6. ÜNİTE: TÜRKİYE TARİHİ

Transkript

1 Türk-İslam Devletleri ( Yüzyıllar) 6. ÜNİTE: TÜRKİYE TARİHİ ( YÜZYIL) KONULAR A. MALAZGİRT SAVAŞI SONRASI ANADOLU DA KURULAN TÜRK DEVLET VE BEYLİKLERİ B. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN KURULUŞU C. HAÇLI SEFERLERİ Ç. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN YÜKSELME DÖNEMİ, KÜLTÜR VE UYGARLIĞI D. İLHANLI DEVLETİ NİN ANADOLU VE ORTA DOĞU YA ETKİLERİ E. KÖSEDAĞ SAVAŞI VE TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN YIKILMASI 186

2 6. Ünite PROJE GÖREVİ Sınıfınızda 4-5 kişilik gruplar oluşturarak Anadolu da kurulan Türk beylikleri ile Türkiye Selçuklu Devleti ne ait tarihî ve kültürel eserlerle ilgili araştırma yapınız. Bu araştırma ile ilgili bilgileri ve resimleri içeren bir albüm hazırlayınız. Grup çalışması yaparken aşağıda verilen aşamaları izlemelisiniz. 1. Arkadaşlarınızla iş bölümü yapınız. 2. Çalışma planı hazırlayınız. 3. Konu ile ilgili kaynak araştırması yapınız. 4. Araştırma sonucunda elde ettiğiniz bilgileri sınıflandırarak tarihî ve kültürel eserleri bu yerlerin özellikleri ile destekleyiniz. 5. Proje ödevi süresi bir aydır. DEĞERLENDİRME ÖLÇÜTLERİ DERECELİ PUANLAMA ANAHTARI Çok iyi İyi Orta Zayıf Çok zayıf I. PROJE HAZIRLAMA SÜRECİ İş bölümü yapıldı. Projeye uygun çalışma planı hazırlandı. Kaynak araştırması yapıldı. Proje plana göre gerçekleştirildi. TOPLAM II. PROJENİN İÇERİĞİ Türkçe doğru ve etkili kullanıldı. Bilgilerin doğruluğuna dikkat edildi. Toplanan bilgiler sınıflandırıldı. TOPLAM III. RESİM ALBÜMÜ HAZIRLAMA Albüm eksiksiz olarak hazırlandı. Kaynak gösterildi. IV. SÜRE Ödev zamanında teslim edildi. GENEL TOPLAM TOPLAM TOPLAM Bu ölçekten alabileceğiniz en yüksek puan 50, en düşük puan 10 dur. Bu puanı 5 lik not sistemine aşağıdaki şekilde çevirebilirsiniz. Örneğin bu ölçekten 45 puan almış olduğunuzu varsayalım; x x = 100 x 45 = 4500 : 50 = 90 puandır. 90 puanın 5 lik not sisteminde karşılığı 5 tir. Bu çalışmada başarılı sayılmanız için 70 veya daha fazla puan almanız gerekmektedir. 187

3 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) Temel Kavramlar l Külliye A. MALAZGİRT SAVAŞI SONRASI ANADOLU DA KURULAN TÜRK DEVLET VE BEYLİKLERİ l Kümbet l Medrese l Türkmen l Uç Hazırlık Çalışmaları 1. Türklerin Anadolu ya düzenli seferler yapması, Malazgirt Savaşı ndan sonra buraya yerleşmelerinde etkili olmuş mudur? Nasıl? 2. Anadolu nun bayındır hâle gelmesinde Türkler in ne gibi katkıları olmuştur? Araştırınız. 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki metni okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Malazgirt Zaferi, özellikle Anadolu nun fethinde ve Türk vatanı hâline gelmesinde önemli bir dönüm noktası teşkil eder. Çünkü bu zaferden sonra Anadolu nun kapıları Türklere açılmıştır. Zaferden sonra Alp Arslan, emrindeki komutanlara, şu şekilde seslenmektedir: Arslan ve kartal yavruları gibi olunuz, yeryüzünde gece gündüz uçunuz; artık Romalılara ve Hristiyanlara aman vermeyiniz! Siz Alp Arslan ın komutanlarından biri olsaydınız ne yapardınız? Bugün üzerinde yaşadığımız Anadolu toprakları Malazgirt Zaferi ile Türklerin eline geçmeye başladı. Yapılan fetihlerle bölge kısa sürede Türk yurdu hâline geldi. Anadolu nun fethinin kolay bir şekilde gerçekleşmesinde birtakım faktörler etkili oldu. Bu faktörlerden bazıları Bizans ın durumundan bazıları da Anadolu nun siyasi ve coğrafi özelliklerinden kaynaklanıyordu. Anadolu ya Türk akınlarının başladığı dönemde Bi zans ın halktan ağır vergiler alması ve Ortodoks mezhebinden olmayanlara baskı uygulaması Ana do lu hal kı nı bezdiriyordu. Halk, adil bir yö ne timin öz le mini duyuyordu. Bunun yanında Ana do lu top rak la rı nın ta rım ve hay van cı lığa el ve riş li ol ma sı, Ma ve ra ün ne hir ve Ho ra san da ki ka la ba lık Türk kit le le ri ni Ana dolu ya çe ki yor du. Anadolu Türkler tarafından yalnızca askerî yönden fethedilmiyor, sosyal ve kültürel yönden de Türkleştiriliyordu. Anadolu ya gelenler (6.1. Resim) arasında yerleşik kültüre sahip Türk aileleri de vardı. Bizans İmparatorluğu ile mücadele eden Büyük Selçuklular, Anadolu nun çeşitli bölgelerine komutanlar göndererek fetih hareketini hızlandırıyorlardı. Bü yük Sel çuk lu Dev le ti nde bir bölgeyi ele ge çi ren ko mu ta na o bölgenin yö ne ti mi ve riliyordu. Ana do lu ya ya pı lan akın lar so nu cun da ele ge çi ri len böl ge ler Türk devlet geleneğine uyu la rak ko mu tan lar ara sın da pay laş tırılıyordu. Önceleri Bü yük Sel çuk lu Dev le ti ne bağ lı ola rak ken di böl gelerini Fetihlerle Anadolu nun Türkleşmesi ve İslamlaşması, s. 41. (Özetlenmiştir.) 6.1. Resim: Malazgirt Savaşı ndan sonra Türkler kitleler halinde Anadolu ya gelmeye başladı (Bir dergi, Aralık, 2003.) yöneten bu komutanlar daha son ra devletin zayıflamasıyla bağım sız lık larını ilan ediyorlardı. Böylece Anadolu da ilk Türk devletleri ve beylikleri kurulmaya başlıyordu. Türkler Anadolu ya gelmeden önce Anadolu da Rumlar, Ermeniler, Süryaniler, Gürcüler gibi değişik etnik yapıda çe şit li top lu luk lar ya şa mak tay dı. Bu topluluklar arasında bir siyasi birlik yoktu ve bunlar Bizans İmparatorluğu na bağlıydı. Bizans ın bu topluluklar üzerinde güç ve otoritesi her geçen gün azalmaktaydı. 188

4 6. Ünite Aşağıdaki ha ri ta da da görüldüğü gi bi Türkler Mar ma ra ve Ege ye ka dar iler le di ve Ana do lu da Da niş mentli ler, Ar tuk lu lar, Men gü cek li ler, Sal tuk lu lar, Ça ka Bey liği ve Tür ki ye Sel çuk lu la rı gi bi bir çok beylik ve dev let kur du lar Harita: Anadolu da kurulan ilk Türk devlet ve beylikleri (Tarih Atlası 1, s. 33.) XI. yüzyıldan itibaren Ana do lu da Türk dev let ve bey liklerinin ku rul ma sebeplerini nasıl açıklayabilirsiniz? 1. DANİŞMENTLİLER ( ) Anadolu da kurulan ilk Türk beyliklerindendir. Kurucusu Danişment Ahmet Gazi dir. Bey lik ler içe ri sinde en güç lü ola nı dır. Si vas, Ma lat ya ve Kay se ri do lay ların da hü küm süren Danişmentliler Türkiye Sel çuk lu Devleti ile birlikte Haçlılara karşı başarılı mücadeleler yapmışlardır. Ana do lu da önem li sa nat eser le ri meydana getirmişlerdir. Yanda fotoğrafını gördüğünüz Ana dolu nun ilk med re se si sa yı lan ve tıp eği ti mi ve ri len Yağıbasan Med re se si bun lar için de ilk ak la ge len dir. Kayseri Ulu Cami, Melik Gazi Kümbeti diğer önemli sanat eserlerindendir. Danişment Ahmet Gazi ve Melik Gazi nin Bizans, Haçlı ve Ermenilere karşı mücadelelerini, kahramanlıklarını anlatan Danişmentname destanı bu dönemde yazılmıştır. Danişmentlilerin varlığına Türkiye Selçuklu hükümdarı II. Kılıç Arslan son vermiştir (1178) Fotoğraf: Yağıbasan Medresesinden bir görünüm-niksar-tokat Danişmentli Beyliğinin Anadolu nun Türkleşmesine katkıları konusunda neler söyleyebilirsiniz? 189

5 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) 6.2. Fotoğraf: Emir Sal tuk Kümbeti-Erzurum Aşağıda verilen Saltuklular Döneminde Erzurum adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 2. SALTUKLULAR ( ) Er zu rum ve çev re sin de Ebulkasım Saltuk Bey tarafından kurulmuştur. Anadolu da kurulan ilk Türk beyliklerindendir. Saltuklular Gürcülerle savaşmış ve Danişmentlilerle birleşerek Haçlı saldırılarıyla mücadele etmişlerdir. Mama Hatun döneminde Erzincan ın Tercan ilçesinde yapılan Külliye, Türk mimarisinin en güzel eserleri arasında yer almaktadır. Yandaki fotoğrafta verilen Emir Saltuk Kümbeti yanında, Kale Cami, Tepsi Minare, Ulu Cami, Saltukluların diğer önemli sanat eserleri arasında yer alır. Türkiye Selçuklu hükümdarı Rükneddin Süleyman Şah 1202 yılında bu beyliğin varlığına son vermiştir. 1. Etkinlik: SALTUKLULAR DÖNEMİNDE ERZURUM Saltuklular zamanında Erzurum şehri de diğer Anadolu şehirleri gibi ekonomik ve ticari açıdan oldukça gelişmişti. Bölge, Akdeniz limanlarından ve Suriye den hareket edip Konya, Kayseri, Sivas ve Erzincan yolu ile Azerbaycan a, İran a veya Türkistan dan Erzurum a gelip aynı yoldan Akdeniz ve Trabzon limanlarına giden büyük bir kervan yolunun güzergâhında bulunduğu için ticari hayat çok canlı idi. Ayrıca Erzurum sahip olduğu geniş otlakları ile zengin bir hayvancılık potansiyeline de sahipti. Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C 8, s (Özetlenmiştir.) Erzurum şehrini önemli kılan unsurlar nelerdir? 6.3. Fotoğraf: Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası-Sivas 3. MENGÜCEKLİLER ( ) Erzincan ve Sivas-Divriği dolaylarında hüküm süren Mengücekliler Beyliği Mengücek Gazi tarafından kurulmuştur. Mengücek Gazi, Gürcü ve Rumlarla mücadele etmiştir. Mengücekliler İshak Bey in ölümünden sonra Erzincan ve Divriği olmak üzere ikiye ayrılmışlardır. Her iki kola Türkiye Selçuklu Devleti tarafından son verilmiştir. Tarım, ticaret, sanayi alanlarında gelişme gösteren Mengücekliler döneminde Er zin can ve çev re sin de kül tür ve sa nat alanında önemli gelişmeler sağlanmıştır. Anadolu yu İran a bağlayan büyük kervan yolunun Erzincan dan geçmesi şehirde ekonomik canlılığı artırmıştır. Bu dönemde yapılan ve yanda görseli verilen Div riği Ulu Ca mi ve Darüşşifası UNESCO tarafından hazırlanan dünya mirası eserleri listesine alınmıştır. Bilimin ve kültürün gelişmesine katkıda bulunan Mengücekliler bilim insanlarını da desteklemişlerdir Fotoğraf: Malabadi Köprüsü- Silvan-Diyarbakır 4. ARTUKLULAR Artuklu Beyliği, Artuk Bey ve çocukları tarafından Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde kurulmuştur. Bu dönemde Mar din, Di yar ba kır, Harput (Elazığ), Bat man ve çev re si Orta Çağın en önem li kül tür ve ti ca ret mer kezleri arasında yer almıştır. Mısır, Suriye, Mezopotamya ve İran ticaret yolları Ar tuk lu la rın kent le rin den ge çmiştir. Artuk Bey in ölümünden sonra Artuklular üç kola ayrılmışlardır. Hasankeyf kolu , Mardin kolu , Harput kolu yılları arasında varlıklarını sürdürmüşlerdir. Artuklular döneminde yapılan, taş işçiliğinin şaheserleri arasında yer alan ve yanda görseli verilen Ma la ba di Köp rü sü gü nü mü ze ka dar gelmiş tir. Mardin de Hatuniye Medresesi, Koçhisar da Ulucami, Şehidiye Medresesi Artukluların önemli sanat eserleri arasındadır. Artuklular döne- 190

6 minde bilim oldukça gelişmiştir. Bu dönemin en tanınmış bilim insanı ise yanda temsilî resmi verilen El-Cezeri (Asıl adı Bediüzzaman Ebul İz)dir. Haberleşme, kontrol, denge kurma ve ayarlama bilimi olan sibernetiğin ilk kurucusu olarak kabul edilmiştir. El-Cezeri su saatleri, mekanik olarak çalışan müzik aletleri, tulumbalar ve şifreli kilitler yapmıştır. Yazmış olduğu Kitab-ül Hiyel 1974 yılında İngilizceye tercüme edilmiştir. Ayrıca İngilizce yayınlanan Nature (Neyçır) dergisi; 1974 mart sayısında El-Cezeri yi yazı konusu yapmış, onun için XII. yüzyıl Müslüman mühendisliğinin doruğuna erişmiş Cizreli Ebul İz ifadesi kullanılmıştır. 6. Ünite 6.2. Resim: El Cezeri nin temsilî resmi (Bir dergi, Şubat 2004.) 5. ÇAKA BEYLİĞİ VE TÜRK DENİZCİLİĞİ Türkleri denizlerle kaynaştıran ilk öncü Çaka Bey olmuştur. Çaka Bey, 1078 yılında Bizans a esir düştü ve İstanbul a gönderildi. İstanbul daki esaret döneminde deniz ve denizciliğe karşı tutku derecesinde bir ilgi duymaya başladı yılında Bizans İmparatoru nun değişimi sebebiyle yaşanan karışıklıklardan yararlanarak kaçmayı başaran Çaka Bey, İzmir i ele geçirdi ve müstakil bir Türk Beyi olarak sınırlarını genişletmeye başladı. Çaka Bey, İzmir de o döneme göre modern sayılabilecek bir tersane yaptı. Bu aşamadan sonra gemi inşa faaliyetlerine geçti ve 50 parçalık ilk Türk Donanmasını 1081 yılında inşa etti yılı Türk Deniz Kuvvetlerinin kuruluş yılı olarak kabul edildi. Emir Çaka Bey, 1081 yılında Urla, Çeşme ve Foça yı ele geçirdi. Daha sonra Midilli ve Sakız Adası nı fetheden Çaka Bey komutasındaki ilk Türk Donanması, 1090 tarihinde Koyun Adaları civarında Bizans Donanması ile karşılaştı. Bizans Donanması ağır kayıplarla geri çekilmek zorunda kalmıştır. Peçenekler ve Türkiye Selçukluları ile İstanbul u fethetmek amacıyla bir ittifak kurdu. Ancak Bizans, Türkiye Selçukluları ile Çaka Beyin arasını açmayı başardı. Çaka Beyin 1095 yılında ölümü ile Türk Denizciliği önemli bir darbe aldı. 6. ANADOLU DA KURULAN DİĞER TÜRK BEYLİKLERİ Sökmenoğulları: Ahlat ve Van Gölü civarında Kutbeddin İl-Arslan ın komutanlarından Sökmen tarafından kurulmuş Türk beyliğidir. İnaloğulları: Diyarbakır ve çevresinde Türk komutanlarından Sadr Bey tarafından kurulmuştur. Dilmaçoğulları (Togan Arslanoğulları): Bitlis ve civarında Sultan Alp Arslan ın komutanlarından Dilmaçoğlu Mehmet tarafından kurulmuştur. Çubukoğulları: Harput ve çevresinde Melikşah ın komutanlarından Çubuk Bey tarafından kurulmuştur. İnançoğulları: Denizli ve çevresinde Mehmet Bey tarafından kurulmuştur. Tanrıvermişoğulları: Efes ve çevresinde Tanrıvermiş adlı bir Türkmen beyi tarafından kurulmuştur. Aşağıda verilen Türkiye de Kurulan İlk Türk Devlet ve Beyliklerinin Anadolu nun Türkleşmesine Olan Hizmetleri adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 2. Etkinlik: TÜRKİYE DE KURULAN İLK TÜRK DEVLET VE BEYLİKLERİNİN ANADOLU NUN TÜRKLEŞMESİNE OLAN HİZMETLERİ Türkiye de kurulan ilk Türk devlet ve beylikleri zamanında Anadolu nun Türkleşmesi hızlanmıştır. Bu dev let ler, bu lun duk la rı böl ge de kal ma ya rak hem Ana do lu nun fet hi ne ka tıl mışlar hem de ege men ol duk la rı yerleri Bizans, Gürcü ve Ermenilere karşı korumuşlardır. Bizans ve Haçlı kuvvetleriyle savaşmış, İslamiyetin Anadolu da yayılmasına çalışmışlardır. Doğudaki Moğol baskısı sonucunda Anadolu ya gelen Türkmenlere sa hip çık mışlardır. Böy le ce Ana do lu da Türk nü fu su hız la art mış ve ye ni yer le şim yer le ri kur ulmuştur. Türkçe, çoğun luğun ko nuş tuğu dil hâ li ne gelmiştir. Bu dev let ler ege men ol duk la rı yer le rin imarını sağ la mışlar; Anadolu kentlerini han, hamam, kervansaray, cami ve medreselerle donatarak Türk kül tür ve sanatının geliş mesine de kat kıda bulunmuşlardır. XII. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Av rupalılar Anadolu ya Türkiye demeye baş lamışlardır. Türkiye de kurulan ilk Türk devlet ve beyliklerinin Anadolu nun Türkleşmesine katkıları nelerdir? Açıklayınız. 191

7 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) Temel Kavramlar l Ferman l Haçlılar l Menşur l Prenslik B. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN KURULUŞU Hazırlık Çalışmaları 1. Türkiye Selçuklu Devleti nin kurucusu olan Süleyman Şah ın hayatı ile ilgili bir araştırma yapınız. 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki metni okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. Süleyman Şah, Anadolu ya fetih yapmak için gelen Türk komutanları içinde güçlü bir askeri güce ve yönetim yeteneğine sahipti. Bu sayede Anadolu ya göç etmiş Türkmenleri etrafında topladı. Bizans İmparatorluğu na karşı mücadelelere girişti. Anadolu da fetihler gerçekleştirdiğinden kendisine Anadolu Fatihi Gazi Süleyman Şah denildi. Süleyman Şah ın Anadolu ya göç eden Türkmenleri etrafında toplaması onun hangi özelliklerinin göstergesidir? 1. KUTALMIŞOĞLU SÜLEYMAN ŞAH DÖNEMİ ( ) 1071 Malazgirt Zaferi nden sonra Selçuklu komutanlarından Kutalmışoğlu Süleyman Şah, Anadolu nun batı taraflarını Melikşah adına fethetmekle görevlendirildi. Süleyman Şah, 1075 yı lın da, Bi zans ın elin de bu lu nan İz nik şehrini alıp başkent yaparak bağım sız lığı nı ilan et ti. Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Me lik şah bu du rum dan faz la hoşnut olmadıysa da daha sonra Süleyman Şah a bir ferman göndererek ona hükümdarlık un va nı ver di (1077). Abbasi halifesi de Süleyman Şah a hükümdarlığını onaylayan Menşur gönderdi. Böylece Türkiye Selçuklu Devleti resmen kurulmuş oldu. Süleyman Şah daha sonra kendi adına yandaki fotoğrafta görülen parayı bastırdı Fotoğraf: Süleyman Sü ley man Şah, devletini kurduktan sonra İs tan bul Boğa zı na ka dar olan yerlere Şa h ın bastırdığı para akınlar düzenledi. Bizans ı zayıflatmak amacıyla bu ülkedeki taht kavgalarına karıştı. Zor durumda kalan Bizans, Selçuklularla bir antlaşma imzalayarak (Dragon Antlaşması, 1081) vergi vermeyi ka bul et ti. Bu antlaşma ile ülkesinin batı sınırlarını güvence altına alan Süleyman Şah yerine komutanlarından Ebu l Kasım ı bırakarak güney seferine çıktı. O çağ da Hris ti yan dün ya sı nın kut sal ken ti sa yı lan An tak ya Er me ni Prens liği ni ele ge çir di. Sü ley man Şah bu ra da ki hal ka hiç do kun ma ya rak esir alı nan Er me ni le ri de ser best bı raktı. Askerlerine seslenen Süleyman Şah Hristiyan halka iyi davranılmasını, halktan zorla hiçbir şey alınmamasını ve evlerine girilmemesini emretti Fotoğraf: Süleyman Şah ın Türbesi (Caber Kalesi, Suriye) Adana, Tarsus ve Antakya yı fethederek Su ri ye böl ge si ne yö ne len Sü ley man Şah, Suriye Selçuklu Sultanı olan Tu tuş la yap tığı sa va şı kay bet ti ve da ha son ra öl dü (1086). Tutuş tarafından esir alınan Süleyman Şah ın oğulları Büyük Selçuklu Devleti nin merkezi Isfahan a getirilerek Melikşah a teslim edildi. Yandaki fotoğrafta görülen Sü ley man Şah ın kab ri gü nümüzde Suriye sınırları içerisindeki Caber Kalesi nde bulunmaktadır. Mezarın bu lun duğu böl ge Lo zan Ant laş ma sı na gö re Türk top rağı ka bul edil diği için buranın koruyuculuğunu Türk askerleri yapmaktadır Celali Takvimi uygulanmaya başlandı. Suriye Selçuklu Devleti hükümdarı Tutuş Bey Kudüs kentini ele geçirdi Kastilya Leon Kralı IV. Alfonso Müslümanların elinden Toledo kentini aldı Hasan Sabbah Alamut Kalesi ni ele geçirdi.

8 6. Ünite Süleyman Şah ölünce yerine naip olarak bıraktığı Ebu l Kasım, devleti idare etmeye başladı. Melikşah ın ölmesiyle birlikte Süleyman Şah ın oğulları Kılıç Arslan ve Kulan Arslan Anadolu ya geldi. Kılıç Arslan Türkiye Selçuklu Devleti nin başına geçti. 2. I. KILIÇ ARSLAN DÖNEMİ ( ) 6.3. Resim: I. Kılıç Arslan ın temsilî resmi (www. atilim.edu.tr) I. Kılıç Arslan hükümdar olunca devlet işlerini düzene koydu. Önemli yerlere vali ve komutanlar atayarak Bizans İmparatorluğu üzerinde yeniden denetim kurdu. İstanbul u almak isteyen Çaka Bey in faaliyetlerinden endişe duyan Bizans, Çaka Bey ile yanda temsilî resmi görülen I. Kılıç Arslan ın arasını açmayı başardı. Bizansla antlaşma yapan I. Kılıç Arslan, Çaka Bey i öldürterek batı sınırını güvence altına aldı. Doğuya yönelen I. Kılıç Arslan Malatya yı kuşattığı sırada Haçlıların büyük bir ordu ile Anadolu ya doğru geldiğini haber alınca kuşatmayı kaldırarak İznik e döndü. I. Kılıç Arslan, yandaki temsilî resimde görülen I. Haçlı Seferi sırasında Danişmentlilerle birlikte vur-kaç taktiği uygulayarak Haçlılara önemli kayıplar verdirmesine rağmen İznik Haçlıların eline geçince ülkenin merkezini Konya ya taşıdı. I. Haçlı Seferi nden sonra doğuya yönelen I. Kılıç Arslan Danişmentlilerin elinde bulunan Malatya yı, daha sonra Suriye ye yönelerek Musul u aldı. Suriye de Emir Çavlı ile yaptığı mücadeleyi kaybeden I. Kılıç Arslan, Habur Irmağı nı geçerken boğularak öldü (1107) Resim: I.Haçlı Seferini anlatan temsilî resim (Bir dergi, Şubat 2009.) Aşağıda verilen I. Kılıç Arslan ve Haçlı Esirleri adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 3. Etkinlik: I. KILIÇ ARSLAN VE HAÇLI ESİRLERİ Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan, 1096 yılında Anadolu ya giren haçlı ordusuyla köy köy, tepe tepe savaşıyordu. Başkent İznik i terk edip Konya ya yerleşmek mecburiyetinde kalmıştı. Bir sabah sarayından çıkmış şehri dolaşıyordu. Esirlerin bir arada tutulduğu açık hava hapishanesinin yanından geçerken bir ses duydu: Biz ne olacağız? Kılıç Arslan sesin geldiği yöne döndü. Konuşan, genç ve güzel bir kızdı. Haçlılar Kudüs e yerleşmek amacıyla eş ve çocuklarıyla yola çıkmışlardı. Kıza sordu: Kimsin, ne istiyorsun? Esir Fransız Efon Eyyid in kız kardeşi İsabella yım. Vatanıma dönmek istiyorum. Biz Türkler, yurdumuzda oturanlara çekip gidin diyemeyiz. Yurdumda din ve âdetiniz üzere yaşayabilirsiniz. Fakat arzu ettiğiniz gün memleketinize de dönebilirsiniz. Ben vatan hasretini takdir edenlerdenim. Kılıç Arslan bu konuşmadan sonra esirlere harçlık verilmesini emretti. Eğlenmelerine ve gruplar hâlinde ülkelerine dönmelerine izin verdi. Mehmet Özel, Vatan Millet ve Bayrak Sevgisi, s Bu bilgilere göre I. Kılıç Arslan ın kişisel özellikleri hakkında neler söyleyebilirsiniz? 3. I. MESUD DÖNEMİ ( ) I. Kılıç Arslan dan sonra başa geçen Sultan Mesud, Danişmentlilerle yaşanan saltanat mücadelesinden yararlanarak Ankara, Çankırı, Kastamonu ve Elbistan bölgelerini ele geçirdi. Bizans İmparatorunu Konya Akşehir de yapılan savaşta yenmeyi başardı. Böylece Anadolu daki gücünü ve otoritesini artırdı. Anadolu da bu gelişmeler yaşanırken II. Haçlı Seferi başlamıştı. Sultan Mesut, İznik-Eskişehir yönünde ilerleyen Haçlıları büyük bir bozguna uğratarak başarılar kazandı. Haçlılara büyük kayıplar verdirdi. Anadolu daki imar faaliyetlerine yönelen I. Mesud, ülkede birçok cami, medrese, han, hamam ve yollar yaptırdı; yoksullara, yolcu ve ihtiyaç sahiplerine yönelik hayır kurumları inşa ettirdi. 193

9 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) Temel Kavramlar C. HAÇLI SEFERLERİ l Kluni Tarikatı l Kontluk l Papa l Senyör l Şövalye Hazırlık Çalışmaları 1. Avrupa nın ekonomik durumunun Haçlı Seferlerinin düzenlenmesindeki rolünü araştırınız. 2. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki metni okuyarak altında verilen soruları cevaplayınız. Selçuklular 1071 de Malazgirt Savaşı nı kazanarak İstanbul sınırlarına kadar ilerlemişlerdi. İstanbul her an Türklerin eline geçebilirdi. İmparator Alexios Komnenos (Aleksios Komenos), Flander Kontu Robert (Rabırt) la komutasındaki 200 kadar şövalyeyi İstanbul da ağırlamış ve Papa II. Urbanus (Urban) a asker gücü desteği için Robert aracılığıyla bir teklif göndermişti. Bu tam da papanın beklediği fırsattı. Güray Kırpık, Doğunun ve Batının Gözünden Haçlılar, s Bizans İmparatorunun Türklere karşı papadan yardım istemesinin nedenleri nelerdir? 2. Papanın Bizanslıların teklifine olumlu yaklaşmasının amacı ne olabilir? 1. HAÇLI SEFERLERİNİN NEDENLERİ Orta Çağın en büyük siyasi ve askerî olaylarından biri olan Haç lı Se fer le ri, XI ve XIII. yüz yıl lar ara sın da Hris ti yan la rın kut sal say dık la rı yer le ri Müs lü man la rın elin den ge ri al mak ama cıy la dü zen lenmiştir. Yandaki temsilî resimde görüldüğü gibi Hris tiyan lar se fere çı kar ken ön le ri ne, seferden dönerken ise sırt la rı na haç işa re ti tak tık la rından bu adla anılmışlardır. Haçlı Seferlerinin Avrupalılar tarafından yapılmasında dinî nedenler dışında siyasi ve ekonomik nedenler de etkili olmuştur. Kilise ve din adam ları bu seferlerin düzenlenmesini sağlayan en önemli unsurlardır Resim: Haçlı askeri nin temsilî resmi (Türkler Ansiklopedisi, C 6, s. 387.) Haçlı Seferlerinin dinî sebepleri arasında yer alan ve Hristiyanlarca kutsal sayılan yer ler ne re ler dir? 6.6. Resim: II. Urbanus (Urban) ın temsilî resmi (Türkler Ansiklopedisi, C 6, s. 669.) Yanda temsilî resmi görülen Pa pa II. Urbanus (Urban) Hris ti yan la rı Haçlı Seferlerine teş vik et mek için yap tığı ko nuş ma da Müs lü man lar şu an din kar deş le rimiz le sa vaş mak ta dır lar. Onlar biz den bir an ön ce yar dım bek li yor lar. Siz le ri Müs lüman la ra kar şı sa va şa çağı rı yo rum. Ay rı ca bu nu ben değil Tan rı ve Hz. İsa da is te mekte dir. Bu sa vaş ta Tan rı ve İsa si ze yar dım ede cek ve ke sin za fer si zin ola cak tır. Bu se fer le re her kim ka tı lır sa tüm gü nah la rı af fe di le cek, eğer ölür se de cen ne te gi de cektir. (1) dedi. Sonuçta pa pa oku ma yazma bilmeyen yoksul insanları bu se fer lere katılmaya ik na et me yi ba şar mıştı. Keşiş ve rahipler de köy ve kasabaları gezerek Hristiyan halkı Müslümanlara karşı birlik ve beraberliğe çağırıyorlardı. Klu ni Ta ri ka tı kutsal yerlerin Müslümanların elinden alınması gerektiği yönünde halkı kışkırtıyordu. Din adamları şövalyelere de çağrıda bulunarak ele geçirecekleri toprakların kendilerine verileceğini söylüyorlardı. Orta Çağ boyunca kilise ve papa Avrupa Hristiyan halkı üzerinde büyük bir etkiye sahip olmuştu. Kilise ve papalar halkı istedikleri doğrultuda yönlendirebiliyorlardı. (1) Güray Kırpık, Doğunun ve Batının Gözünden Haçlılar, s

10 Haçlı Seferlerinin düzenlenmesinde etkili olan diğer sebepleri aşağıdaki gibi üç başlık altında toplayabiliriz. Ekonomik Sebepler ginliklerine ulaşma isteği mının açlık ve yoksulluk içinde olması gelen ticaret yollarına hâkim olma isteği Siyasi Sebepler ne kar şı lık Av ru pa dün ya sın dan yardım istemesi larak güçlerini daha fazla artırmak istemesi 6. Ünite Sosyal Sebepler mak istemesi ka tı la rak dük, kont gi bi un vanlar kazan mak is temesi 1. Ticaret yollarının Müslümanların elinde olması Avrupalıları ekonomik yönden nasıl etkilemiştir? 2. Derebeylerin Haçlı Seferleri ne katılmasının nedenleri neler olabilir? Aşağıda verilen I. Haçlı Seferleri başlıklı haritayı inceleyerek altındaki soruları cevaplayınız. 4. Etkinlik: HAÇLI SEFERLERİ 6.2. Harita: Haçlı Seferleri (Tarih Atlası 1, s. 36.) 1. Haç lı lar ne den Ana do lu top rak la rın dan geç mek is te miş ler dir? 2. Haç lı la rın diğer se fer ler de de niz yo lu nu kul lan ma la rı nın se be bi ola rak ne ler söy le ye bi lir siniz? Haçlılar sekiz büyük sefer düzenlemişlerdir. Bunlardan ilk dördü oldukça önemlidir. Bu seferlerden ilk üçü Ana do lu üze rin den ya pıl dığı için Tür ki ye Sel çuk lu Dev le ti ni doğ ru dan il gi len dir mektedir. IV. se fer İstanbul, diğer seferler ise Akdeniz yolu ile Kudüs üzerine yapılmıştır. I. Haçlı Seferi ( ): kişi ile sefere çıkan Haçlılar, Bizans İmparatorluğu ile bir antlaşma yaptılar. Anadolu ya gelen Haçlıların ilk amacı İznik i almaktı. I. Kılıç Arslan Haçlılara ağır kayıplar verdirme Paris Üniversitesi kuruldu I. Friedrich Barbarossa Alman İmparatoru oldu Harzemşahlar Moğol-Karahitay egemenliğine girdi. 195

11 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) sine rağmen İznik Haçlıların eline geçti. Haçlılar, Anadolu yu geçip Kudüs e geldiklerinde sayıları e düşmüştü. Kudüs, Urfa ve Antakya, Haçlıların; İznik ve Batı Anadolu ise Bizanslıların eline geçti. Haçlılar Kudüs ve çevresinde bir Latin krallığı; Antakya, Urfa, Şam da ise kontluklar kurdular. Böylece derebeylik rejimi Orta Doğu ya taşınmış oldu. I. Haçlı Seferi amacına ulaşan tek haçlı seferidir denebilir. Bilgi Hazinesi 1085 te Süleyman Şah tarafından fethedilen Antakya onun ölümüyle Büyük Selçukluların denetimine girdi. Şehir I. Haçlı Seferi sonunda Haçlıların eline geçti. Haçlılar şehirde canlı bir Türk bırakmadan tümünü kılıçtan geçirdiler. Antakya ahalisinin evleri ister Müslüman ister Hristiyan evi olsun tamamen yağma edildi. Haçlı Seferleri ne genellikle yoksul ve işsiz kişilerin katılmasını gözönünde bulundurduğunuzda o günkü Avrupa nın ekonomik durumu hakkında neler söyleyebilirsiniz? II. Haç lı Se fe ri ( ): Bu sefer, Musul Atabeyi İmadeddin Zengi nin Urfa yı Haçlılardan geri alması sebebiyle yapıldı. Avrupa devletlerinin kralları da bu sefere katıldı. Selçuklular ve Zengilerin direnişi ile karşılaşan Haçlılar büyük kayıplar verdi. Haçlılar bu seferde başarılı olamadı. Bu sefer ile Haçlılar Anadolu dan geçmek yerine deniz yolunu tercih etmeye başladı. Bizans, Haçlıların yardımıyla Anadolu yu geri alamıyacağını anladı. Tek başına hareket etmek istedi ancak bunda başarılı olamadı. III. Haç lı Se fe ri ( ): 1187 yılında Selahattin Eyyubi nin Hıttin Savaşı nda Küdus Kralı nı yenmesi ve şehri ele geçirmesi bu seferin yapılmasına yol açtı. İngiliz, Alman ve Fransız kralları da bu sefere katıldılar [Fransa Kralı Philippe Auguste (Filip Ogüst), Alman Kralı Friederich Barbarossa (Frederik Barbaros), İngiliz Kralı Arslan Yürekli Richard (Rişar)]. İngiltere Kralı Arslan Yürekli Richard, Kudüs ü almak için Selahattin Eyyubi ile savaştı ancak başarılı olamadı. Kudüs şehri Müslümanların elinde kaldı. III. Haçlı Seferi sonucunda Hristiyanlar Müslümanları yakından tanıma fırsatını buldular. Bu durum Hristiyanların Müslümanlarla ilgili bilinen yanlış düşüncelerinin değişmesinde etkili oldu. Bilgi Hazinesi Ey yu bi ler ( ) Mı sır, Su ri ye ve Hi caz da ege men olan bir Türk-İs lam Dev le ti dir. Ku ru cu su yanda temsilî resmini gördüğünüz Selahattin Eyyubi dir. Selahattin Eyyubi Kudüs Kral lığı na Hittin Savaşı yla son vererek Kudüs şehri ve civarının uzun sü re Müslümanların elinde kalmasını sağlamıştır. Selahattin Eyyubi nin ölümüyle ül kede ka rı şık lık lar baş la mıştır. Bu dev lete yine Türk ve Müslüman olan Mem luk ler 1250 yılında son vermiştir. Selahattin Eyyubi, merhametli ve adil bir hükümdardı. Kudüs ve çevresinde yaşayan Hristiyanlara, Yahudilere her türlü din ve inanç hürriyetini tanımıştı. Kudüs önlerine gelen ve daha sonra hastalanan İngiliz Kralı nı iyileştirmek için büyük gayret göstermişti Resim: Selahattin Eyyubi nin temsilî resmi (Bir dergi, Şubat, 2004.) 1157 Horasan Selçuklu Devleti kuruldu Moğol İmparatorluğu nun kurucusu Cengiz Han doğdu Suriye ye hakim olan Nureddin Mahmut Zengi nin Mısır ı ele geçirmesi 196

12 6. Ünite IV. Haç lı Se fe ri ( ): Eyyubi Devleti nin Filistin deki Yafa ile Suriye deki bazı şehirleri ele geçirmesi üzerine IV. Haçlı Seferi düzenlendi. Haçlıların hedefi Suriye de Eyyubi Devleti ile karşı karşıya kalan Haçlılara destek vererek Kudüs ü geri almaktı. Harekete geçen Haçlılar 1204 yılında İstanbul a geldiler. Bu sırada İstanbul da taht kavgaları sürdüğünden otorite boşluğu vardı. Bizans ın bu durumundan yararlanan Haçlılar şehri yağmalamaya başladılar. Bizans ta taht değişikliğinin yaşanması üzerine halk ayaklandı, imparator ve oğlu öldürüldü. Haçlılar 1204 yılında İstanbul da bir Latin İmparatorluğu kurdular. Bunun üzerine Bizans İmparatorluğu ndaki hanedan üyeleri İstanbul dan ayrılarak İznik ve Trabzon da iki ayrı devlet kurdular. İznik Devleti 1261 yılında İstanbul daki Latin İmparatorluğu na son vererek Bizans İmparatorluğu nu yeniden canlandırdı. Trabzon İmparatorluğu ise Fatih Sultan Mehmet in Trabzon u fethettiği tarihe kadar varlığını sürdürdü (1461). IV. Haçlı Seferi diğer seferlerden farklı bir özellik taşır. Amacı dışına çıkan bu sefer Bizans İmparatorluğu nu yıpratırken Müslümanlar açısından olumlu sonuçlar doğurdu. Bilgi Hazinesi IV. Haçlı Seferinde İstanbul un Haçlılar tarafından yağmalanmasının tarihte bir başka örneği yoktur. Bu şehir dokuz asır boyunca Hristiyan medeniyetinin merkezi olarak kalmıştı. Haçlılar bu yağmalama sırasında ne manastırlara ne kiliselere ne de kütüphanelere hürmet ediyorlardı. Ayasofya Kilisesi nde bile ipekli duvar halılarını yırtıp mihraptaki büyük gümüş şemsiyeyi parçalayan, din adamı tasvirleri ve kutsal kitaplar üzerinde tepinen kişilere rastlamak mümkündü. Yağmacılar saraylara olduğu gibi fakir kulübelerine de dalıyor ve bunları tahrip ediyorlardı. Yaralı kadın ve çocuklar ölüme terk ediliyordu. Üç gün süren bu korkunç yağma sonunda o muazzam ve güzel şehir bir harabe yığını hâline geldi Fotoğraf: İstanbul un işgalinden sonra alınıp götürülen Hipodromdaki dört at heykeli Venedikliler tarafından San Marko Kilisesi nin kapısı üzerine yerleştirildi. IV. Haçlı Seferi nden sonra dört büyük sefer daha yapıldı. Bu seferler Anadolu üzerinden değil de deniz yoluyla yapıldığı için doğrudan Türkiye Selçuklu Devleti ni ilgilendirmedi. Mısır daki Eyyubi ve Memluk Devletleri bu seferleri etkisiz hâle getirerek Orta Doğu yu Haçlılara karşı korumuşlardır. 2. HAÇLI SEFERLERİNİN SONUÇLARI Haçlı Seferleri dinî, siyasi, ekonomik ve sosyal sonuçlar doğurmuş; özellikle Orta Çağ boyunca Avrupa da ege men olan fe oda li te rejimi üze rin de et ki li ol muştur. Senyör ve şövalyelerin çoğu topraklarını kaybetmiştir. Bu kişilerin bir kısmı seferler sırasında ölmüş, sağ kalanlar ise ülkelerine döndüklerinde topraklarını satmak zorunda kalmışlardır. Onların topraklarını alan burjuvalar güçlenmiş, bu durum Avrupa da derebeylik (feodalite) rejiminin zayıflamasına yol açmıştır İngiltere nin İrlanda yı işgale başlaması Selahattin Eyyübi nin Mısırdaki Fatimi Halifeliğine son vermesi Cengiz Han ın Moğolistan daki göçebe toplulukları egemenliği altına toplayarak tarihin en geniş sınırlarına sahip devletini kurması. 197

13 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) Haçlı Seferlerinin sonuçları şöyle sıralanabilir: Ekonomik ve Sosyal Sonuçlar Doğu ve Ba tı ara sındaki ticaret gelişti. Cenova, Mar silya gibi Akdeniz limanları önem kazandı. Türk ve Müslümanların şehirleri yakıldı. Müslümanlar ekonomik kayıplara uğradı. Avrupa nın hayat standardı yükseldi. Ticaretle uğraşan burjuva sınıfı ortaya çıktı. Papanın ve kralların yapılan seferlerin masraflarını karşılamak için bankerlerden borç para almaları bankacılık sektörünü geliştirdi. Dinsel Sonuçlar Siyasi Sonuçlar Pa pa ve kili seye olan gü ven sarsıldı. Türklerin batıya olan ilerleyişi bir sü re dur du. Fetih hareketleri Hristiyanlarla Müslümanlar birbirlerini yavaşladı. yakından tanıdı, hoşgörü ve Türk le rin İs lam dün ya sın da ki güven ortamı gelişti. iti ba rı ve saygınlığı arttı. Haçlılar kut sal yerleri Müslümanların Bizans a gerekli yardım yapıladı elinden almayı başaramamadı. Bizans bu se ferlerden zararlı. çıktı. Ülke içerisindeki karışıklıklar Ka to lik ve Or todoks kiliseleri devam etti. arasındaki ayrılıklar daha da art tı. Orta Çağ Avrupasında egemen Skolastik düşünce önemini yitirmeye olan feodalite rejimi zayıfladı. başladı. Haçlılarla yapılan mücadeleler İslam dünyasını Moğol saldırıları karşısında güçsüz bıraktı. Haçlı Seferleri sonunda Türklerin İslam dünyasında itibarlarının artmasının nedenleri sizce nelerdir? Haçlı Seferleri sonunda Papa ve kiliseye olan güven neden sarsılmış olabilir? Haçlı Seferlerinin Avrupa siyasi yapısı üzerinde etkileri neler olmuştur? Bilgi Hazinesi Av rupalılar, Haçlı Seferleri sırasında bir ay dın lan ma dönemi yaşayan İs lam uy gar lığın dan yarar lan dılar. Müslümanların daha ön ce Arap çaya çevirdiği Eski Yunan yapıtları ile Farabi, İbn-i Sina gibi Türk-İslam bilginlerinin yapıtlarından çeviriler yaptılar. Bilim ve teknik alanındaki gelişmelerle ortaya çıkan pusula, barut ve kâğıdı Avrupa ya götürdüler. Haçlılar Müslümanlardan halı, ipek, pamuklu kumaş dokumacılığını öğrendiler. Müslümanlardan öğrendikleriyle ufukları genişleyen Avrupalılar yeni arayışlara yöneldiler. Bu arayışlar önce coğrafi keşiflerin, ardından da Rönesans ve reform hareketlerinin başlamasına neden oldu Resim: Haçlı Seferleri ni anlatan temsilî resim (Bir dergi, Şubat 2004.) 198

14 6. Ünite Temel Kavramlar l Ahilik Ç. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN YÜKSELME DÖNEMİ, KÜLTÜR VE UYGARLIĞI l Bacıyan-ı Rum l Darüşşifa l Hat l Suğdak l Tersane l Tezhip Hazırlık Çalışmaları 1. Miryokefalon Savaşı ndan sonra Anadolu ya Türkiye denilmesinin nedenleri nelerdir? 2. Selçukluların önemli ticaret ve liman şehirlerini ele geçirmek istemelerinin nedenleri neler olabilir? 3. Yanda verilen kavramlar size neleri çağrıştırmaktadır? Aşağıdaki metni okuyarak altında verilen soruyu cevaplayınız. İmparator Manuel, Anadolu yu geri almakta ne kadar azimli ve kararlıysa o zaman Selçuklu Devleti nin başında bulunan Sultan II. Kılıç Arslan da onu korumakta ve savunmakta o kadar azimli ve kararlıydı. Başka bir deyişle her iki taraf da fikir, hak ve davalarından vazgeçmeyecek kadar güçlüydü. Sonunda iki ordu Anadolu nun ve Türklüğün kaderini tayin için karşı karşıya geldi. Miryokefalon Savaşı nı Türkiye Selçuklu Devleti ve Bizans İmparatorluğu açısından değerlendirdiğinizde neler söyleyebilirsiniz? 1. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN YÜKSELME DÖNEMİ a. II. Kılıç Arslan Dönemi ( ) Sultan I. Mesud un ölümü üzerine tahta geçen yanda temsilî resmini gördüğünüz II. Kılıç Arslan ( ), saltanatının ilk yıllarında iktidarını sağlamlaştırmak için büyük gayret gösterdi. İsyan eden kardeşi Şehinşah ın Danişmendlilerle ve Musul Atabeyleriyle ittifak kurmasını engelleyerek onun isyanını bastırdı. II. Kılıç Arslan Da niş ment li Bey liği ne son ve rdikten sonra Tokat, Niksar ve Sivas ı alarak Ana do lu Türk bir liği ni ve güvenliğini büyük ölçüde sağladı. Türk le ri Ana do lu dan at ma ümidi bes le yen Bi zans a ağır bir ye nil gi yaşatma ça ba sına gir di. Bizans İmparatorluğu, Türkiye Selçuklularının gittikçe güçlenmesini ve Türkmen akıncılarının saldırılarını önleyemiyordu. I ve II. Haçlı Seferlerinde de umduğunu bulamayan imparator Manuel Kommen (Manuel Kommen), Türkleri Anadolu dan atmak ve Anadolu ya tekrar egemen olmak amacıyla ordusunu Avrupa dan gelen birliklerle güçlendirdi. Selçuklular, Bi zans a kar şı 1176 yı lın da yapılan Mir yo ke fa lon Sa va şı ile bü yük bir za fer ka zan dılar. Malazgirt Savaşı ndan sonra kazanılan bu zafer 6.9. Resim: II. Kılıç Arslan nın temsilî resmi (Bir dergi, Aralık, 2003.) Anadolu nun bir Türk yurdu olduğunu ve Türklerin Anadolu dan atılamayacağını ispatladı. Bizans bu savaşla savunmaya geçti ve bir daha saldırı gücünü kendinde bulamadı. II. Kılıç Arslan eski Türk devlet anlayışına göre ülkeyi on bir oğlu arasında paylaştırdı. Bu durum sağlığında taht kavgalarının başlamasına neden oldu yılında ölen II. Kılıç Arslan, Türkiye Selçuklu Devleti ni büyük bir devlet hâline getirerek ülkenin refah seviyesini yükseltti. b. I. Gıyasettin Keyhüsrev Dönemi II. Kılıç Arslan ölünce diğer kardeşlerine üstün gelen I. Gıyasettin Keyhüsrev hükümdar oldu. Fakat 1196 da kardeşi Süleyman Şah la yaptığı mücadeleyi kaybederek tahtı bırakmak zorunda kaldı. Hükümdar olan II. Rükneddin Süleyman Şah, Erzurum u alarak Saltuklu Beyliğine son verdi. Ermenilerle mücadele eden Süleyman Şah, ikinci kez çıktığı Gürcistan Seferi sırasında öldü (1204). Bu durum üzerine I. Gıyaseddin Keyhüsrev 1205 yılında yeniden Türkiye Selçuklu Sultanı oldu. Bu dönemde Anadolu da haçlı tehlikesi ortadan 199

15 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) kalktı ve Bizans ın saldırı gücü büyük ölçüde kırıldı. I. Gıyasettin Keyhüsrev zamanında Selçuklular ticaretin geliştirilmesine bağlı olarak denizciliğe de önem vermeye başladılar. Bu dönemde yapılan gelişmeler arasında şunlar yer almaktadır: Selçukluların önemli bir ticaret merkezi hâline geldi. Akdeniz in önemli bir kenti olan Antalya yı ele geçiren Keyhüsrev, burada ticaret yapan kişilerden alınan bazı vergileri kaldırdı. Ayrıca bu dönemde Venediklilerle bir ticari antlaşma imzalandı. Bu gelişmeler Bizans ı rahatsız etti. Keyhüsrev 1211 yılında Alaşehir de Bizanslıları ağır bir yenilgiye uğrattı. Savaş alanını gezerken bir düşman askeri tarafından şehit edildi. Aşağıda verilen Antalya adlı metni okuyarak altındaki soruları cevaplayınız. 5. Etkinlik: ANTALYA Kara yolu ticaretini geliştirmeye çalışan Selçukluların en önemli hedeflerinden biri Akdeniz ticaretini ele geçirmekti. Stratejik öneminin yanı sıra ticari açıdan Anadolu yu diğer Akdeniz ülkelerine bağlayan liman olması nedeniyle de Antalya nın alınması gerekiyordu. Mısır ve Suriye den gelen tacirler Anadolu ya geçiş yolu olarak Antalya yı kullanıyordu. Nitekim 1182 yılında Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan ( ) Antalya yı kuşatmış fakat alamamıştı. Antalya, I. Gıyaseddin Keyhüsrev in ikinci kez tahta çıkması sırasında fethedilmişti. Böylelikle Selçuklulara Akdeniz yolu açılmış, Antalya hem Avrupa ve Mısır la yapılan ticaretin merkezi hem de Selçuklu donanmasının üssü olmuştu. Selçuklular önemli sanat eserleriyle burayı bir Türk şehri hâline getirmişlerdi Fotoğraf: Antalya dan bir görünüm (Özetlenmiştir.) 1. Antalya ilinin coğrafi özellikleri hakkında neler söyleyebilirsiniz? 2. Türkiye Selçuklularının Akdeniz ve Karadeniz e inmek istemesinin temel nedenleri neler olabilir? ç. I. İz zed din Key ka vus Dönemi I. İzzettin Keykavus I. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde izlenen politikayı devam ettirdi. Kıbrıs Krallığı ile yap tığı ant laş may la Av ru pa lı tüc car la rın Kıb rıs üze rin den Ana do lu ya gel me le ri ni, Ve ne dik li le re de ba zı ti ca ri ko lay lık ların verilmesini sağladı te Si nop Li ma nı nı ele ge çir dik ten son ra bu ra da he men imar fa aliye tlerine gi rdi, ca mi ve med re selerle şehri bayındır hâle getirdi. Sinop ta ilk Selçuklu tersanesini yaptırdı. I. Gıyasettin Keyhüsrev ile I. İzzeddin Keykavus un ticari alandaki faaliyetleri Selçuklu ülkesini ekonomik yön den na sıl etkilemiş olabilir? d. I. Alâeddin Keykubad Dönemi Türkiye Sel çuk lu ları en ge niş sı nır la ra I. Alâeddin Keykubad dö nemin de ulaştı. I. Alâeddin Keykubad Men gü cek li ler Beyliği ne ve Ar tuk lula rın bü yük bir bö lü mü ne son vererek Anadolu Türk birliğini büyük ölçüde sağlamayı başardı. Fe tih ha re ket le ri ne de vam eden Key ku bad, yanda fotoğrafını gördüğünüz daha önceki adı Ka lonoros olan kaleyi ele ge çi re rek bu ra ya Alaiye (Alaaddin Şehri) is mi ni ver di. Bu ra da bir ter sa ne kurdu, böy le ce Sel çuk Fotoğraf: Alaiye (Alanya) Kalesi ve çevresinden bir görünüm 200

16 6. Ünite lu lar Si nop la beraber iki bü yük ter sa ne ye sa hip ol du lar. I. Alâeddin Keykubad, Sel çuk lu do nan ma sı nı Kı rım üze ri ne gön der di. İpek Yo lu nun Ka ra de niz e açı lan önem li bir ti ca ret li ma nı olan Suğ dak ı ele ge çir di. Bu sefer, Selçukluların ilk denizaşırı seferi olması bakımından önemlidir. Kıpçak beyleri ve Rus knezleri bu sefer sonucunda Selçuklu egemenliği altına girdi Harita: Türkiye Selçuklu Devleti (Tarih Atlası 1, s. 78.) Aşağıda verilen Alanya adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 6. Etkinlik: ALANYA Alanya ya ulaştık. Burası dünyanın en güzel memleketidir. Allah diğer ülkelere tek tek bahşettiği güzellikleri burada bir araya getirmiştir. Ahalisi güzel ve temizdir. Allah ın yarattığı insanlar içinde en şefkatlisi bunlardır. Bu ülkede bir eve misafir olduğunuzda kadın erkek durumunuzu sorarlar. Burada kadınlar erkeklerden kaçmaz, ayrılacağımız zaman sanki akrabaymış gibi özlemle vedalaşırlar ve gözyaşı dökerler. Alanya büyük bir şehirdir ve ahalisi Türkmen dir. Kahire, İskenderiye ve Suriye tüccarları bu şehre gelip alışveriş yaparlar. Limanın üzerinde sağlam ve haşin bir kale vardır ki Büyük Sultan Alaeddin-i Rumi nin eseridir. İbn-i Batuta, Dünya Seyahatnamesi, s. 4, 5. (Özetlenmiştir.) Yukarıda verilen bilgilere göre Alanya nın ve Alanya da yaşayan halkın özellikleri hakkında neler söyleyebilirsiniz? Aşağıda verilen Konya adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 7. Etkinlik: KONYA Tarihî eserleri bakımından Türklerin sayılı şehirleri arasında yer alan Konya, Selçuklulara iki asırdan fazla başkentlik yapmıştır. Türk mimarisinin önemli eserleri sayılan abidelerle şehir adeta süslenmiştir. Bu yönden Konya, Selçuklu devrinde Bursa, Edirne ve İstanbul dan önce En Muhteşem Türk Şehri mertebesine yükselmiştir. Bu eserlerin başında Konya nın sembolü sayılan Mevlana Müzesi ve Türbesi gelir Fotoğraf: Mevlana Müzesi ve Türbesi (Konya) 201

17 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) Alâeddin Camisi, Sahip Ata Külliyesi, Karatay Medresesi, İnce Minareli Medrese, Sırçalı Medrese Selçuklu döneminin diğer eserleridir. Kentte Selçuklu ve beylikler dönemine ait pek çok cami, hamam, çeşme, köprü, tekke, kervansaray, hastane ve su yolu vardır. Konya XIII. yüzyılın ilk yarısında Sultan Alâeddin Keykubad ( ) devri ve sonrasında dünyanın ilim ve sanat merkezi olma özelliğini kazanmıştır. Türk-İslam dünyasının her tarafından gelen bilim ve sanat insanları Konya da toplanmışlardır. Bahaeddin Veled, Muhyiddin Arabî, Mevlana Celaleddin Rumi, Şemsi Tebrizi gibi bilgin, mutasavvıf ve filozoflar kıymetli eserlerini Konya da hazırlayarak dünyaya ışık tutmuşlardır. Konya nın Altın Çağı denilebilecek bu özelliği XVI. yüzyıl ortalarına kadar devam etmiştir. (Özetlenmiştir.) Etkinlikte verilen bilgilere göre Konya şehrinin kültürel ve sosyal hayatı ile ilgili neler söyleyebilirsiniz? Moğol teh li ke si ni ya kın dan ta kip eden Alâeddin Keykubad bu na kar şı ted bir ler al ma yı ih mal etmemekteydi. Bu amaçla Moğollara karşı Eyyubiler ve Abbasi Halifesi ile iyi ilişkiler kurmaya çalıştı. Doğudan gelebilecek tehlikeyi en aza indirmek için Konya, Kayseri ve Sivas kentlerinin surlarını onarttı. Moğol saldırılarından korunmak amacıyla Anadolu ya gelen Türk boylarının yerleşmelerini sağladı. Bütün bu önlemlerle beraber Moğollarla da iyi geçinmeye çalıştı. Özel lik le de Har zem şah la rı bir tam pon böl ge ola rak gördü, onlara destek verdi. An cak Har zem şah la r Sel çuk lu top rak la rı na sal dır ınca iki dev let 1230 da Yas sı çe men Sa va şı nda kar şı kar şı ya gel di ler. Yapılan savaşta Harzemşahlar ağır bir yenilgi aldı. Bu savaştan sonra toparlanamayan Harzemşahlar 1231 yılında yıkıldı. Yassıçemen savaşı sonrasında Har zem şah la rın zayıflaması Sel çuk lu lar açısından ne gi bi olum suz ge lişmelere yol açmıştır? Bilgi Hazinesi Harzemşahlar ( ) Harzem (Harizm), Hazar Denizi nin doğusunda Aral Gölü ne dökülen Ceyhun Irmağı nın güneyinde kalan bölgeye verilen addır. Bu bölgeyi yöneten hükümdarlara da Harzemşah (Harizmşah) unvanı verilirdi. Harzemşahlar Sel çuk lu hü küm da rı Sen cer in ölü mün den son ra İl Ars lan yö ne ti min de bağım sız lık la rını ilan ettiler. Devletin merkezi Gürgenç kenti oldu. Alaattin Tekiş ten sonra Harzemşahlar Devleti nde taht kav ga la rı yü zün den ka rı şık lık lar baş la dı. Bu nedenle devlet dışarıdan gelecek saldırılar karşısında güçsüz duruma düştü. 13. yüz yıl baş la rın da As ya da bü yük bir gü ç o la rak or ta ya çı kan Moğol la rın sal dı rı la rı ile zayıfladı. Celalettin Harzemşah, Tebriz başkent olmak üzere devleti yeniden kurduysa da bu geçici oldu. Celalettin Harzemşah Türkiye Selçuklu Sultanı I. Alâeddin Keykubad la iyi ilişkiler kurdu. Bir süre sonra Sel çuk lu la ra ait Ah lat ı ele ge çi rin ce iki hü küm da rın ara sı açıl dı. Har zem şah lar Sel çuk lu lar la Er zin can ya kın la rın da yap tık la rı Yassıçemen Sa va şı nda ye nil di ler (1230). Bu ye nil gi den son ra toparlanamayan Harzemşahlara Moğollar son verdi. Erdoğan Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, s. 194, 195, 196. (Özetlenmiştir.) Harzemşahlar Devleti nin zayıflaması Moğolların Anadolu yönünde ilerlemelerini nasıl etkilemiştir? Neden? 202

18 6. Ünite 2. TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN KÜLTÜR VE UYGARLIĞI a. Türkiye Selçuklu Devleti nin Sosyal Yapısı ve Ekonomik Durumu Türkiye Selçuklu Devleti nde halk konargöçer, köylü ve şehirli olmak üzere üç gruba ayrılırdı. Konargöçer olan Türkmenler genellikle uç bölgelere yerleştirilmişlerdi. Bunlar geçimlerini hayvancılıkla sağlardı. Köylüler ise tarım (çiftçilik)la uğraşır, elde ettikleri gelirin onda birini devlete vergi olarak verirlerdi. Şehirlerde devlet görevlileri, ticaretle uğraşanlar, zanaatkârlar, müderrisler, kadılar, öğrenciler ve dervişler otururdu. Alâeddin Keykubad döneminde Selçuklu ülkesi canlı bir ticaret merkezi hâline geldi. Bu dönemde birçok ker van sa ray yapıldı, tüc car la ra dü şük güm rük ver gi le ri uy gu landı ve ticaret devlet güvencesi altına alındı. Selçuklu ülkesinde herhangi bir sebeple zarara uğrayan tüccarların zararı devlet tarafından karşılanırdı. Türkiye nin, coğrafi konumu bakımından önemli ticaret yolları üzerinde bulunmasının önemini kavrayan diğer Selçuklu sultanları da ticareti geliştirmek amacıyla yollar, köprüler, hanlar ve kervansaraylar yaptırdı. Türkiye Selçukluları; Bizans İmparatorluğu, Venedik, İran ve Arap ülkeleriyle ticaret yapardı. Aşağıda verilen Kervansaraylar adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 8. Etkinlik: KERVANSARAYLAR Milletlerarası ticaret kervanlarının güvenliğinin sağlanması için Selçuk lu Dev le ti nin kur duğu teş ki lat, ekono mik ol duğu ka dar sos yal ve me de ni yön le ri ile de çok bü yük öne me sa hip ti. İn san la rın her tür lü ih ti ya cı düşünülerek yapılan kervansaraylarda yolcular hayvanlarıyla birlikte üç gün ücretsiz kalabiliyorlardı. Fakir ve kimsesizlere her türlü yardım yapılıyordu. Bu yapılar kale gibi sağlam duvarları ve demir kapıları ile değerli eşyalar taşıyan kervancılara gü ven li bir sığı nak gö re vi ni de görüyordu Fotoğraf: Konya-Aksaray arasındaki Sultan Hanı Kervansarayı nın ön yüzü Selçuklu kervansaraylarının sosyal ve ticari önemi hakkında neler söylenebilir? Ana do lu da ti ca re tin ge liş me siy le be ra ber şe hir ler gi de rek bü yü müş ve bu ra lar da İtal yan, Fran sız, İran lı, Su ri ye li ve Ya hu di tüc carların yaşadığı mahalleler oluşturulmuştu. Sel çuk lu lar Ana do lu nun çe şit li böl ge le rinde yabanlu (Genellikle kent merkezlerinin dışında tica ret ker van la rı için ku ru lan alış ve riş yer le ridir.) adı verilen pazarlar kurarlardı. Bazı pazarlarda Türkmenler hayvan ürünlerini satar ve karşılığında ihtiyaç maddeleri alırlardı. Bunlara Türkmen Pazarı denirdi. Konya, Aksaray, Sivas ve Uşak halı dokuma tezgahlarının bulunduğu başlıca kentlerdi. Yün, tiftik ve pamuktan üretilen kumaşlar da çeşitli ülkelere ihraç ediliyordu. Dericilik de önemli bir sanayi dalını teşkil ediyor du. Er zu rum, Si vas gi bi mer kez ler de çe şit li si lah lar üreti li yor du. Er zin can, özel lik le ba kır ev eş ya sı ima latın da ilk sı ra yı al mak ta idi. Al tın ve gü müş ta kı lar Kon ya ve Ala iye (Alan ya) de ya pı lı yor du. Türkiye Sel çuk lu la rı za ma nın da çı ka rı lan baş lı ca ma den ler de mir, şap, ka ya tu zu, la ci vert ta şı ve ba kırdı. Ulukışla, Gümüşhane, Amasya-Gümüşhacıköy ve Kütahya-Gümüşşar da gümüş atölyeleri vardı. İhraç malları ara sın da yer alan ka ya tu zu da Ana do lu nun çe şit li yer le rin de ki se kiz tuz la dan çı ka rı lı yor du. Şe bin ka ra hi sar ve Kü tah ya da el de edi len şap, İtal ya da gel iş me ye baş la yan do ku ma sa na yi nin ge rek si ni mi ni kar şı lı yor du. 203

19 Türkiye Tarihi ( Yüzyıl) Türkiye Selçuklu Devleti nde yaşayan Ermeniler daha çok zanaat ve ticaretle uğraşıyorlardı. Bu uğraş da onların yaşam düzeylerinin yükselmesini ve zenginleşmelerini sağlıyordu. Selçuklu sultanları, Müslüman tüccarlar gibi Ermeni tüccarlara da her türlü kolaylığı gösteriyor ve onları koruyorlardı. Ermenilerin yanında Müslüman olmayan diğer top lu luklara da sosyal ve eko no mik alanda Türk ler le eşit ko şul la rda haklar veriliyor, böylece Türklerle Müslüman olmayan topluluklar arasında uygarca bir ilişki gelişiyordu. Kimi zaman önemli devlet görevlerine Müslüman olmayanlar da getiriliyordu. Örneğin 1291 yılında Yahudi Sadü d-devle, Türkiye Selçukluları Devleti nde vezirlik makamına kadar yükselmişti. İbni Batuta nın Seyahatnamesi nden öğrendiğimize göre Aydınoğulları Beyliği nde bir Yahudi hekim, devlet yönetimi ile ilgili bir toplantıda Kur an hafızlarının önün de yer al ıyordu Fotoğraf: Halı-kilim dokumacılığı ve bakır oymacılığı geleneksel Türk el sanatlarındandır. Bilgi Hazinesi Ticaretin gelişmesiyle Türkiye Selçuklu Devleti nde ticari işlerde yenilik ve gelişmeler yaşandı. Çek, havale senedi, poliçe gibi uygulamalar başladı. Selçuklular bakır, gümüş ve altın paralar da bastırdılar. Paraların üzerinde sultanların resimleri bulunurdu. İlk madenî parayı I. Mesud, ilk altın parayı ise II. Kılıç Arslan bastırdı. Aşağıda verilen Anadolu da Hoşgörü adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 9. Etkinlik: ANADOLU DA HOŞGÖRÜ Ana do lu da ya şa yan Rum lar, Or to doks Hris ti yan lar, Er me ni ler ve Sür ya ni ler ara sın da ken di le ri ne özgü Ka to lik Hris ti yan lık mez hep le ri yay gın dır. Din ve ina nış ko nu sun da son de re ce hoş gö rü lü olan Sel çuk lular ge rek Rum la rın ge rek se Er me ni le rin ve Sür ya ni le rin din sel inanç ve ya şam la rı na hiç bir bi çim de ka rışmamışlardır. Ermeniler ve Süryaniler, Bizans İmparatorluğu zamanında olduğu gibi Ortodoks mezhebini kabul etmeye zorlanmamış, Ermeni ve Süryani kiliseleri etkinliklerini serbestçe sürdürmüşlerdir. Yahudiler de iba det yer le ri olan hav ra lar da din ve ina nış la rı nın ge rek le ri ni hiç bir bas kı al tın da kal ma dan ye ri ne getir miş ler dir. Sel çuk lu sul tan la rı ki li se le ri, ma nas tır la rı ve hav ra la rı zi ya ret edip ora la ra bağış lar da bu lunmuşlar, din ve inanç özgürlüğünün korunmasında halka örnek olmuşlardır. Mehmet Şeker, Anadolu da Bir Arada Yaşama Tecrübesi, s (Düzenlenmiştir.) Ana do lu da hoş gö rü lü bir an la yı şın olmasının olumlu sonuçları hakkında neler söyleyebilirsiniz? 204

20 6. Ünite Aşağıdaki etkinlikte verilen Türk ve Ermeni İlişkileri adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 10. Etkinlik: TÜRK VE ERMENİ İLİŞKİLERİ Er me ni ta rih çi Asog hik (Asogik), Er me ni le rin, Bi zans lı la rın yap tık la rı zu lüm ne de niy le Türk le rin Ana do lu ya ge liş le ri ni mem nu ni yet le kar şı la dık la rı nı ve on la ra yar dım et tik le ri ni ya zar. Ur fa lı Er meni ta rih çi Ma te os (Metyus) ise Ur fa Türk ler ta ra fı ndan fet he dil diğin de Er me ni le rin se vin dik le ri ni ve bu nu kut la dık la rı nı be lir tir. Er me ni ler Türk le rin, mal ve can gü ven liği ne do kun ma dık la rı nı, ken di le ri ne din ve vic dan hür ri ye ti ver dik le ri ni, re fah ve hu zur için de ya şa ma la rı na im kân ta nı dık la rı nı, han lar, ha mam lar, kervansaraylar, köprüler, saraylar yaparak şehirlerini imar ve inşa ettiklerini açıkça görürler. Anadolu ve Çu ku ro va da ya şa yan Er me ni ler, Türk le ri ta nı dık ça da ha da çok sev er ve her git tik le ri yer de on la rı âde ta bir kurtarıcı gibi karşılar. Mehmet Şeker, Anadolu da Bir Arada Yaşama Tecrübesi, s (Düzenlenmiştir.) Ermenilerin Anadolu nun her yerinde Türkleri kurtarıcı olarak görmelerinin nedenleri neler olabilir? Da rüş şi fa, bi mar ha ne ya da şi fa ha ne de ni len ya pı lar gü nü mü zün has ta ne le ri dir. Tür ki ye Sel çuk lu la rı ve beylikleri döneminde hemen hemen her kentte hastane ler yapılmıştır. Has ta, ye tim ve yok sul lar için ku ru lan da rüş şi fa larda ay nı za man da tıp öğ re ni mi de ya pıl ırdı. Da rüş şi fa lar tek baş la rı na ya da bir kül li ye nin bölümü ola rak ku rul muştu. Da rüş şi fa lar ara sın da en ün lü sü Kay se ri de ki Çif te Med re se nin bir bö lü mü olan Gev her Ne si be Ha tun Şi fa ha ne si dir. Bu ra da has ta lar te da vi edi lmiş, tıp öğ re ni mi ya pı lmıştır. Tür ki ye Sel çuk lu la rı na ait diğer önemli darüşşifaların başlıcaları şunlardır: Sivas İzzeddin Keykavus Darüşşifası, Divriği Turan Me lik Darüşşifası, Tokat Muineddin Pervane Darüşşifası, Amasya Torumtay Darüşşifası. Aşağıda verilen Gevher Nesibe nin Aşkı adlı metni okuyarak altındaki soruyu cevaplayınız. 11. Etkinlik: GEVHER NESİBE NİN AŞKI Gev her Ne si be, Sel çuk lu Hü küm darı II. Kı lı ç Arslan ın kı zı dır. Sel çuk lu or du su nun ko mu tan la rın dan bir sipahiye gönlünü kaptırır. Lakin Nesibe nin ağabeyi 1. Gıyaseddin Keyhüsrev bu aşka karşı çıkar. Sipahi yi Kay se ri den uzak tut ma nın yol la rı nı arar ve onu mu ha re be den mu ha re be ye gön de rir. Ni ha yet kan lı savaşların birinde sipahi şehit olur. Bunu öğrenen Nesibe Hatun, üzüntüsünden vereme yakalanır ve hasta yatağına mahkûm olur. Kız kardeşinin derdine doktorların çare bulamadığını öğrenen Gıyaseddin onu ölüm dö şeğin de zi ya ret eder. Ar tık ne söy le se bir an la mı yoktur. On dan son di leği nin ne ol duğu nu so rar. Gevher Nesibe: - Be nim der di min ça re si yok, ben son yol cu luğu ma çı kıyo rum. Mal var lığım la adı ma bir şi fa ha ne (has ta ne) yap tı rır Fotoğraf : Gevher Nesibe Şifahanesi (Kayseri) mısın? Gı ya sed din de rin acı lar için de bu söz le ri din ler, ona söz ve rir ve kar de şi nin ölü mü nü ça re siz ce sey reder. Onun bu di leği ni ger çek leş tir mek için can la baş la ça lış ma ya baş lar yı lın da has ta ne nin yapı mı na baş la nır ve iki yıl da bi ti ri lir. Gı ya sed din, kız kar de şi nin tür be si ni de has ta ne nin içi ne in şa etti rir. Gı ya sed din den son ra Gev her Ne si be nin diğer kar de şi İz zed din de has ta ne nin doğu su na bir tıp 205