararlanmaları mümkün değildir. Tarımda büyük işletmelerin avantajları için bakınız: Zeynel Dinler, Tarım Ekonomisi, s ve 183. ** Toprak mülkiyet dağılımı ve gelir dağılımını yansıtan ölçülerden biri de Gini oranıdır. Lorenz dağılım diyagramı ile gösterilen bu ölçü 1 ile 0 arasında değişir. Gini oranının 1 e yaklaşması dağılım dengesizliğindeki artışı, 0 a yaklaşması ise dağılımda dengeyi gösterir.

52 Tarım Ekonomisi 70 Tablo Tarım İşletmelerinin Arazi Büyüklüklerine Göre Dağılımı, 2001 İşletme grupları İşletme sayısı (%) İşletme alanı (%) (dekar) Basit Birikimli Basit Birikimli Toplam Kaynak: TÜİK, 2001 Genel Tarım Sayımı, Ankara, paylaşılmaktadır (müşterek mülkiyet). Hatta bazı durumlarda kişilerin arazi üzerindeki payları bile belli değildir. Buna iştirak halindeki mülkiyet adı verilmektedir. Arazi tasarruf rejiminin bu şekilde belirsizlikle dolu olması toprağın verimli kullanılmasını zorlaştırmaktadır. Toprağı işleyenler uzun vadeli, pahalı yatırımlara girmeyi riskli bulmakta ve daha ziyade kısa zamanda sonuç almaya çalışmaktadırlar. Bu ise, çoğu defa toprağın sömürülmesine ve verimsiz kullanılmasına yol açmaktadır.

53 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 71 Tarım işletmelerinde kiracılık ve ortakçılık şeklinde toprak işlemeye de rastlanmaktadır. Türkiye de 2001 yılı tarım sayımı sonuçlarına göre, tarım işletmelerinin %3.6 sı sadece kiracılık veya ortakçılıkla arazi işlemektedir. Bu yolla işlenen tarım arazisinin toplam tarım arazisine oranı %3.6 dır. Kiracılık ve ortakçılık şekilleri bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir. Kiracı ve ortakçılar genellikle mukaveleden yoksun çalışmaktadırlar, bu durum onların uzun vadeli ve toprağın verimini muhafaza edici yönde uygulamalara girmelerini engellemektedir. Yetiştirdikleri ürünlerden elde ettikleri brüt kârlara göre tarım işletmeleri bitkisel üretime yönelik işletmeler, hayvansal üretime yönelik işletmeler ve karışık işletmeler olmak üzere 3 e ayrılabilir. İşletmede elde edilen toplam brüt kârın %50 den fazlası bir şubeden (tahıl, baklagiller, meyve, sebze, yem bitkileri, süt sığırcılığı, hayvancılık, tarım el sanatları vs.) temin edilemiyorsa bu işletme tarzı karışık işletme olarak sınıflandırılmaktadır (Erkuş vd. 1990, s ). Tarım Sayımı (2001) sonuçlarına göre, Türkiye de tarımla uğraşan aileler genellikle bitkisel ve hayvansal üretimin her ikisi ile de uğraşmaktadırlar. Bu tip işletmeler, toplam tarım işletmelerinin %67'sini oluşturmaktadır. Sadece bitkisel üretimde bulunan işletmeler toplam işletmelerin %30'u, sadece hayvancılık yapan işletmeler ise %3'ü civarındadır.

54 Tarım Ekonomisi 72 Türkiye'de tarım kesiminde bulunan topraksız hane halkı (kiracılık, ortakçılık yapanlar, diğer tarımsal faaliyetleri yürütenler ve tarımsal faaliyette bulunmayanlar) sayıları hakkında kesin bir rakam olmamakla birlikte, son tarım sayımına göre, bu ailelerin 1 milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir. Türkiye'de tarım işletmelerinin bir diğer özelliği fazla parçalı araziye sahip olmalarıdır. Bunun başlıca sebebi daha evvel de belirtildiği gibi arazinin miras yoluyla devamlı bölünmesidir. Tarım Sayımına (2001) göre Türkiye'deki tarım işletmelerinin ortalama arazi parça sayısı 4.1'dir. İşletmelerin %7'sinin arazisi ise 10'dan fazla parçaya bölünmüştür. Arazi parçalılığı verimi olumsuz yönde etkilemekte, üretim masraflarını ise artırmaktadır. Bu yönde yapılan araştırmalar, arazi parçalılığının verimi %30 azalttığını göstermektedir. Bununla beraber arazinin parçalı olmasının daima olumsuz olduğu da düşünülmemelidir. Bazen bir işletmenin birbirinden farklı özellik ve konumda araziye sahip olması, üretimde riski azaltıcı faktör olarak da değerlendirilebilir. Arazi parçalılığının ekonomik bir sebebe dayanmaması halinde önlenmesi gerekir. Türkiye'de özel tarım işletmeleri yanında mülkiyeti devlete ait olan Hazine arazisi ve Devlet Üretme Çiftlikleri de bulunmaktadır. Hazine arazisinin kesin miktarı bilinmemekle birlikte 3 milyon hektar civarında olduğu tahmin edilmektedir. Hazine arazisinin kesin miktarı, tapulama çalışmalarının tamamlanması sonucunda ortaya çıkacaktır. Halen Türkiye'de köylerin (36.000) %60'ının tapulama çalışmaları tamamlanmış olup bu köylerde toplam 2.2 milyon hektar Hazine arazisi tespit edilmiştir. Bu

55 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 73 arazinin sadece yarıya yakın bir kısmı tarıma elverişli olup, kiralama suretiyle kullanılmaktadır. Tapulama çalışmalarının tamamlanmaması sonucu birçok arazi ve sınır ihtilafları çıkmaktadır. Çiftçiye yol göstermek, tarım alanında önderlik yapmak, kıt olan teknoloji, sermaye ve iş gücü kaynaklarının birleştirilmesiyle 1937 yılında kurulmaya başlayan eski adıyla Devlet Üretme Çiftlikleri, yeni adıyla Tarım İşletmeleri 38 adettir. Bunlardan bazıları özel işletmelere devredilmiştir. Tarım işletmelerinin toplam arazisi 0.32 milyon hektarı kültüre elverişli olmak üzere 0.38 milyon hektardır. Kültür arazisinin %93'lük kısmında sulu tarım yapılmaktadır.

56 Tarım Ekonomisi Türkiye Tarımının Genel Problemleri Ekonomik kalkınma demek sanayileşme demektir. Ekonomik kalkınmanın sanayileşme ile eş anlamlı olması tarıma verilen önemin azalmasına yol açmıştır. Halbuki bir ülkenin tarımını geliştirmeden ekonomik kalkınmasını sağlaması zordur. Türkiye'de nüfusun halen yarıya yakın kısmı tarım kesiminde yaşamaktadır. Tarım bu insanların geçim kaynağı olmakta, ülke nüfusunu beslemekte, ihracata katkısıyla döviz gelirlerinin artmasına yardımcı olmakta, diğer sektörlere iş gücü ve sermaye aktarmakta ve sanayi sektörü ürünlerine pazar oluşturmaktadır. Tarımın ekonomik kalkınmaya olan bu katkılarının miktarı, mevcut potansiyeli dikkate alındığında yetersiz kalmaktadır. Türkiye genç nüfusu, tarım arazisi ve hayvan varlığı, hemen her türlü ürünün yetiştirilmesine elverişli olan ekolojisi ile Avrupa'nın ve dünyanın en büyük tarımsal üretim potansiyeline sahip ülkelerinden biri durumundadır. Bu elverişli konumuna rağmen Türkiye'de bitkisel ve hayvansal üretim ve verim ortalamaları gereken seviyelerin altındadır. Bunun sebebi, tarımsal yapıdan kaynaklanan problemlere dayanmaktadır.

57 # 2 Türkiye Ekonomisinde Tarımın Yeri 75 -Türk tarımının yapısal problemlerinden en önemlisi tarımdaki nüfus fazlasıdır. Bunun neticesinde toprak/insan oranı çok düşüktür ve tarım işletmeleri optimal büyüklüğün çok altında kalmaktadır. Türkiye deki işletmelerin üçte biri 20 dekardan bile küçüktür. Bu kadar küçük işletmelerin büyük miktarda pazara dönük üretim yapma imkânları yoktur. Bunun için küçük işletmelerin kaynaklarını birleştirmek üzere bir araya getirilmesi gerekmektedir. Güneydoğu Anadolu Projesinde bunun örnekleri hayata geçirilmeye çalışılmaktadır. * -Tarımda verimi azaltan ve toprağın korunmasını güçleştiren bir diğer faktör arazi tasarruf rejiminden kaynaklanmaktadır. Müşterek veya iştirak halindeki mülkiyet yanında kira ve ortakçılık şeklinde işlenen arazide verim çok düşüktür. Bunun yanında kayıtlara geçmeyen arazi bölünmeleri (rızaî taksim) verimi azaltan bir diğer faktördür. Bu problemlerin yanında tarımsal kalkınmayı engelleyen diğer faktörler şunlardır: -Tarımda girdi kullanımının artmasına rağmen henüz optimal girdi seviyesinin kullanılamaması ve buna bağlı olarak verim düşüklüğü, -Ürün arz ve talebinin sağlıklı bir şekilde ölçülememesi, tarımsal üretimin dış pazar talebine uygun biçimde yönlendirilememesi, * Şanlıurfa nın, Bozova ilçesinde 60 haneli ve 800 nüfuslu Kırağılı köyünün 5000 dekar arazisi tek bir hayvancılık işletmesi olarak projelendirilmiştir. Köylüler bu çiftliğin çalışanlarını oluşturmakta olup tarımsal kalkınma kooperatifi çatısı altında örgütlenmeleri planlanmıştır.

58 Tarım Ekonomisi 76 -Pazarlama ağının oluşturulamaması (soğuk hava depoları ve soğuk zincir taşıma sistemlerinin kurulamaması). Dünyanın çeşitli bölgelerinde tarım ürünleri için pazarlar bulunmaktadır. Önemli olan bu pazarlara yeterli malın, istenen kalitede ve zamanda ulaştırılmasıdır. Bunun için gerekli taşıma zincirine ihtiyaç vardır. çıkması, -Verimli tarım arazisinde yapılaşma, tarım arazisinin tarım dışı amaçlarda kullanımı sonucunda elden -Arazi kullanımındaki hatalar sonucunda ortaya çıkan toprak erozyonunun yol açtığı verim kayıpları, -Meraların bozularak tarıma açılması, mevcut meraların verimsizliği, -Düzensiz ve yanlış avlanma sonucunda su ürünlerinin yok olması, -Kırsal kesimde dağınık yerleşim tarzının yol açtığı çeşitli problemler, -Tarımsal araştırmaların çiftçi ihtiyaçlarına göre yönlendirilememesi, yapılan araştırmaların uygulamaya konulamaması sonucunda ortaya çıkan kaynak israfı, -Tarımsal politikaların kararlılıkla takip edilememesi, uzun vadeli politikaların olmayışı. Tarım ekonomisinin konusu tarımda optimum (en uygun) girdi kullanımını sağlayacak prensiplerin tanıtılmasıdır. Yukarıda belirtilen diğer problemlerin çözümü; tarım politikası, pazarlama, tarımsal kalkınma ekonomisi, uluslararası ekonomi gibi ekonomi derslerinin kapsamına girmektedir.