Is Average Propensity to Consume Stationary? A Time Series Analysis for Turkish Economy

Transkript

1 Anadolu İkisa ve İşleme Dergisi, 1 (1) 2017, Journal of Anaolian Economics and Business, 1 (1) 2017, Oralama Tükeim Eğilimi Durağan Mıdır? Türkiye Ekonomisi için Bir Zaman Serisi Analizi Öze Uğur SİVRİ 1 Belgin SEVEN 2 Bu çalışma oralama ükeim eğiliminin durağan olup olmadığını Türkiye ekonomisi için incelemekedir. Daha önce bu konuda yapılan çalışmalardan farklı olarak üçer aylık bir veri sei ile çalışılmış ve bu veri seinden yararlanarak üç ayrı Oralama Tükeim Eğilimi (APC) serisi oluşurulmuşur. Ayrıca her seri mevsimselliken arındırılarak analiz edilmişir. Analizlerde ADF ve PP gibi geleneksel birim kök esleri yanında daha yüksek bir güce veya daha düşük bir hacim çarpıklığına sahip esler de kullanılmışır. Ayrıca içsel bir biçimde bir ve iki yapısal kırılmaya izin veren birim kök esleri de kullanılmışır. Yapısal kırılmanın dikkae alınmadığı bazı es sonuçları durağanlık hipoezi lehine kanılar sunmakadır. Yapısal kırılmanın dikkae alınması durumunda ise bu kanılar genel olarak güçlenmekedir. Anahar Kelimeler: Oralama Tükeim Eğilimi, Tükeim Gelir Oranı, Birim Kök, Durağanlık, Yapısal Kırılmalar, Türkiye JEL Sınıflandırması: E21, C22 Is Average Propensiy o Consume Saionary? A Time Series Analysis for Turkish Economy Absrac This aricle invesigaes wheher average propensiy o consume is saionary for Turkish economy. Conrary o oher sudies which have invesigaed he same issue for Turkish economy a quarerly daa se is used and hree differen Average Propensiy o Consume (APC) series are calculaed by using his daa se. Besides, each series is seasonally adjused and analysed in his form. In addiion o widely used uni roo ess such as he ADF and he PP ess, some oher ess which generally have much power or less size disorions are used. Uni roo ess which allow one and wo srucural breaks endogenously are also used. Resuls of he ess wihou srucural breaks give some suppor for he saionariy hypohesis. When srucural breaks are accouned for, evidence supporing for he saionariy hypohesis is generally srenghened. Keywords: Average Propensiy o Consume, Consumpion Income Raio, Uni Roo, Saionariy, Srucural Breaks, Turkey JEL Classificaion: E21, C22 1. Giriş Tükeim-Gelir oranı veya Oralama Tükeim Eğilimi (APC) değişkeninin durağanlık özelliği incelenerek elde edilecek bilgiler ikisadi olarak çeşili açılardan 1 Doç. Dr., Recep Tayyip Erdoğan Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü, ugur.sivri@erdogan.edu.r 2 Recep Tayyip Erdoğan Üniversiesi, SBE, İkisa Anabilim Dalı, belgin_svn@homail.com 50

2 Uğur SİVRİ, Belgin SEVEN önem aşımakadır. Öncelikle, Saranis ve Sewar (1999) da da belirildiği gibi, bazı ükeim eorileri durağan bir APC ile uyumlu iken bazıları durağan olmayan bir APC ile uyumludur. Nispi Gelir Hipoezi, Sürekli Gelir Hipoezi, Alışkanlıkların Sürekliliği i ve Yaşam Boyu Gelir Hipoezi ilk gruba, Mulak Gelir Hipoezi, Marksis Yeersiz Tükeim Teorisi ve Gönülsüz Tasarruflar Teorisi ikinci gruba örnek olarak göserilebilir. Ayrıca sürpriz poliikalar da dâhil olmak üzere şokların APC üzerindeki ekisinin kalıcılığı, APC nin durağan olup olmamasına göre değişir. APC durağan ise şokların ekisi geçici olacak, aksi halde şokların ekisi kalıcı olacakır. Gerek eorik gerek ikisa poliikası uygulaması açısından aşıdığı öneme bağlı olarak hem ulusal hem uluslararası düzeyde APC nin durağanlığını inceleyen çok sayıda çalışma yapılmışır. Bu çalışmalar APC nin enegrasyon derecesi ile ilgili ne kanılar sunmakan uzakır. Örneğin uluslararası lieraürde Cook (2005), Romero-Avila (2009), Elmi ve Ranjbar (2013), Gözgör (2013), Yılancı vd. (2013), Chen ve Xie (2015) APC nin durağan olduğunu, Saranis ve Sewar (1999), Cook (2003), Romero-Avila (2008), Fallahi (2012), Cerrao vd. (2013) ve Solarin (2017) ise durağan olmadığını espi emişir. Ulusal lieraürde ise Arı ve Özcan (2015) APC nin ağırlıklı olarak durağan olmadığını espi emişir. Bu çalışmanın amacı APC nin durağan olup olmadığını Türkiye ekonomisi için yeniden incelemekir. Bu çalışma ile mevcu lieraüre şu açılardan kakıda bulunulması hedeflenmekedir: Öncelikle bu çalışmada daha önce analiz edilmeyen bir veri sei kullanılmışır. Pek çok uluslararası çalışmada olduğu gibi Türkiye ekonomisi için yapılan çalışmalarda da daha ziyade Penn World Tablosundan alınan yıllık veriler kullanılmışır. Buna karşılık bu çalışmada 1987 yılından başlayan ve günümüze kadar uzanan üçer aylık bir veri sei ile analiz yapılmışır. İkinci olarak incelenen dönemde farklı baz yıllara sahip ulusal gelir isaisikleri olmasından yararlanarak birden çok APC serisi hesaplanmış ve analiz edilmişir. Üçüncü olarak verideki mevsimsel özellikler göz önüne alınarak, üm değişkenler ayrıca mevsimselliken arındırılmış (SA) ve çalışma boyunca hem ham seri hem de mevsimselliken arındırılmış seri analiz edilmişir. Dördüncü olarak bu çalışmada Dickey-Fuller (1979, bundan sonra DF) esinin genişleilmiş versiyonu (ADF), Phillips ve Perron (1988, bundan sonra PP) ve Kwiakowski vd. (1992, bundan sonra KPSS) gibi lieraürde yaygın olarak kullanılan birim kök ve durağanlık esleri yanında genel olarak daha yüksek bir güce veya daha az hacim çarpıklığına sahip esler de kullanılmışır. Beşinci ve son olarak muhemel bir yapısal kırılmanın birim kök hipoezinin re edilememesine yol açabileceği göz önünde bulundurularak bu çalışmada ayrıca bir ve iki yapısal kırılmaya izin veren birim kök esleri de kullanılmışır. Çalışmanın geri kalan bölümü şu şekilde düzenlenmişir. İkinci bölümde lieraürde bu konuda yapılan çalışmaları emel özellikleri iibariyle inceleyen bir lieraür araması yer almakadır. Üçüncü bölümde çalışmada kullanılan veri sei ve ekonomerik yönemler anıılmakadır. Dördüncü bölümde çalışmanın emel bulguları sunulmaka ve beşinci ve son bölümde ise genel bir değerlendirme yapılmakadır. 51

3 2. Lieraür Taraması Anadolu İkisa ve İşleme Dergisi, 1 (1) 2017, APC hem ulusal hem de uluslararası lieraürde birçok çalışmanın araşırma konusunu oluşurmuşur. Bu çalışmalarda APC'nin durağanlığı çeşili dönemler için farklı örnekler üzerinden birim kök esleri kullanılarak analiz edilmişir. Saranis ve Sewar (1999), 20 OECD ülkesinin APC serilerini dönemi için analiz emişir. Analiz, es gücünün zayıflığı nedeniyle geleneksel birim kök esleri yerine panel birim kök esleriyle yapılmış ve analize konu olan üm ülkeler için serinin durağan olmadığı görülmüşür. Cook (2003) çalışmasında es gücü daha yüksek olan ağırlıklandırılmış simerik DF esi ile ekrarlı oralamaya göre düzelilmiş DF esini kullanarak Birleşik Krallığın APC serisinin durağanlığını 1955:Q1-2001:Q3 dönemi için analiz emişir. Seride birim kökün varlığına raslanmışır. Bir diğer çalışmasında Cook(2005), 20 OECD ülkesinin APC serilerini dönemi için incelerken bir ve iki kırılmalı LM birim kök eslerini kullanmışır. 6 ekonomi için ek kırılmalı, 14 ekonomi için ise iki kırılmalı durumda serilerin durağan olduğu gözlemlenmişir. Romero-Avila (2008), dönemi için 23 OECD ülkesinde APC serisinin durağanlığını araşırmışır. Tek değişkenli birim kök esleri ile panel birim kök esleri kullanılmış ve incelenen seride birim kökün varlığına raslanmışır. Bir diğer çalışmada Romero-Avila (2009), 23 OECD ülkesinin APC serilerinin sokasik özelliklerini dönemi için analiz emişir. Panel birim kök esleri kullanılmış ve serilerin birim kök içerdiği görülmüşür. Çok kırılmalı birim kök esleri uygulandığında ise seri durağan bulunmuşur. Fallahi (2012) çalışmasında 23 OECD ülkesinin APC serilerini dönemi için incelemişir. Çalışmada ADF ve M eslerinin yanı sıra serilerin durağanlığı % 90 güven aralıklarıyla üç farklı boosrap ekniği ile analiz edilmiş ve pek çok ülke için serinin durağan olmadığı görülmüşür. Cerrao, Perei ve Sewar (2013) çalışmalarında 24 OECD ülkesi ile OECD üyesi olmayan 33 ülkenin APC serilerinin durağanlığı, dönemi için analiz edilmişir. Analizde heerojen doğrusal olmayan panel birim kök esi ile yaay kesi bağımlılığı dikkae alan doğrusal panel birim kök esi kullanılmışır. Serilerin % 78'inin birim kök içerdiği espi edilmişir. Elmi ve Ranjbar (2013) 16 OECD ülkesinin APC serilerinin durağanlığını dönemi için araşırmışlardır. Esnek doğrusal olmayan durağanlık esi kullanılmışır. 12 ekonomi için serinin durağan olduğu görülmüşür. Gözgör (2013), 11 Merkez ve Doğu Avrupa ülkelerinin APC serilerini 1997:3-2012:9 dönemi için araşırırken yaay kesi bağımlılığını dikkae alan panel birim kök esi ile düzelilmiş ADF eslerini kullanmışır. Analize konu olan 9 ülke için (Bulgarisan, Çek Cumhuriyei, Esonya, Macarisan, Leonya, Livanya, Polonya, Romanya ve Slovakya) serinin durağan, diğer 2 ülke için ise (Hırvaisan ve Slovenya) serinin durağan olmadığı görülmüşür. Yılancı, Zeren ve Arı (2013) 9 Güneydoğu Asya ülkesini inceledikleri çalışmalarında, döneminin APC serilerini kullanmışlardır. Çalışmada panel LM birim kök esleri uygulanmışır. Analize konu olan üm ülkeler için serilerin durağan olduğu görülmüşür. Arı ve Özcan (2015) Türkiye ekonomisini inceledikleri çalışmalarında, APC serisini dönemi için analiz emişlerdir. Analiz yapılırken yapısal kırılmalı birim 52

4 Uğur SİVRİ, Belgin SEVEN kök esleri ile doğrusal olmayan birim kök esi kullanılmışır. Tes sonuçları ağırlıklı olarak serinin durağan olmadığı yönündedir. Chen ve Xie (2015) 20 OECD ülkesi için dönemini incelemişlerdir. Seri incelenirken yapısal kırılmalı birim kök esleri kullanılmış ve serilerin durağan olduğu görülmüşür. Solarin (2017) dönemi için 10 ASEAN üyesi ülkeyi incelediği çalışmasında, doğrusal olmayan panel birim kök esi ile yaay kesi bağımlılığını dikkae alan panel birim kök eslerini kullanmışır. Serinin birim kök içerdiği espi edilmişir. 3. Veri Sei ve Ekonomerik Yönem Bu çalışmada üçer aylık verilerden yararlanarak 1987:I-2017:I dönemi kapsanmışır. Bu dönemde Türkiye İsaisik Kurumu (TÜİK) arafından 1987, 1998 ve 2009 bazlı olmak üzere üç ayrı GDP serisi hesaplanmakadır. İlk seri 1987:I-2007:III dönemini, ikinci seri 1998:I-2016:II dönemini ve son seri ise 1998:I-2017:I dönemini kapsamakadır ve bu son seri halen daha hesaplanmaya devam edilmekedir. Dolayısıyla aynı dönemi kapsayan ve farklı baz yıllara sahip ulusal gelir serileri mevcuur. Bu serilerden yararlanarak üç ayrı APC serisi hesaplanmış ve çalışma boyunca analiz edilmişir. Bu seriler şu şekilde oluşurulmuşur: APC1: Nominal değerler üzerinden hesaplanmışır. 1987:I-2017:I dönemini kapsamakadır (121 gözlem). 1987:I :IV Dönemi 1987 bazlı seriden Özel Nihai Tükeim Harcamaları (Pay) olarak alınmışır. 1998:I :II Dönemi 1998 bazlı seriden Yerleşik Hanehalklarının Tükeimi (Pay) olarak alınmışır. 2016:III-2017:I Dönemi 2009 bazlı seriden Yerleşik Hanehalklarının ve Hanehalkına Hizme Eden Kâr Amacı Olmayan Kuruluşların Tükeimi (Pay) olarak alınmışır. APC2: Nominal değerler üzerinden hesaplanmışır. 1987:I-2017:I dönemini kapsamakadır (121 gözlem). 1987:I :IV Donemi 1987 bazlı seriden Özel Nihai Tükeim Harcamaları (Pay) olarak alınmışır. 1998:I-2017:I Donemi 2009 bazlı seriden Yerleşik Hanehalklarının ve Hanehalkına Hizme Eden Kâr Amacı Olmayan Kuruluşların Tükeimi (Pay) olarak alınmışır. APC3: Reel değerler üzerinden hesaplanmışır. 1987:I-2016:II dönemini kapsamakadır (118 gözlem). 1987:I-1997:IV dönemi 1987 bazlı seriden Özel Nihai Tükeim Harcamaları (Pay) olarak alınmışır. 1998:I-2016:III dönemi 1998 bazlı seriden Yerleşik Hanehalklarının Tükeimi (Pay) olarak alınmışır. Neden üç ayrı APC serisi oluşurulmuşur? Farklı bir ifadeyle neden ilk iki APC serisinde nominal değerlerle çalışılması ercih edilmişir? Bunun gerekçesi şudur: TÜİK 2009 bazlı yeni seri ile birlike GDP hesabını Laspeyres ipi bir endeks yerine Fisher ipi (zincir ağırlıklı) bir endeks biçiminde hesaplamaya başlayarak çok önemli bir değişiklik yapmışır. Fisher ipi endesklerin emel özelliklerinden bir anesi reel değişkenler üzerinden yapılan oran hesabının bir anlam aşımamasıdır (Whelan, 2002). Bunun gerekçelerinden bir anesi reel payların oplamının bire eşi olmamasıdır. Fisher ipi bir indekse oran hesabı yalnızca nominal değerler üzerinden yapıldığında bir anlam aşımakadır. Bu hususa bağlı olarak ve kendi 53

5 Anadolu İkisa ve İşleme Dergisi, 1 (1) 2017, içinde uarlı serilerle çalışma iseği mümkün olduğunca güncel ve çok sayıda gözlem içeren bir veri sei ile çalışma iseğine eklenince APC nin ilk iki seride olduğu gibi nominal değişkenler üzerinden anımlanması kaçınılmaz olmuşur. Gerek ükeim harcamaları gerekse GDP serisinde mevsimsel bileşenler olduğu açıkır. Söz konusu mevsimselliği gidermek için her bir APC serisi Census X-13 yönemi ile mevsimselliken arındırılmış ve bu şekilde elde edilen seriler SA biçiminde göserilmişir. Bundan sonra birim kök veya durağanlık esleriyle analizlere başlamadan önce her serinin doğal logariması alınmışır. Bu çalışmada APC nin durağan olup olmadığını incelemek için öncelikle yapısal kırılmayı dikkae almayan esler kullanılmışır. Bu amaçla lieraürde yaygın olarak kullanılan ADF, PP ve KPSS esleri yanında Ellio vd. (1996, bundan sonra ERS) arafından gelişirilen Dickey-Fuller (DF-) ve Poin Opimal Tes ile Ng ve Perron (2001) arafından gelişirilen M Tesleri de kullanılmışır. Bu son grup eslerin kullanılma nedeni genel olarak daha yüksek bir güce veya daha düşük bir hacim çarpıklığına sahip olmalarıdır. 3 Bu çalışmada APC nin durağan olup olmadığını incelemek için ayrıca yapısal kırılmayı dikkae alan esler de kullanılmışır. Bu amaçla içsel olarak bir ve iki kırılmaya izin veren sırasıyla Lee ve Srazicich (2004) ve Lee ve Srazicich (2003) esleri kullanılmışır. Lee ve Srazicich (2004) minimum Lagrange Muliplier (LM) birim kök esinde aşağıdaki veri üreim süreci ele alınmakadır: y Z, 1 (1) 2 Burada dışsal değişkenler vekörüdür ve ~ iid N(0, ). Lee ve Srazicich (2004) iki yapısal değişim modelini ele almışlardır: A alernaif hipoez Z alında sabi erimde bir defalık kırılmaya izin vermekedir. Bu model Z 1,, D, 1, TB 0, diğer 1 D biçiminde göserilebilir. Burada T B yapısal kırılma zamanıdır ve,. C alernaif hipoez alında sabi erimde ve rend 1 2, 3 kasayısında bir defalık değişime izin vermekedir. Bu model Z,, D, DT TB T 0, diğer, B 1 DT biçiminde göserilebilir. 1, Pek çok ekonomik zaman serisinde sadece bir kırılma olduğunu varsaymanın çok kısılayıcı olabileceğini ifade eden Lee ve Srazicich (2003) iki kırılmaya izin veren bir es gelişirmişlerdir. Yukarıda (1) numara ile göserilen veri üreim süreci için A nın genişleilmiş versiyonu AA sabi erimde iki kırılmaya izin vermekedir. Bu model 1,, D D, 1, T Bj 1 j 1, biçiminde Z, 1 2 D j 2 0, diğer 3 Lieraürde yaygın bir biçimde kullanılmaları nedeni ile kırılma içermeyen birim kök ve durağanlık eslerinin eorik alyapısı ile ilgili bu çalışmada bilgi verilmeyecekir. Kırılma içermeyen birim kök veya durağanlık eslerini bu konu ile ilgili lieraürde kullanan çalışmalara örnek olarak diğerleri yanında Romero-Avila (2008), Fallahi (2012) ve Chen ve Xie (2015) göserilebilir. 54

6 Uğur SİVRİ, Belgin SEVEN göserilebilir. Burada yapısal kırılma arihleridir. AA da nın değerine bağlı olarak sıfır ve alernaif hipoezler şu şekildedir: T Bj H0 : y 0 d1b1 d2b2 y 1 1 H1 : y 1 d1d1 d2d2 2 Burada 1, TBj 1 B j 1, 2 0, diğer j için, d d 1,d2 ve v 1 ile v 2 durağan haa erimleridir. CC, C nin genişleilmiş versiyonudur ve sabi erimde ve rendde iki değişime izin vermekedir. Bu model,, D, D, DT DT TBj, TBj 1 DT j, j 1, 2 0, diğer Z 1 2 1, 2 1, biçiminde göserilebilir. CC de nın değerine bağlı olarak sıfır ve alernaif hipoezler şu şekildedir: H0 : y 0 d1b1 d2b2 d3d1 d4d2 y 1 1 H1 : y 1 d1d1 d2d2 d3dt1 d4dt2 2 Lee ve Srazicich (2003 ve 2004) de belirildiği gibi, LM prensibi ile birim kök es isaisikleri aşağıdaki regresyon denklemi yardımı ile hesaplanabilir: y Z S 1 u Burada S y ˆ Z ˆ, 2,3,..., T; ˆ x y nin Z y1 Z 1 ˆ biçiminde hesaplanır ve (2) üzerine koşulmasıyla elde edilen regresyon kasayılarıdır; ˆ ile ile x nin sırasıyla ilk gözlem değerleridir. Birim kökü içeren sıfır hipoezini ( 0) es eden LM -es isaisiği, sıfır hipoezini es eden ˆ isaisiğidir. Kırılma 0 arihleri, olası üm kırılma arihleri minimum birim kök -es isaisikleri yardımıyla araşırılarak ve hesaplanan isaisiklerin en küçüğü seçilerek belirlenir: Inf ˆ ( ˆ) Inf ˆ( ) (3) Burada T B / T. İçsel bir biçimde yapısal kırılmaya izin veren üm birim kök eslerinde olduğu gibi uç nokaları elimine emek için % 10 luk bir rim uygulanmış ve yapısal kırılma araşırması ( 0.10T,0.90T ) aralığında, T gözlem sayısıdır, gerçekleşirilmişir. Ayrıca ookorelasyonu gidermek için S j, j 1,2,...,k erimleri (2) numaralı denkleme açıklayıcı değişken olarak ilave edilmişir. Bu işlemde k nın derecesi Ng ve Perron (1995) arafından önerilen Genelden Özele prosedürüne göre belirlenmişir. Bir kırılmalı birim kök esi için kriik değerler Lee ve Srazicich (2004) de, iki kırılmalı birim kök esi için kriik değerler ise Lee ve Srazicich (2003) de rapor edilmişir. 4. Bulgular Aşağıdaki Tablo1 de çalışmada kullanılan ve henüz logariması alınmamış üm APC değişkenleri için anımlayıcı bazı isaisikler verilmişir. y 1 Z 1 y Z 55

7 Anadolu İkisa ve İşleme Dergisi, 1 (1) 2017, Tablo1: APC İçin Tanımlayıcı Bazı İsaisikler APC1 SA APC1 APC2 SA APC2 APC3 SA APC3 Arimeik Oralama Medyan Maksimum Minimum Sandar Sapma Skewness Kurosis Jargue-Bera *** 4.79 * Gözlem Sayısı Nolar: i. SA ilgili değişkenin Census X-13 yönemi ile mevsimselliken arındırıldığını gösermekedir. ii. Jargue-Bera esinin sıfır hipoezi ilgili değişkenin normal dağıldığı biçimindedir. Jargue-Bera es isaisiği χ 2 (2) dağılımına uyar. iii. ***, ** ve * ilgili isaisiğin sırasıyla 1%, 5% ve 10% düzeyinde anlamlı olduğunu gösermekedir. Tablo1 de oralama iibariyle APC değerinin 0.65 ile 0.70 aralığında değişmekle beraber 0.70 e oldukça yakın olduğu gözlenmekedir. Ayrıca sandar sapma değerleri incelendiğinde SA serilerinin göreceli olarak daha dar bir aralıka dalgalandığı görülmekedir. Dağılımın simerisini ölçen Skewness değerleri iibariyle seriler arasında bazı farklılıklar olduğu gözlenmekedir. APC1, SA APC1 ve APC3 serileri, bazen çok küçük de olsa, sola çarpık iken diğer seriler sağa çarpıkır. Göze çarpan farklılıklar Jargue-Bera es isaisiğine de yansımakadır. Jargue-Bera esine göre sadece SA APC1 ve APC2 serileri normal dağılıma uymamakadır. Aşağıdaki Tablo2 de logariması alınan seriler için birim kök ve durağanlık es sonuçları rapor edilmişir. 56

8 Uğur SİVRİ, Belgin SEVEN Tablo2: Birim Kök ve Durağanlık Tes Sonuçları Tes APC 1 SA APC 1 APC 2 SA APC 2 APC 3 SA APC 3 Sabili Sabili ve Trendli Sabili Sabili ve Trendli Sabili Sabili ve Trendli Sabili Sabili ve Trendli Sabili Sabili ve Trendli Sabili Sabili ve Trendli ADF (4) (4) (1) ** (0) (4) (4) ** (0) * (0) *** (4) ** (4) * (0) *** (0) *** PP (10) *** (9) *** (6) * (6) (10) *** (10) *** (6) (2) *** (10) *** (10) *** (4) *** (4) *** DF (4) (4) (0) (0) (4) (4) (1) (0) *** (4) (4) (0) ** (0) *** Poin Opimal (10) (9) (4) (4) (11) (3) (4) (4) (3) (3) (4) (4) MZ (9) (9) (5) (4) (8) (8) (4) (4) (8) (8) (4) (4) M SB (9) (9) (5) (4) (8) (8) (4) (4) (8) (8) (4) (4) M Z (9) (9) (5) (4) (8) (8) (4) (4) (8) (8) (4) (4) M P T (9) (9) (5) (4) (8) (8) (4) (4) (8) (8) (4) (4) KPSS (9) (9) ** (7) * (6) *** (9) *** (9) (9) *** (7) ** (10) (10) (7) (7) * Nolar: i. Paranez içinde rapor edilen değerler ADF ve DF- esleri için Schwarz bilgi krierine göre bulunan gecikme uzunluğunu, PP ve KPSS esleri için Barle ağırlıkları ile Newey ve Wes (1994) prosedürüne göre bulunan ban genişliğini, Poin Opimal esi için ERS arafından önerilen ooregresyonda düzenlenmiş Akaike bilgi krierine göre hesaplanan gecikme uzunluğunu ve son olarak M esleri için Poin opimal esde olduğu gibi ancak ondan farklı olarak deerminisik açıklayıcı değişkenler olmadan ve rendden arındırılmış serilerin kullanıldığı ooregresyonda düzenlenmiş Akaike bilgi krierine göre hesaplanan gecikme uzunluğunu gösermekedir. ii. Teslerin sabili versiyonları için % 5 düzeyinde kriik değerler şu şekildedir: ADF , PP , DF , Poin Opimal 3.123, MZ -8.1, M SB 0.233, MZ , 3.449, PP , DF , Poin Opimal 5.644, M P T ve KPSS Teslerin sabili ve rendli versiyonları için % 5 düzeyinde kriik değerler şu şekildedir: ADF - MZ -17.3, M SB 0.168, M , Z M ve KPSS iii. ADF ve DF- esleri için ii nolu dipnoa rapor edilen % 5 kriik değerler, ablonun ikinci ve üçüncü süunlarında rapor edilen gecikme uzunluğunun izin verdiği kullanılabilir gözlem sayısı içindir. Gecikme uzunluğundaki ve buna bağlı olarak kullanılabilir gözlem sayısındaki değişiklikler, kriik değerlerde de çok küçük değişikliklere yol açmakadır. iv. ***, ** ve * ilgili isaisiğin sırasıyla 1%, 5% ve 10% düzeyinde anlamlı olduğunu gösermekedir. P T 57

9 Anadolu İkisa ve İşleme Dergisi, 1 (1) 2017, Tablo2 de görüldüğü üzere APC1 serisi PP esine göre % 1 düzeyinde durağandır. Ayrıca sabili denklemde KPSS esi de serinin durağan olduğunu gösermekedir. APC2 serisinin durağan olduğuna yönelik kanılar APC1 serisine göre daha fazladır. Bir kere, APC1 serisinde olduğu gibi, APC2 serisinde de PP es sonuçları serinin durağan olduğunu gösermekedir. Ayrıca sabili ve rendli denklem için KPSS esi de serinin durağan olduğunu gösermekedir. APC1 serisinden farklı olarak burada sabili ve rendli ADF sonuçlarına göre de seri % 5 anlamlılık düzeyinde durağandır. APC3 serisinin durağan olduğuna yönelik kanılar ise göreceli olarak daha fazladır. Bu durumda üm denklemler için ADF, PP ve KPSS es sonuçları serinin durağan olduğunu gösermekedir. Tablo2 de yer alan es sonuçları mevsimsel olarak uyarlanmış seriler için incelendiğinde öne çıkan hususlar şu şekildedir: SA APC1 serisi sadece sabili denklem için ADF ve PP eslerine göre durağandır. SA APC2 serisinin durağan olduğuna yönelik kanılar SA APC1 serisi ile kıyaslandığında yine daha fazladır. ADF es sonuçları üm denklemler için, bunun yanında PP ve DF- es sonuçları sadece sabili ve rendli denklem için serinin durağan olduğunu gösermekedir. Son olarak SA APC3 serisinin durağan olduğuna yönelik kanılar yine göreceli olarak en kuvveli olanlardır. ADF, PP ve DF- eslerine göre üm denklemlerde ve KPSS esine göre sabili denklemde seri durağan bulunmuşur. Tes sonuçları bir büün olarak değerlendirildiğinde öne çıkan hususlar şu şekildedir: Bir kere Poin Opimal ve M esleri serilerin durağan olmadığını gösermekedir. Buna karşılık PP es sonuçları serilerin durağan olduğuna yönelik en güçlü kanıların elde edildiği eslerdir. PP esi yanında kısmen ADF, DF- ve KPSS es sonuçları da serilerin durağan olduğuna yönelik kanılar sunmuşur. İkinci olarak APC nin hangi baz yıllı serilerden yararlanılarak oluşurulduğu hususunun önemli olabileceğine yönelik kanılar bulunmuşur. Özellikle APC3 serisi, mevsimselliken arındırılsın ya da arındırılmasın, durağanlık hipoezine en güçlü kanıların bulunduğu seridir. Son olarak bu çalışmada mevsimselliğin ele alınış biçiminin es sonuçları üzerinde kaliaif olarak önemli ekiler yapmadığı söylenebilir. Aşağıdaki Tablo3 de logariması alınan seriler için Lee ve Srazicich (2004) bir kırılmalı minimum LM birim kök es sonuçları rapor edilmişir. 58

10 Uğur SİVRİ, Belgin SEVEN Tablo3: Bir Kırılmalı Minimum LM Birim Kök ((Lee ve Srazicich(2004)) Tes Sonuçları APC 1 SA APC 1 APC 2 SA APC 2 APC 3 SA APC 3 A C A C A C A C A C A C Gecikme Uzunluğu LM Tes İsaisiği * ** ** ** ** *** *** Kırılma Dönemi 1998:III 1998:I 1992:IV 2002:II 1992:II 1995:I 2013:IV 1994:III 2001:III 2003:I 2001:III 2004:I B() * (1.883) *** (-3.110) *** (-2.680) ** (-2.058) (-1.406) (-1.541) ** (-2.381) * (1.946) * (1.977) (-1.035) (1.498) D() *** ** *** *** *** (2.994) (2.456) (4.074) (3.244) (4.703) Gözlem Sayısı Nolar: i. Gecikme uzunluğu (2) numaralı denklemde yer alan bağımlı değişken gecikme sayısını gösermekedir. Bu sayı, en uzun gecikme 16 alınarak, Ng ve Perron (1995) arafından önerilen Genelden Özele yönemiyle hesaplanmışır. ii. B() sabi erimdeki, D() ise eğimdeki kırılmayı göseren kukla değişken kasayılarıdır. Bu kukla değişkenler için kriik değerler sandar normal dağılım ablosundan alınmışır (1%, 5% ve 10% anlamlılık düzeyinde sırasıyla 2.576, 1.96 ve 1.645). iii. Paranez içindeki değerler -isaisikleridir. iv. ***, ** ve * ilgili isaisiğin sırasıyla 1%, 5% ve 10% düzeyinde anlamlı olduğunu gösermekedir. v. A için 1%, 5% ve 10% düzeyinde kriik değerler sırasıyla , ve dir. C için kriik değerler kırılmanın meydana geldiği döneme bağlı olarak bir ölçüde değişmekedir ve Lee ve Srazicich(2004, s.12) Tablo 1 de rapor edilmişir (0.809) ** (2.393) 59

11 Anadolu İkisa ve İşleme Dergisi, 1 (1) 2017, Tablo3 de yer alan Lee ve Srazicich (2004) bir kırılmalı minimum LM birim kök es sonuçları incelendiğinde göze çarpan hususlar şu şekildedir: Bir kere APC1 serisi bir kırılmanın dikkae alınması durumunda dahi durağan değildir. Buna karşılık APC2 serisi için hem model A hem C de, APC3 serisi için ise sadece C de sıfır hipoezi re edilmeke ve ilgili serilerin bir kırılmanın dikkae alınması durumunda durağan olduğu görülmekedir. Bu seriler için ahmin edilen modele bağlı olarak ve her seri için en az bir modelde, sabi erimde veya eğim kasayısında değişme olduğunu göseren kukla değişkenlerin en az birinin isaisiksel olarak anlamlı olduğu da görülmekedir. Tablo3 de yer alan Lee ve Srazicich (2004) bir kırılmalı minimum LM birim kök es sonuçları mevsimsel olarak uyarlanmış seriler için incelendiğinde dikka çeken hususlar şunlardır: Öncelikle SA APC1 serisi için, APC1 serisinde olduğu gibi, sıfır hipoezi re edilememişir. Diğer arafan gerek SA APC2 serisi, gerek SA APC3 serisi için kullanılan modele bağlı olmaksızın birim kök hipoezi re edilmişir. Üselik sıfır hipoezi en az % 5 anlamlılık düzeyinde re edilmişir. Bu sonuçlar bir kırılmanın dikkae alınması durumunda serilerin durağan olduğunu gösermekedir. Yine ahmin edilen modele bağlı olarak ve her seri için en az bir modelde, sabi erimde veya eğim kasayısında değişme olduğunu göseren kukla değişkenlerin en az birinin isaisiksel olarak anlamlı olduğu da görülmekedir. Tes sonuçları bir büün olarak değerlendirildiğinde öne çıkan hususlar şu şekildedir: bir kırılma dikkae alındığında incelenen serilerin durağan olduğuna yönelik kanılar güçlenmişir. APC2, SA APC2 ve SA APC3 serileri için üm modellerde, APC3 serisi için ise C de sıfır hipoezi re edilmiş ve incelenen serilerin bir kırılma ile durağan olduğu bulunmuşur. İkinci olarak APC3 serisinin bir kırılma ile durağan olduğuna yönelik kanılar, sıfır hipoezinin re edildiği anlamlılık düzeyi açısından değerlendirildiğinde, en güçlü olanlardandır. Bu husus kırılmanın analize kaılmadığı birim kök ve durağanlık esleri ile elde edilen sonuçlarla örüşmekedir. Ayrıca APC1 serisi için sıfır hipoezi re edilememiş ve bu serinin durağan olduğuna yönelik bir kanı bulunamamışır. Son olarak mevsimsel uyarlamanın kaliaif olarak sonuçlar üzerinde önemli bir eki yapmadığını yine belirmek gerekir. Aşağıdaki Tablo4 de logariması alınan seriler için Lee ve Srazicich (2003) iki kırılmalı minimum LM birim kök es sonuçları rapor edilmişir. 60

12 Uğur SİVRİ, Belgin SEVEN Tablo4: İki Kırılmalı Minimum LM Birim Kök ((Lee ve Srazicich(2003)) Tes Sonuçları APC 1 SA APC 1 APC 2 SA APC 2 APC 3 SA APC 3 AA CC AA CC AA CC AA CC AA CC AA CC Gecikme Uzunluğu LM Tes İsaisiği ** ** ** *** ** *** ** 1. Kırılma Dönemi 2001:III 1994:I 1992:IV 1994:II 1998:IV 1994:I 1994:III 1994:II 1998:III 1999:II 2003:III 2003:I 2. Kırılma Dönemi 2002:IV 2011:IV 2001:III 2012:III 2006:IV 1997:III 2013:IV 2007:I 2004:IV 2005:III 2011:IV 2011:IV B1() * (1.844) (-0.855) *** (-2.750) (0.248) *** (2.906) (-1.591) * (1.936) (0.182) *** (3.466) *** (-3.862) * (1.679) (-1.204) B2() (1.539) * (-1.721) (1.599) ** (-2.019) (-0.739) ** (2.457) ** (-2.313) (0.771) (-1.213) *** (3.953) (-1.020) (-0.537) D1() *** (4.002) *** (2.910) *** (5.006) *** (3.782) *** (5.992) *** (4.907) D2() (-0.593) (1.213) *** (-4.735) ** (-2.358) *** (-6.339) ** (-2.210) Gözlem Sayısı Nolar: i. Gecikme uzunluğu (2) numaralı denklemde yer alan bağımlı değişken gecikme sayısını gösermekedir. Bu sayı, en uzun gecikme 16 alınarak, Ng ve Perron (1995) arafından önerilen Genelden Özele yönemiyle hesaplanmışır. ii. B1() ve B2() sabi erimdeki, D1() ve D2() ise eğimdeki kırılmaları göseren kukla değişken kasayılarıdır. Bu kukla değişkenler için kriik değerler sandar normal dağılım ablosundan alınmışır (1%, 5% ve 10% anlamlılık düzeyinde sırasıyla 2.576, 1.96 ve 1.645). iii. Paranez içindeki değerler -isaisikleridir. iv. ***, ** ve * ilgili isaisiğin sırasıyla 1%, 5% ve 10% düzeyinde anlamlı olduğunu gösermekedir. v. AA için 1%, 5% ve 10% düzeyinde kriik değerler sırasıyla , ve dür. CC için kriik değerler kırılmanın meydana geldiği döneme bağlı olarak bir ölçüde değişmekedir ve Lee ve Srazicich(2003, s.1084) Tablo 2 de rapor edilmişir. 61

13 Anadolu İkisa ve İşleme Dergisi, 1 (1) 2017, Tablo4 de yer alan Lee ve Srazicich (2003) iki kırılmalı minimum LM birim kök es sonuçları incelendiğinde öne çıkan hususlar şunlardır: APC1 serisi, bir kırılmanın dikkae alınması durumunda olduğu gibi, iki kırılmanın dikkae alınması durumunda da durağan değildir. Her ne kadar CC için es isaisiği kriik değere çok yaklaşsa da sıfır hipoezi kabul edilebilir düzeylerde re edilememişir. İkinci olarak APC2 serisi için hem model AA hem CC de, APC3 serisi için ise sadece CC de sıfır hipoezi re edilmeke ve ilgili serilerin iki kırılmanın dikkae alınması durumunda durağan olduğu görülmekedir. Bu sonuçlar bir kırılmanın dikkae alındığı durumda elde edilen sonuçlara çok benzemekedir. Son olarak incelenen üm seriler için, ahmin edilen modele bağlı olarak ve her seri için en az bir modelde, sabi erimde veya eğim kasayısında değişmeler olduğunu göseren kukla değişkenlerin en az birinin isaisiksel olarak anlamlı olduğu görülmekedir. Tablo4 de yer alan Lee ve Srazicich (2003) iki kırılmalı minimum LM birim kök es sonuçları mevsimsel olarak uyarlanmış seriler için incelendiğinde şu hususlar öne çıkmakadır: SA APC1 serisi için, bir kırılmanın dikkae alınması durumunda olduğu gibi iki kırılmanın dikkae alınması durumunda da sıfır hipoezi re edilememişir. Buna karşılık gerek SA APC2 serisi, gerek SA APC3 serisi için kullanılan modele bağlı olmaksızın sıfır hipoezi en az % 5 anlamlılık düzeyinde re edilmişir. Bu sonuçlar bir kırılmanın dikkae alınması durumunda elde edilen sonuçlara çok benzemekedir ve incelenen serilerin kırılmaların dikkae alınması durumunda durağan olduğunu gösermekedir. Yine ahmin edilen modele bağlı olarak ve her seri için en az bir modelde, sabi erimde veya eğim kasayısında değişmeler olduğunu göseren kukla değişkenlerin en az birinin isaisiksel olarak anlamlı olduğu görülmekedir. İki kırılmalı minimum LM birim kök es sonuçları ile bir kırılmalı minimum LM birim kök es sonuçları önemli ölçüde birbiriyle örüşmekedir. Söz konusu esler APC1 serisi hariç ve mevsimsel uyarlamaya bağlı olmaksızın, APC nin durağan olduğu yönünde güçlü kanılar sunmakadır. Ayrıca, daha önce ifade edildiği gibi yapısal kırılmanın dikkae alınmadığı PP esi ile kısmen ADF, KPSS ve DF- eslerinde de APC serileri durağan bulunmuşur. Bu husus yapısal kırılmanın dikkae alındığı esler ile elde edilen bulgularla birleşirildiğinde bu çalışmada ağırlıklı olarak APC nin durağan olduğuna yönelik kanılar bulunduğu söylenebilir. Bu durumda Türkiye ekonomisi için elde edilen bu sonuçlar Arı ve Özcan (2015)'in aksine alernaif ükeim eorilerinden Nispi Gelir Hipoezi, Sürekli Gelir Hipoezi, Alışkanlıkların Sürekliliği i ve Yaşam Boyu Gelir Hipoezi ile uyumlu görünmekedir. Bu uyum ilgili modellerin APC nin durağanlığına ilişkin değerlendirmesi ile sınırlıdır. Ayrıca yine bu çalışma ile elde edilen sonuçlar şokların APC üzerindeki ekisinin geçici olacağı yönündedir. Bu sonuçlar uluslararası lieraürde yer alan ve farklı ekonomileri kapsayan Cook (2005), Romero-Avila (2009), Elmi ve Ranjbar (2013), Gözgör (2013), Yılancı vd. (2013) ve Chen ve Xie (2015) ile uyumludur. 62

14 Uğur SİVRİ, Belgin SEVEN 5. Sonuç ve Değerlendirme Tükeim-Gelir Oranı veya Oralama Tükeim Eğilimi (APC) değişkeninin durağanlık özelliği gerek ikisa eorisi gerekse ikisa poliikası açısından önemli bilgiler aşımakadır. Bazı ükeim eorileri durağan bir APC ile uyumlu iken bazıları durağan olmayan bir APC ile uyumludur. Ayrıca şokların APC üzerindeki ekisinin sürekliliği doğrudan doğruya APC nin durağanlık özelliği ile ilişkilidir. Bu çalışmada APC nin durağan olup olmadığı Türkiye ekonomisi için yeniden incelenmişir. Öncelikle bu çalışmada Türkiye ekonomisi için daha önce analiz edilmeyen üçer aylık bir veri sei kullanılmışır. Bu veri seinden yararlanarak oluşurulan birden çok APC serisi ayrıca mevsimselliken arındırılarak analiz edilmişir. Üselik analizler hem yapısal kırılmayı dikkae almayan hem de dikkae alan birim kök veya durağanlık esleri yardımıyla gerçekleşirilmişir. Bu çalışmada uygulanan üm esler bir arada değerlendirildiğinde şu hususlar öne çıkmakadır: Yapısal kırılmanın dikkae alınmadığı durumda özellikle PP es sonuçları incelenen seriye bağlı olmaksızın durağanlık hipoezi lehine kanılar sunmakadır. Bunun yanında bazı seriler için ADF, KPSS ve DF- esleri de incelenen serilerin durağan olduğuna yönelik kanılar sunmakadır. Bilindiği üzere bu esler durağanlık analizinde geleneksel ve yaygın olarak kullanılan eslerdir. Yapısal kırılmanın dikkae alınması durumunda ise durağanlık hipoezi lehine kanılar genel olarak güçlenmekedir. Bu nokada bir veya iki olarak incelenen kırılma sayısı önemli olmakan çıkmaka ve es sonuçları önemli ölçüde örüşmekedir: yapısal kırılmalar alında incelenen seriler durağandır. Bu espi mevsimselliğin bu çalışmada ele alınış biçiminden ekilenmese de APC serisinin oluşurulma biçiminden bir ölçüde ekilenmekedir. Yapılan analizlere bağlı olarak bu çalışmada ağırlıklı olarak APC nin durağan olduğuna yönelik kanılar bulunduğu söylenebilir. Bu durumda bu sonuçlar Türkiye ekonomisi için alernaif ükeim eorilerinden Nispi Gelir Hipoezi, Sürekli Gelir Hipoezi, Alışkanlıkların Sürekliliği i ve Yaşam Boyu Gelir Hipoezi ile uyumlu görülmekedir. Ayrıca yine bu çalışma ile elde edilen sonuçlar şokların APC üzerindeki ekisinin Türkiye ekonomisi için geçici olacağı yönündedir. Kaynakça Arı, A., Özcan, B. (2015), "Tükeim-Gelir Oranının Durağanlığı: Türkiye Örneği", Haceepe Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, 33(3): Cerrao, M., Perei, C., Sewar, C. (2013), "Is he Consumpion-Income Raio Saionary? Evidence from Linear and Non-linear Panel Uni Roo Tess for OECD and Non-OECD Couries", The Mancheser School, 81(1): Chen, S. W., Xie, Z. (2015), "Nonlinear Mean Reversion in he Consumpion- Income Raio: New Evidence from he OECD counries", Inernaional Review of Accouning, Banking and Finance, 7(3/4): Cook, S. (2003), "The Nonsaionariy of he Consumpion-Income Raio: Evidence from More Powerful Dickey-Fuller Tess", Applied Economics Leers, 10:

15 Anadolu İkisa ve İşleme Dergisi, 1 (1) 2017, Cook, S. (2005), "The Saionariy of Consumpion-Income Raios: Evidence from Minimum LM Uni Roo Tesing", Economics Leers, 89: Dickey, D. A., Fuller, W. A. (1979), Disribuion of he Esimaors for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of he American Saisical Associaion, 74(366): Ellio, G., Rohenberg, T. J., Sock, J. H. (1996), Efficien Tess for an Auoregressive Uni Roo, Economerica, 64(4): Elmi, Z. M., Ranjbar, O. (2013), "Nonlinear Adjusmen o he Mean Reversion of Consumpion-Income Raio", Economic ling, 35: Fallahi, F. (2012), "The Saionariy of Consumpion-Income Raios: Evidence from Boosrapping Confidence Inervals", Economics Leers, 115: Gözgör, G. (2013), "Sochasic Properies of he Consumpion-Income Raios in Cenral and Easern European Counries", Proceedings of Rijeka Faculy of Economics: Journal of Economics and Business, 31(2): Kwiakowski, D., Phillips, P. C. B., Schmid, P., Shin, Y. (1992), Tesing he Null Hypohesis of Saionariy agains he Alernaive of a Uni Roo: How Sure Are We Tha Economic Time Series Have a Uni Roo?, Journal of Economerics, 54(1-3): Lee, J., Srazicich, M. C. (2003), Minimum Lagrange Muliplier Uni Roo Tes wih Two Srucural Breaks, The Review of Economics and Saisics, 85(4): Lee, J., Srazicich, M. C. (2004), Minimum LM Uni Roo Tes wih One Srucural Break, Appalachian Sae Universiy Faculy of Economics Working Papers, No Boone, NC: Appalachian Sae Universiy. hp://econ.appsae.edu/repec/pdf/wp0417.pdf ( ). Ng, S., Perron, P. (1995), Uni Roo Tess in ARMA s wih Daa-Dependen Mehods for he Selecion of he Truncaion Lag, Journal of he American Saisical Associaion, 90(429): Ng, S., Perron, P. (2001), Lag Lengh Selecion and he Consrucion of Uni Roo Tess wih Good Size and Power, Economerica, 69(6): Phillips, P. C. B., Perron, P. (1988), Tesing for a Uni Roo in Time Series Regression, Biomerica, 75(2): Romero-Avila, D. (2008), "A Confirmaory Analysis of he Uni Roo Hypohesis for OECD Consumpion-Income Raios", Applied Economics, 40(17): Romero-Avila, D. (2009), "Are OECD Consumpion-Income Raios Saionary Afer All?", Economic ling, 26: Saranis, N., Sewar, C. (1999), "Is he Consumpion-Income Raio Saionary? Evidence From Panel Uni Roo Tess", Economics Leers, 64:

16 Uğur SİVRİ, Belgin SEVEN Solarin, S. A. (2017), "The Saionariy of Consumpion-Income Raios: Nonlinear Evidence in ASEAN Counries", Romanian Journal of Economic Forecasing, 20(2): Whelan, K. (2002), A Guide o U.S. Chain Aggregaed NIPA Daa, Review of Income and Wealh, 48(2): Yılancı, V., Zeren, F., Arı, A. (2013), "Tükeim-Gelir Oranı Güneydoğu Asya Ülkelerinde Durağan Mı?: Panel Birim Kök Tesi", Yöneim ve Ekonomi Araşırmaları Dergisi, (21):