BİREYCİLİK TOPLULUKÇULUK

Transkript

1 I T.C. MARMARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İNGİLİZCE İŞLETME ANABİLİM DALI ORGANIZATIONAL BEHAVIOR BİLİM DALI BİREYCİLİK TOPLULUKÇULUK VE GÜVENİN İŞYERİNDE GÜÇLENDİRMEYE OLAN ETKİLERİ İBRAHİM AYHAN TON İstanbul, 2008

2 II Yay n No : 2517 flletme Ekonomi : Baskı Eylül 2011 İSTANBUL ISBN Cop yright Bu ki ta b n bu ba s s n n Tür ki ye de ki ya y n hak la r BE TA Ba s m Ya y m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço al t la maz, da t la maz. Nor mal öl çü yü aflan ik ti bas lar ya p la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Baskı - Cilt : Net K rtasiye tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ STANBUL (Seltifika No: 13723) Tel: ( ) Kapak Tasar m : Müge Günbafl Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 III Ancak benim altından kalkabileceğim bir şey yapmak istiyorum Bu tezi neden yazıyorsun diye soran çok saygıdeğer bir akademisyene bu cevabı verdiğimi hatırlıyorum. Hâlbuki aynı soruyu kendime sorduğum zamanlarda farklı cevaplar verdiğim de oluyordu: Çünkü eşim bana inanıyor... çünkü oğluma örnek olmak istiyorum... çünkü anne-babam benimle gurur duyacaklar. Türkiye nin en kapsamlı atasözleri sözlüğünü hazırlayan kişiye telefon açıp, tezim için yardım istediğimde, veri tabanını hiç tereddüt etmeden benimle paylaştı. Birbirimizi henüz tanımıştık, o da yüz yüze değil, telefonla Gerçi ben hayırlı bir niyetle aramıştım kendisini, ama onun kararını bu kadar hızlı verip bana güvenmesinden ve yılların emeğini benim ellerime bir çırpıda teslim etmesinden de çok etkilenmiştim. Tez jürimle ilk toplantımızı yaptığımızda, araştırma modeli için önerdiğim bazı değişkenlerden henüz tez danışmanımın bile haberi yoktu. Tez danışmanım ve jüri üyeleri bana hep önemli ölçüde özerklik tanıdılar, ben de onların yüzünü kara çıkarmamak için kendime ve araştırmama inanıp sahiplendim, daha önce yapmadığım şeyleri yapmak için cesaretlendim. Eğer yukarıdaki küçük yaşantılar olmasaydı, bu araştırma bambaşka bir şekilde sonuçlanabilirdi. Zaten bu araştırmanın konusu da, yukarıdaki olaylarla ilgili, yani (sırasıyla) bireycilik- toplulukçuluk, güven ve güçlendirme ile ilgili. Bu konular güncel ve geçerli olmalarına rağmen, nadiren bir araya getirilip incelenmişlerdir. Bu araştırmada bu üç kavram arasındaki ilişkiler incelenmiştir.

4 IV ÖZET Bu araştırmada çalışanların güçlendirme düzeyi algısının öncellerini incelemiştir. Güçlendirme, dört bileşenden oluşan bir kavram olarak ele alınmıştır: davranışsal, yapısal, psikolojik, sosyal güçlendirme. Çalışanların güçlendirme düzeyi algılarının, çalışanların bireycilikleri, toplulukçulukları ve güven eğilimleri tarafından yordanacağı tahmin edilmiştir. Örgüte güvenin, bu bağıntılara şartlı değişken olarak etki edeceği varsayılmıştır. Araştırmada yer alan değişkenleri ölçmek için yeni ölçüm araçları geliştirilmiştir. Bireycilik-toplulukçuluk ölçeğinin geliştirilmesi sırasında yerel psikoloji yaklaşımı benimsenmiş, Türk atasözleri taranarak bireycilik-toplulukçuluğu en iyi ifade eden atasözleri seçilmiş, bu sözlerden yola çıkılarak yeni bir ölçek hazırlanmıştır. Güven eğilimi ölçeği, bu araştırmanın amacına uygun olarak çeşitli kişi ve gruplara, farklı durumlarda duyulan güveni az sayıda soru ile ölçecek şekilde tasarlanmıştır. Örgüte Güven ölçeği, 13 anketten derlenen 99 maddelik bir havuzda yer alan soruların sınıflanması ile oluşturulmuştur. Bulgular neticesi oluşan modelde sosyal güçlendirme toplulukçuluk tarafından yordanmaktadır; psikolojik güçlendirme, güven eğilimi tarafından yordanmaktadır; yapısal güçlendirme, örgüte güven tarafından yordanmaktadır. Buna karşılık davranışsal güçlendirme, hem toplulukçuluk, hem genel güven, hem de örgüte güven tarafından yordanmaktadır. Dört bileşenin ortalaması alınarak hesaplanan genel güçlendirmeyi ise bireycilik, toplulukçuluk, güven eğilimi ve örgüte güven yordamaktadır. Bu bağıntılarda örgüte güvenin şartlı değişken olarak etkisinin olmadığı tespit edilmiştir. Alınan neticeler, güçlendirmenin sadece çevresel değişkenler tarafından değil, psikolojik değişkenler tarafından da belirlendiğini destekler niteliktedir. Ayrıca örgüte güvenin yapısal güçlendirmeyi ve genel güçlendirmeyi açıklaması, bu değişkenin güçlendirme ile ilgili çalışmalarda daha fazla ilgi görmeyi hak ettiğine işaret ediyor olabilir.

5 V ABSTRACT The aim of this study was to analyze the antecedents of the empowerment level perceived by the employees. Empowerment was analyzed as consisting of four distinct components: behavioral, structural, psychological, social empowerment. It was hypothesized that the employees perceived levels of empowerment would be predicted by their levels of individualism, collectivism and propensity to trust. These effects would be moderated by the employee s trust towards their organization. New measurement scales were developed for the purposes of this study. An indigenous psychological approach was adopted in developing the individualismcollectivism scale. Turkish proverbs were scanned in order to select those that best represented individualist and collectivist values. A propensity to trust scale with few items was designed in order to measure trust towards different referents in different situations. A pool of ninety-nine trust items from 13 instruments were classified and analyzed to develop an organizational trust scale. The analysis of findings revealed partial support for the hypotheses. In the final model, collectivism predicted social empowerment, propensity to trust predicted psychological empowerment and organizational trust predicted structural empowerment. Collectivism, propensity to trust and organizational trust had significant effects on behavioral empowerment. All predictor variables had significant effects on the average empowerment level (general empowerment). Organizational trust had no moderating effect on any of the relationships stated above. The results imply that psychological variables and organizational trust can predict workplace empowerment. Therefore, they can be included besides environmental variables as antecedents of empowerment in future studies.

6 VI

7 VII İÇİNDEKİLER GİRİŞ... 1 I. LİTERATÜR GÜÇLENDİRME Güçlendirme Türleri Yapısal Güçlendirme Psikolojik Güçlendirme Davranışsal Güçlendirme Sosyal Güçlendirme Genel Güçlendirme Seviyesi BİREYCİLİK- TOPLULUKÇULUK Kültür Bağlamında Bireycilik- Toplulukçuluk Bireycilik-Toplulukçuluğun Tanımı Bireycilik-Toplulukçuluğun Kökeni ve Modernlikle İlişkisi Bireycilik- Toplulukçuluğu Ölçme Problemleri Bireycilik ve Toplulukçuluğun Güçlendirmeye Etkisi GÜVEN Güçlendirmenin Önkoşulu Olarak Güven Örgütsel Değişim ve Güven Yönetimsel Kontrol ve Güven Örgütsel Politika ve Güven Psikolojik Sözleşme ve Güven Güvenin Önem ve Tanımı Güven Eğilimi... 27

8 VIII Güven Eğiliminin Tanımı ve Önemi Güven Eğiliminin Güçlendirmeye Olan Etkisi Örgüte Güven Güvenilirliğin Tanımı ve Unsurları Yöneticiye Güvenin Güçlendirmeye Etkisi Örgüte Güvenin Yöneticiye Güvenden Farkı Örgüte Güvenin Güçlendirmeye Etkisi Demografik Değişkenler ve Güçlendirme İlişkisi ARAŞTIRMANIN AMACI II. METOD ÖRNEKLEM ÖLÇME ARAÇLARI Yerel Psikolojik Yaklaşım Sosyal Psikolojinin Krizi Kültürel Psikoloji Yerel Psikoloji Bu Araştırmanın Metodolojik Yaklaşımı Bireycilik-Toplulukçuluk Ölçeği İlk Eleme Doğal Sınıflama BT Yapısına Göre Sınıflama Hakem Kurulu Nihaî Anketin Oluşturulması Güçlendirme Ölçeği Yapısal Güçlendirme Ölçeği... 64

9 IX Davranışsal Güçlendirme Ölçeği Psikolojik Güçlendirme Ölçeği Sosyal Güçlendirme Ölçeği Ön Çalışma ve Nihaî Güçlendirme Ölçeği Güven Eğilimi Ölçüm Aracı Örgüte Güven Ölçeği UYGULAMA VERİ ANALİZİ III. BULGULAR IV. 1. ÖLÇEKLER İLE İLGİLİ BULGULAR Bireycilik-Toplulukçuluk Ölçeğinin Faktör Analizi ve Güvenilirlik Analizi Güven Eğilimi Ölçeğinin Güvenilirlik Analizi Örgüte Güven Ölçeğinin Faktör Analizi ve Güvenilirlik Analizi Güçlendirme Ölçeğinin Faktör Analizi ve Güvenilirlik Analizi BETİMSEL ANALİZ SONUÇLARI HİPOTEZ TESTLERİ İLE İLGİLİ BULGULAR Araştırma Modelinin Regresyon Analizi Yöntemi ile Test Edilmesi Hipotez Testleri ile İlgili Bulgular Bulguların Detaylı Analizi TARTIŞMA VE SONUÇ BULGULARLA İLGİLİ TARTIŞMA ÖLÇEKLERLE İLGİLİ TARTIŞMA V. KAYNAKLAR VI. SÖZLÜK VII. EKLER

10 Tablo 1. Tablo 2. Tablo 3. Tablo 4. Tablo 5. Tablo 6. Tablo 7. Tablo 8. Tablo 9. TABLOLAR Ölçüm Araçlarında En Sıklıkla Kullanılan Bireycilik ve Toplulukçuluk Boyutları...16 Atasözlerinin Doğal Sınıflamasında Kendine ve Etrafına Faydalı Olmak Boyutu...52 Atasözlerinin BT Yapısına göre Sınıflamasında İlişkililik Boyutu...55 Hakem Kurulu Değerlendirmelerinin Korelasyon Analizi...56 Toplulukçulukla İlgili Atasözlerinin Soruya Dönüşümü...59 Bireycilikle İlgili Atasözlerinin Soruya Dönüşümü...60 Batılı BT Yapısına Göre Hazırlanmış Toplulukçuluk Ölçeği...62 Batılı BT Yapısına Göre Hazırlanmış Bireycilik Ölçeği...63 Yapısal Güçlendirme Pilot Çalışmasına Dâhil Edilen Sorular ve Bileşenleri...65 Tablo 10. Davranışsal Güçlendirme Pilot Çalışmasına Dâhil Edilen Sorular ve Bileşenleri...66 Tablo 11. Psikolojik Güçlendirme Pilot Çalışmasına Dahil Edilen Sorular, Bileşenleri ve Kaynakları...68 Tablo 12. Sosyal Güçlendirme Pilot Çalışmasına Dâhil Edilen Sorular ve Bileşenleri...69 Tablo 13. Güçlendirme Ölçeği Pilot Çalışması Neticesi Yapılan Faktör Analizinin Sonuçları...70 Tablo 14. Güven Eğilimi Ölçeğini Oluşturan Sorular ve Kaynakları...74 Tablo 15. Çalışılan Örgüt Dışındaki Kurumlara Duyulan Güveni Ölçen Anketler, Soru Sayıları ve İç Tutarlılık Katsayıları...77 Tablo 16. Yöneticiye veya Çalışılan Örgüte Duyulan Güveni Ölçen Anketler, Soru Sayıları, Ölçeği Kullanan Araştırmalar ve İç Tutarlılık Katsayıları...78

11 XI Tablo 17. Örgüte Güven Ölçeğini Oluşturan Soruların Ait Olduğu Bileşen ve Alt Bileşenler...80 Tablo 18. Bireycilik-Toplulukçuluk Ölçeğinde Birinci Derece Faktör Analizi Sonrası Oluşan Faktörlerin İç Tutarlılık Katsayıları...84 Tablo 19. Bireycilik-Toplulukçuluk Ölçeğinde Birinci Derec Faktör Analizi Sonrası Oluşan Faktörler Arasındaki Korelasyonlar...84 Tablo 20. Bireycilik Toplulukçuluk Ölçeğinde Birinci Derece Faktör Analizi Sonuçları...85 Tablo 21. Bireycilik Toplulukçuluk Ölçeği İkinci Derece Faktör Analizi Sonucu...87 Tablo 22. Bireycilik ve Toplulukçuluk Faktörleri için Paired Sample T Testi Sonuçları...87 Tablo 23. Güven Eğilimi Ölçeği Friedman Testi Sonuçları...88 Tablo 24. Güven Eğilimi Ölçeğinde Referans Grupları için Yapılan Değerlendirmelerin İç Tutarlılık Katsayıları...89 Tablo 25. Güven Eğilimi Ölçeğinde Anket Ortalaması, Kontrol Sorusu ve Referans Grupları Arasındaki Korelasyonlar...89 Tablo 26. Yüksek ve Düşük Güven Eğilimi Ortalaması Olan Çeyrek Yüzdelik Grupları Arasındaki Farkların T-Testi Sonuçları...90 Tablo 27. Örgüte Güven Ölçeğinde Birinci Derece Faktör Analizi Sonucu...92 Tablo 28. Güçlendirme Ölçeğinde Birinci Derece Faktör Analizi Sonuçları...94 Tablo 29. Güçlendirme Ölçeğinde Birinci Derece Faktör Analizi Sonrası Oluşan Faktörlerin İç Tutarlılık Katsayıları...95 Tablo 30. Güçlendirme Ölçeğinde Birinci Derece Faktör Analizi Sonrası Oluşan Faktörler Arasındaki Korelasyonlar...95 Tablo 31. Güçlendirme Ölçeğinde İkinci Derece Faktör Analizi Sonucu...95 Tablo 32. Araştırma Değişkenlerinin Betimsel Analiz Sonuçları...97 Tablo 33. Araştırmada Yer Alan Değişkenler Arasındaki Korelasyonlar...98 Tablo 34. Araştırma Modelinin Regresyon Analizi Yöntemi ile Test Edilmesi...100

12 XII Tablo 35. Psikolojik ve Yapısal Güçlendirmenin Yordayıcılarının Hiyerarşik Regresyon Analizi Tablo 36. Davranışsal ve Sosyal Güçlendirmenin Yordayıcılarının Hiyerarşik Regresyon Analizi Tablo 37. Davranışsal ve Sosyal Güçlendirmenin Yordayıcılarının Detaylı Hiyerarşik Regresyon Analizi Tablo 38. Genel Güçlendirmenin Yordayıcılarının Hiyerarşik Regresyon Analizi ŞEKİLLER Şekil 1. Şekil 2. Araştırma Modeli...38 Bireycilik- Toplulukçuluk Ölçeğinin Gelişim Aşamaları...48