Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler

Transkript

1 Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler

2

3 Cemil Çelik OLAĞANÜSTÜ HAL VE TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER Olağanüstü Hal Olağanüstü Hal İlanı şartları İdarenin Olağanüstü Hal yetkileri Olağanüstü Hal kanun Hükmünde Kararnameleri ve Denetimi Vatandaşlar İçin Konabilecek Yükümlülükler Temel Hak ve Hürriyetler Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması Temel Hak ve Hürriyetlerin Durdurulması Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılmasında ve Durdurulmasında Uyulması Gereken İlkeler Yaşama Hakkı Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Basın Hürriyeti Mülkiyet Hakkı Konut Dokunulmazlığı Ankara, 2010

4 Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler Cemil Çelik Hukuk Kitapları Dizisi: 1040 ISBN Birinci Baskı: Eylül Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş. Bu kitabın her türlü yayın hakkı Seçkin Yayımcılık San. ve Tic. A.Ş. ye aittir. Yayınevinin yazılı izni olmadan, tanıtım amaçlı toplam bir sayfayı geçmeyecek alıntılar hariç olmak üzere, hiçbir şekilde kitabın tümü veya bir kısmı herhangi bir ortamda yayımlanamaz ve çoğaltılamaz. Sayfa Tasarımı: Ayşegül Genç Kapak Tasarımı: İsmail Çam Yayın ve Dağıtım: Merkez: Seçkin Yayıncılık, Sağlık Sokak No: Sıhhiye, ANKARA Tel: (0 312) (Pbx), Faks: (0 312) Şube: Ankara Adliye Sarayı K Blok Zemin Kat Sıhhiye, ANKARA Tel: (0-312) Şube: Strazburg Cd. No: 23 Sıhhiye, ANKARA Tel: (0-312) Şube: Abidei Hürriyet Caddesi 179/E (Şişli Ceza Adliyesi Altı) Şişli- İSTANBUL Tel: (0-212) Web Adresi: E posta: yayin@seckin.com.tr Baskı: Seçkin Yayıncılık, Tel: (0 312)

5 Önsöz İkinci Dünya Savaşından sonra insan haklarında yaşanan ihlâller nedeniyle temel hak ve hürriyetler devamlı üzerinde durulması gereken konular haline gelmiştir. Bu konularda birçok kitap ve makale yazılmıştır. Ancak bu yayınlar, insan hakları ihlâllerini engellememiş, yalnız kamuoyunda tartışılmasını sağlamıştır. Günümüzde de insan hakları ihlâlleri yaşanmaya devam etmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu durumlar had safhalara ulaşmaktadır. Konunun bu özelliğini de dikkate alarak, doktora çalışmam sırasında doktora tezi olarak bu konuları işlemeye karar verdim. Doktora tezi olarak hazırladığım bu çalışma Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünde doktora tezi olarak kabul edildi. Çalışmalarım sırasında danışman hoca olarak katkıda bulunan Prof. Dr. Bahtiyar AKYILMAZ a teşekkürü bir borç bilirim. Tez çalışmalarım sırasında desteklerini esirgemeyen Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kamu Hukuku Bölümü Öğretim Üyelerinden Prof. Dr. Hasan TUNÇ a, Erzurum da bulunduğum sırada kütüphaneyi açtırıp gerekli çalışma ortamını sağlayan Erzurum Atatürk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Fahrettin KORKMAZ a ve Öğretim Üyesi Kemal GÜNLER e ve bu eserin yayınlanmasında emeği geçenlere teşekkürü bir borç bilirim. Çalıştığım Kurumda yoğun bir çalışma ortamından sonra, evde bana haşarı ve afacan üç güzel kız Kamile, Nigar ve Leyla nın zorlamalarına rağmen iyi bir çalışma ortamı sağlayan eşime de teşekkürü bir borç bilirim. Akademik alanda çalışma düşüncem yokken beni bu çalışmaya iten yakın dostlarıma da en derin sevgilerim ile sonsuz saygılarımı sunar, teşekkürlerimi arz ederim.

6

7 İçindekiler Önsöz... 5 Kısaltmalar Özet GİRİŞ I. GENEL OLARAK II. KONUNUN SINIRLANDIRILMASI BİRİNCİ BÖLÜM OLAĞANÜSTÜ HAL VE TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER: KAVRAMSAL ÇERÇEVE I. OLAĞANÜSTÜ HAL KAVRAMI A. Olağanüstü Halin Tanımı B. Olağanüstü Hal- Kamu Düzeni İlişkisi C. Olağanüstü Hale İlişkin Anayasal Düzenleme Anayasasındaki Düzenleme Anayasasındaki Düzenleme Ç. Olağanüstü Hal Yetkilerini Kullanan Makamlar Başbakanlık a. Olağanüstü Hal Koordinasyon Kurulu b. Ekonomik İşler Olağanüstü Hal Koordinasyon Kurulu İçişleri Bakanlığı Valilikler a. İl Valiliği b. Olağanüstü Hal Bölge Valiliği ba. Bölge Valiliğinin Oluşumu bb. Bölge Valiliğinin Yetkileri bba. Bölge Valisinin Genel Bazı Yetkileri bbb. Bazı Yerleşim Yerlerini Boşalttırmak bbc. Şiddet Olayları Nedeniyle Olağanüstü Hal İlan Edilmesi Halinde Kuvvet İsteminde Bulunmak bbd. Basın Kuruluşlarıyla İlgili Yetkileri bc. Hükümlü ve Tutuklularla İlgili Yetkileri Bölge Olağanüstü Hal Kurulu Olağanüstü Hal Bürosu Askeri Makamlar... 48

8 8 Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler II. TEMEL HAK VE HÜRRİYET KAVRAMI A. Hürriyet Kavramı B. Hak Kavramı C. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınıflandırılması Jellinek in Sınıflandırması a. Negatif Statü Hakları b. Pozitif Statü Hakları c. Aktif Statü Hakları Varsak Sınıflandırması Ç Anayasasında Temel Hak ve Hürriyetler Anayasasında Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınıflandırılması a. Kişinin Hak ve Ödevleri b. Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödevler c. Siyasi Hak ve Hürriyetler Anayasasının Temel Hak ve Hürriyetlerle İlgili Yaklaşımı a. İnsan Haklarına Dayalı veya Saygılı Devlet Anlayışı b. Hak-Ödev İlişkisi c. Hürriyet-Otorite Dengesi D. Temel Hak ve Hürriyetlerin Süjeleri Birey Vatandaşlar Yabancılar E. Temel Hak ve Hürriyetlerin Özellikleri Kişiliğe Bağlılık Dokunulmazlık Devredilmezlik Vazgeçilmezlik III. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANDIRILMASI A. Genel Olarak Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması Sınırlama Kavramı Sınırlama Yöntemleri a. Sınırlama Yetkisi b. Sınırlama Yöntemleri ba. Anayasa ile Yapılan Sınırlama bb. Kanunla Yapılan Sınırlama bba. Belli Bir Temel Hakka Yönelik Sınırlama Yetkisi bbb. Birçok Hakka Yönelik Düzenleme Yetkisi bbc. Temel Hak ve Hürriyetin Niteliğinden Doğan Sınırlamalar bbd. Sınırlamayla İlgili İbarelerin Yer Almadığı Temel Haklar bbe. Sınırlandırmada Hâkim Kararı Sınırlandırmanın Sınırı... 77

9 İçindekiler 9 a. Genel Olarak b. Sınırlandırmanın Amacı c. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Uygulamaları B. Sınırlamanın Sınırında Genel Kural Anayasası m a değişikliği Öncesi Dönem b Değişikliği Sonrası Dönem Anayasası m a Yılı Değişikliği Öncesi b Yılı Değişikliği Sonrası C. Genel Sınırlandırma Sebepleri-Özel Sınırlandırma Sebepleri Genel Sınırlama Sebepleri Özel Sınırlama Sebepleri IV. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KULLANILMASININ KISMEN VEYA TAMAMEN DURDURULMASI A. Durdurma Kavramı B. Genel Kural Anayasasındaki Düzenleme Anayasasındaki Düzenleme C. Durdurmanın İlkeleri Durdurmanın Durumun Gerektirdiği Ölçüde Olması Durdurmanın Milletlerarası Hukuktan Doğan Yükümlülükleri İhlal Etmemesi Durdurmanın Çekirdek Alanı İhlal Etmemesi V. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KÖTÜYE KULLANILMASI A. Hakkın Kötüye Kullanılması B. Anayasal Düzenleme Anayasası Anayasası a Yılı Değişikliği Öncesi b yılı Değişikliği Sonrası Durum C. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesindeki Düzenleme İKİNCİ BÖLÜM OLAĞANÜSTÜ HAL İLANI VE KALDIRILMASI I. OLAĞANÜSTÜ HAL İLANI ŞARTLARI A. Olağanüstü Hal İlanı Şartlarının Genel Özellikleri Anayasal Düzenlemeye Konu Olmaları Sınırlı Olarak Sayılmaları

10 10 Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler B. Olağanüstü Hal İlanı Şartları Tabiî Afet, Tehlikeli Salgın Hastalık ve Ağır Ekonomik Bunalım Halleri a. Tabiî Afet b. Tehlikeli Salgın Hastalıklar c. Ağır Ekonomik Bunalım Halleri Şiddet Olaylarının Yaygınlaşması a. Hür Demokrasi Düzenine Yönelik Yaygın Şiddet Hareketleri aa. Yaygın Şiddet Hareketleri ab. Ciddi Belirtiler ac. Hür Demokrasi Düzenini veya Temel Hak ve Hürriyetleri Ortadan Kaldırmaya Yönelik Olması b. Şiddet Hareketleri Nedeniyle Kamu Düzeninin Ciddi Şekilde Bozulması ba. Kamu Düzeni bc. Ciddi Şekilde Bozulma II. OLAĞANÜSTÜ HALİN İLAN EDİLMESİ A. Genel Olarak B. Yetki C. Sebep Ç. Olağanüstü Hal İlan Usulü Bakanlar Kurulu Kararı a. Bakanlar Kurulu Kararının Niteliği b. Kararın Şekli Millî Güvenlik Kurulunun Görüşünün Alınması Resmi Gazetede İlan Türkiye Büyük Millet Meclisinin Onayına Sunulması a. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Kararı Görüşme Süreci b. Kararın Onaylanması c. Kararın Onaylanmaması ç. Kararın Belli Koşullarda Onaylanması d. Kararın Şekli D. Olağanüstü Halin Süresi ve Alanı Süresi Uzatılması Coğrafi Alanı III. OLAĞANÜSTÜ HALİN KALKMASI A. Türkiye Büyük Millet Meclisi Tarafından Onaylamama B. Türkiye Büyük Millet Meclisi Tarafından Kısmen Kaldırma C. Türkiye Büyük Millet Meclisi Tarafından Tamamen Kaldırma Ç. Sürenin Dolmasıyla D. Sıkıyönetim İlanıyla

11 İçindekiler 11 IV. OLAĞANÜSTÜ HAL İLANI İŞLEMİ ÜZERİNDEKİ YARGISAL DENETİM A. Bakanlar Kurulu Kararı Üzerindeki Yargısal Denetim B. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Onaylama Kararı Üzerindeki Yargısal Denetim ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İDARENİN OLAĞANÜSTÜ HAL YETKİLERİ VE DENETİMİ I. OLAĞANÜSTÜ HALLERDE TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN SINIRLANDIRILMASI A. Olağanüstü Halin Bulunması Anayasal Düzenleme Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Düzenlemesi a. Hak ve Hürriyetlerin Askıya Alınması b. Bildirimde Bulunma ba. Bildirim Süresi bb. Bildirim Adresi bc. Bildirimin Kapsamı bd. Bildirim Yapmamanın Sonucu B. Kanunla Yapılma Şartının Aranmaması Genel Olarak Kanunla Sınırlandırma Yapılan Haller Olağanüstü Halde Yapılan Sınırlandırmalar C. Sınırlandırmada Temel Hak ve Hürriyetlerinin Özüne Dokunulmaması Öz Güvencesi a. Öz Kavramı b. Öz Güvencesinin Koruduğu Hukuki Yarar ve Niteliği Anayasal Düzenleme Demokratik Toplum Gerekleri Kıstasından Farkı Olağanüstü Hallerde Temel Hak ve Hürriyetlerin Özüne Dokunma Yasağı Ç. Demokratik Toplum Düzenine Aykırı Sınırlamama Demokratik Toplum Anlayışı Anayasal Düzenleme Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Demokrasi Anlayışı Olağanüstü Hallerde Uygulama Durumu D. Sınırlamanın Anayasanın Sözüne ve Ruhuna Aykırı Olmaması Genel Olarak Anayasanın Sözüne Aykırı Olmama Anayasanın Ruhuna Aykırı Olmama Olağanüstü Hallerde Uygulama Durumu E. Sınırlandırmanın Ölçülülük İlkesine Uygun Olması

12 12 Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler 1. Genel Olarak Ölçülülük İlkesi a. Elverişlilik İlkesi b. Gereklilik İlkesi c. Oranlılık İlkesi Hakkın Özüyle İlişkisi Anayasal Düzenleme Olağanüstü Hallerde Ölçülülük İlkesi F. Sınırlandırmanın laik Cumhuriyetin Gereklerine Aykırı Olmaması Genel Olarak lâiklik Olağanüstü Hallerde Uygulanması G. Sınırlamanın Çekirdek Alana Dokunmaması Genel Olarak Anayasal Düzenleme a. Yaşama Hakkı b. Din, Vicdan ve Düşünce Hürriyeti c. Suç ve Cezaların Geriye Yürümemesi ç. Mahkeme Kararına Kadar Kimsenin Suçlu Sayılmaması Ğ. Milletlerarası Hukuktan Doğan Yükümlülüklerin İhlal Edilmemesi II. OLAĞANÜSTÜ HALLERDE TEMEL HAK VE HÜRRİYETLERİN KULLANILMASININ DURDURULMASI A. Genel Olarak B. Yaşama Hakkı Genel Olarak Yaşama hakkı a. Yaşama Hakkının Koruma Alanı b. Pozitif Yükümlülük Yaşama Hakkının İstisnaları a. Ölüm Cezası b. Meşru Savunma, Yakalama ve Kaçmanın Önlenmesi c. Ayaklanma veya İsyanın Yasaya Uygun Şekilde Bastırılması ca. Silah Kullanma Yetkisi cb. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Kriterleri C. Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Genel Olarak Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Kişi Hürriyetinin İstisnaları Olağanüstü Hallerde Kişi Hürriyeti ve Güvenliği Ç. Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti Genel Olarak Yerleşme ve Seyahat Hürriyeti Yurt Dışına Çıkma ve Yurda Girme Hürriyeti Sınır Dışı Edilmeme Hürriyeti

13 İçindekiler Yerleşme ve Seyahat Hürriyetinin Olağanüstü Hallerde Sınırlandırılması ve Durdurulması D. Öğrenim Hürriyeti Genel Olarak Öğrenim Hürriyeti Öğrenim Hürriyetinin Sınırlandırılması ve Durdurulması E. Mülkiyet Hakkı Genel Olarak Mülkiyet hakkı a. Kapsamı b. Anayasal Düzenleme Mülkiyet Hakkının Sınırlandırılması a. Genel Olarak b. Olağanüstü Hal Süresince Mülkiyet Hakkının Sınırlandırılması F. Konut Dokunulmazlığı Genel Olarak Konut Kavramı Konut Dokunulmazlığı Hakkının Sınırlanması G. Zorla Çalıştırma Yasağı Genel Olarak Zorla Çalıştırma Yasağı Olağanüstü Hallerde Zorla Çalıştırma a. Şiddet Olayları Sebebiyle Zorla Çalıştırma b. Tabii Afet ve Tehlikeli Salgın Hastalıklar Sebebiyle Zorla Çalıştırma Ğ. Basın Hürriyeti Genel Olarak Basın Hürriyeti Basın Özgürlüğü Kapsamı Basın Hürriyetinin Sınırlandırılması a. Genel Olarak b. Basına Müdahale Sayılabilecek Haller c. Olağanüstü Hallerde Sınırlandırılması veya Durdurulması H. Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Hürriyeti Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Hürriyetinin Kapsamı Anayasal Düzenleme Toplantı ve Gösteri Yürüyüşü Hakkının Sınırlandırılması I. Dernek Kurma Hürriyeti Dernek Kurma Hürriyetinin Kapsamı Dernek Kurma Hürriyetinin Sınırlandırılması a. Yasal Düzenleme aa. Olağan Dönemde ab. Olağanüstü Hal İlanı Halinde b. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Uygulamaları İ. Diğer Hürriyetler

14 14 Olağanüstü Hal ve Temel Hak ve Hürriyetler 1. Grev ve Lokavt Hakkı Haberleşme Hürriyeti Kamu Personelinin Çalışma Hakkına ilişkin Sınırlamalar ve Tanınan Haklar III. OLAĞANÜSTÜ HALE İLİŞKİN KANUN HÜKMÜNDE KARARNAME ÇIKARMA VE DENETİMİ A. Genel Olarak B. Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamesinin Unsurları Yetki a. Yetki Kanununa Gerek Duyulmaması b. Yer ve Zaman Bakımından Yetki Konu a. Genel Olarak b. Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararnamelerinin Düzenleme Alanı ba. Olağanüstü Halin Gerekli Kıldığı Konularda Düzenleme bb. Temel Hak ve Hürriyetlerde Düzenleme bc. Çekirdek Hakların Durumu bd. Kanunlarda Değişiklik Yapılamaması Amaç Sebep Şekil C. Denetimi Genel Olarak Anayasa Mahkemesi Denetimi a. Denetleme Yasağı aa. Anayasal Düzenleme ab. Olağanüstü Hal Kanun Hükmünde Kararname Kriteri aba. Maddi Açıdan abb. Konusu Açısından abc. Uygulanacağı Yer Açısından abd. Uygulanacağı Zaman Açısından b. Denetleme Yasağının Eleştirisi Türkiye Büyük Millet Meclisi Denetimi a. Türkiye Büyük Millet Meclisinin Onayına Sunulmaları b. Görüşme Usulü c. Meclisin Yetkileri Uluslararası Yargı Organlarının Denetimi IV. VATANDAŞLAR İÇİN YÜKÜMLÜLÜKLER KONULMASI A. Genel Olarak B. Anayasal Düzenleme C. Vatandaşlar İçin Para, Mal ve Çalışma Yükümlülükleri

15 İçindekiler Bu Yükümlülüklerin Niteliği Tabiî Afet ve Tehlikeli Salgın Hastalıklar Halinde a. Para Verme Yükümlülüğü b. Mal Verme Yükümlülüğü c. Çalışma Yükümlülüğü Ağır Ekonomik Bunalım Hallerinde Şiddet Olaylarının Yaygınlaşması Halinde İdare Tarafından Zararın Karşılanması Ç. İdari Sözleşmeler Üzerindeki Etkileri D. Yükümlülüklerin Duyurulması V. SICAK TAKİP YAPILMASI VI. OLAĞANÜSTÜ HAL YÖNETİCİLERİNİN SORUMLULUKLARI A. Mali Sorumlulukları Hizmet Kusurundan Sorumlulukları Kişisel Kusurlarından Sorumlulukları Kamu Görevlisine Rücu Edilmesi a. Rücu Edilebilecek Haller b. Uygulanacak Hukuk c. Görevli Yargı Yeri B. Kamu Personelinin İdari Sorumlulukları C. Olağanüstü Hal Makamlarının İşlemleri Üzerindeki Yargısal Denetim VII. OLAĞANÜSTÜ HALDE GENEL YARGI YETKİSİ A. Adli Yargı B. Ceza Yargısı Sonuç Kaynakça Kavramlar Dizini