Metal Fiyatları İle Bist-Madencilik Endeksinde İşlem Gören Hisse Senetleri Arasındaki İlişkinin Test Edilmesi

Transkript

1 Selçuk Ün. Sos. Bil. Ens. Der. 2016; (36): İşleme / Araşırma - Meal Fiyaları İle Bis-Madencilik Endeksinde İşlem Gören Hisse Seneleri Arasındaki İlişkinin Tes Edilmesi Kemal EYÜBOĞLU * Sinem EYÜBOĞLU** ÖZ Madencilik, geçmişen günümüze uygarlıkları şekillendiren sekörlerin başında gelmişir. Özellikle, sanayi devriminden iibaren başa kömür ve demirin insanlığın gelişim sürecindeki önemini yadsımak mümkün değildir. Bu yüzyılda da, madencilik faaliyeleri olmaksızın insan yaşamının sürdürülebilmesi olası değildir. Ekonominin iki emel hammadde üreicisi sekörlerinin arım ile birlike madencilik olduğu düşünülmekedir. Bu nieliği nedeniyle sekör, ekonomiye doğrudan yapığı kakı ve başa imala sekörü olmak üzere ekonominin diğer alanlarına sağladığı girdiler nedeniyle iki yönlü öneme sahipir. Gelişmiş bir madencilik sekörü, isihdam, üreim vb. ekonomik gösergelere yapığı kakının yanı sıra, imala sanayii için de önemli bir iici güç oluşurabilmekedir. Bu nedenle, ekonomik kalkınma poliikalarının ve planlarının oluşurulmasında seköre özel bir önem verilmesi gerekmekedir. Madencilik isihdama kakıda bulunması, hizme ve yan sanayi sekörleri oluşurması ve bölgesel kalkınmayı eşvik emesi açısından önemli, aynı zamanda yaırım uarının geri dönüş sürecinin uzun olmasından dolayı da son derece riskli bir sekördür. Dolayısıyla emia fiyalarında meydana gelecek bir arış, şirkein bu emiayı üremesi, işlemesi veya ükemesine göre şirkein gelecekeki naki akışlarını negaif veya poziif olarak ekileyecek ve şirkein değerini azalabilecek veya arırabilecekir. Bu açıdan çalışmada 2003:5-2014:12 dönemi için meal fiyalarının (alın, gümüş ve bakır) Borsa İsanbul da yer alan ve madencilik seköründe faaliye göseren 6 şirkein hisse senedi fiyaları üzerinde nasıl ve ne ölçüde ekili olduğunu aylık veriler kullanarak es edilmesi amaçlanmışır. Çalışmada değişkenlere ilişkin dolar bazlı fiyalar kullanılmışır. Meal fiyaları ile şirke hisse senedi fiyaları arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığı ise Johansen eşbüünleşme yönemi ile es edilmişir. Elde edilen bulgular, IHMAD, IPEKE, KOZAA ve PRKME hisse senedi fiyaları ile meal fiyaları arasında uzun dönem ilişki olmadığını gösermişir. Kısa dönem ilişki ise sandar EKK ile ahmin edilmiş; bakır fiyalarının IHMAD hisse senedi fiyalarını negaif yönde ekilediği, alın fiyalarının ise IPEKE ve KOZAA hisse senedi fiyaları üzerinde poziif yönde ekisi olduğu espi edilmişir. Sonuç olarak elde edilen bulgular yaırımcıların bu şirkelere yaırım kararı alırken meal fiyalarına ek olarak diğer değişkenleri de dikkae almaları gerekiğini oraya koymuşur. Anahar Kelimeler: Meal Fiyaları, Madencilik Şirkeleri, Johansen Eşbüünleşme Analizi Tesing The Relaionship Beween The Meal Prices And Bis- Mining Index Socks ABSTRACT Mining has become he leading secors ha have shaped civilizaions from pas o presen. In paricular, i is impossible o deny he imporance of coal and iron in he humaniy's developmen since he indusrial revoluion. In his cenury, i is also no possible o susain human life wihou mining. Agriculural and mining secors are considered o be he wo main raw producers. Due o he naure of he secor, he inpu provided o oher areas of he economy especially he manufacuring secor, including conribuions made direcly o he economy, secor has a wofold imporance. A developed mining indusry, can made conribue he economic indicaors like employmen, producion as well as i can be an imporan driving force for he manufacuring indusry. Therefore, special aenion should be given o he secor in he formaion of economic developmen policies and plans. Mining secor also is imporan in erms of promoing regional developmen, and i conribues o employmen wih exposing services and supply indusry. Also due o he long process of reurn of invesmen, mining secor is exremely risky. Therefore, rise in commodiy prices will have negaive or posiive effecs on he fuure cash flows of he company according he producing, processing or consumpion he commodiy and may increase or reduce he value of he company. The purpose of his sudy is o es meal prices (gold, silver, copper) effecing how and o wha exend sock prices of 6 mining companies which are raded in Borsa Isanbul. To reach ha purpose, boh meal and sock prices are analyzed hrough using monhly daa for he period May 2003 o December Dollar-based prices for he variables used in he sudy. Wheher he long-erm relaionship beween sock prices and meal prices have been esed wih he Johansen coinegraion mehod. Resuls revealed ha here has no been a long-erm relaionship beween IHMAD, IPEKE, KOZAA, PRKME and meal prices. The shor-erm relaionship is esed wih OLS and findings show ha copper has negaive effec on IHMAD, gold has posiive effec on IPEKE and KOZAA sock prices. Consequenly addiion o meal prices, invesors should be aken ino accoun he oher variables when invesing o hese companies. Keywords: Meal Prices, Mining Companies, Johansen Coinegraion Mehod. *Arş.Gör., Karadeniz Teknik Üniversiesi, keyuboglu@ku.edu.r **Arş.Gör.Dr., Karadeniz Teknik Üniversiesi, sinemyilmaz@ku.edu.r Makalenin Gönderim Tarihi: ; Makalenin Kabul Tarihi:

2 Kemal EYÜBOĞLU, Sinem EYÜBOĞLU 1. Giriş Madencilik isihdama kakıda bulunması, hizme ve yan sanayi sekörleri oluşurması ve bölgesel kalkınmayı eşvik emesi açısından önemli, aynı zamanda yaırım uarının geri dönüş sürecinin uzun olmasından dolayı da son derece riskli bir sekördür (TMMOB, 2011; 33). Bu açıdan geiriler üzerinde ekisi olan faiz, döviz kuru gibi değişkenlerin belirlenmesi şirke yöneicileri ile yaırımcılar açısından oldukça önemli bir konudur. Bu değişkenlerden bir anesi ise emia fiyalarıdır. Bilindiği üzere bir şirkein değeri geleceke elde edeceği naki akışlarının bugüne indirgenmiş değeri ile ölçülmekedir. Bu çerçevede emia fiyalarında meydana gelecek bir arış, şirkein bu emiayı üremesi, işlemesi veya ükemesine göre şirkein gelecekeki naki akışlarını negaif veya poziif olarak ekileyecek ve şirkein değerini azalabilecek veya arırabilecekir. Gelişmiş ve gelişmeke olan ülkeler incelendiğinde madencilik faaliyelerinden elde edilen gelirlerin azımsanmayacak düzeyde olduğu görülmekedir. Madencilik ekonomik ve sosyal kalkınmanın sağlanması bakımından önem aşımaka ve bu nedenle üzerinde durulması gereken bir sekör olma özelliğini korumakadır (Özdemir vd., 2015; 229). Sekörde özellikle meal fiyalarında yaşanan değişimler, bu madenleri çıkaran veya işleyen şirkelerin faaliye karlarında dalgalanmalara neden olmakadır. Madencilik sermaye yoğun bir sekör olması ve sabi giderlerinin yüksek olması nedeniyle emia fiyalarındaki dalgalanmalara karşı duyarlı bir sekördür. Bu açıdan sekörde faaliye göseren şirkelerin üreim ve yaırım kararları çıkarılan veya işlenen meallerin fiyaları ile yakından ilgilidir. Lieraürde küresel emia fiyaları ile daha çok genel endeks veya sekör endeks fiyaları arasındaki ilişkiyi inceleyen çalışmalar yer almakadır. Bu çalışmada ise Borsa İsanbul da işlem gören madencilik sekörü şirkeleri ile alın, gümüş ve bakır fiyaları arasındaki uzun dönemli ilişki irdelenecekir. Çalışmanın ilk bölümünde dünyada ve Türkiye de madencilik sekörü hakkında bilgiler verilecekir. İkinci bölümde ise emia fiyalarının hisse senedi fiyaları üzerindeki ekilerini inceleyen çalışmalar özelenecekir. Çalışmada kullanılan veri sei ve yönem ise üçüncü bölümde açıklanacakır. Son bölümde ise elde edilen bulgular sunulacak ve yorumlanacakır. 2. Dünyada Ve Türkiye de Madencilik Sekörü Toplumların gelişmesi, ihiyaçlara göre mal ve hizmelerin edarik edilmesine bağlıdır. Madencilik sekörü hammadde edarik zincirinde hayai bir konuma sahip olmakla birlike küresel ekonomi için de önemlidir (Bilgin, 2015; 1005). Madenlerin insan yaşamındaki ve ülkelerin kalkınmasındaki önemi büyükür. Gündelik yaşanıda kullanılan araç ve gereçlerin büyük bir çoğunluğu madenlerden üreilmekedir. Bir oomobil için yaklaşık 5 on madenden elde edilen çelik, bakır, alüminyum, kurşun, çinko, krom, nikel, cam vb. ürünler kullanılmakadır (TOBB, 2008; 5). Kısaca madencilik, geçmişen günümüze uygarlıkları şekillendiren sekörlerin başında gelmişir. Özellikle, sanayi devriminden iibaren başa kömür ve demirin insanlığın gelişim sürecindeki önemini yadsımak mümkün değildir. Bu yüzyılda da, madencilik faaliyeleri olmaksızın insan yaşamının sürdürülebilmesi olası değildir (TMMOB, 2011; 3). Ekonominin iki emel hammadde üreicisi sekörlerinin arım ile birlike madencilik olduğu düşünülmekedir. Bu nieliği nedeniyle sekör, ekonomiye doğrudan yapığı kakı ve başa imala sekörü olmak üzere ekonominin diğer alanlarına sağladığı girdiler nedeniyle iki yönlü öneme sahipir. Gelişmiş bir madencilik sekörü, isihdam, üreim vb. ekonomik gösergelere yapığı kakının yanı sıra, imala sanayii için de önemli bir iici güç oluşurabilmekedir. Bu nedenle, ekonomik kalkınma poliikalarının ve planlarının oluşurulmasında seköre özel bir önem verilmesi gerekmekedir (DPT, 2007; 1). Günümüzde, dünyada yıllık 1,5 rilyon dolar değerinde ve 10 milyar onun üzerinde maden üreilmekedir. Bu rakamın %75 ini enerji ham maddeleri, %10 unu mealik madenler ve %15 ini endüsriyel hammadde üreimi oluşurmakadır. Bu kapsamda verilen değerlerden madencilik sekörünün dünya ekonomisi için ne kadar önemli olduğu görülmekedir (ERNST&YOUNG, 2011; 5). Ayrıca gelişmiş ve gelişmeke olan ülkelerde, GSMH da madenciliğin payı; ABD de % 5, Almanya da % 4, Kanada da % 3.7, Avusralya da % 6.5, Rusya da % 22, Şili de % 8.5, G.Afrika da % 6.5, Brezilya da % 3 ve Türkiye de ise % 1.5 düzeyindedir. Çeşili madenlerin bilinen rezervlerinin, bugünkü ükeim hızıyla ükenme ömürleri bakır için 75 yıl; alın için 45 yıl ve gümüş için 29 yıl olarak hesaplanmakadır (TMMOB, 2011; 3). 131

3 Meal Fiyaları İle Bis-Madencilik Endeksinde İşlem Gören Hisse Seneleri Arasındaki İlişkinin Tes Edilmesi Dünyada ABD, Çin, Güney Afrika, Kanada, Avusralya ve Rusya madenciliğin güçlü olduğu ülkeler arasında sayılmakadır. Madencilik faaliyeleri şirkeler bazında incelendiğinde ise KOBİ lerin daha çok inşaa malzemesi ham maddesi, çok uluslu şirkelerin ise endüsriyel ve mealik madenlerin üreiminde uzmanlaşığı görülmekedir. İlaveen çok uluslu şirkeler 4000 in üzerindeki maden şirkelerinin küçük bir bölümünü oluşurmalarına rağmen dünyada mealik minerallerin üreiminde % 83 lük bir paya sahipirler (ERNST&YOUNG, 2011; 8). Türkiye de ise madencilik faaliyeleri Osmanlı dönemine kadar uzanmakadır. Bu dönemde madenler daha çok yabancılar arafından çıkarılmış ve yine yabancılar arafından kendi ülkelerinde ükeilmişir. Cumhuriye'in kurulmasıyla birlike milli ve özel maden işleme yaırımları özendirilmeye çalışılmışır. Bu bağlamda 1935 yılında özel sermayenin çekingen davrandığı bir dönemde yeni maden yaaklarının aranıp bulunması amacıyla Maden Tekik Arama Ensiüsü (MTA) ve bu kurumun bulacağı madenleri işlemek üzere Eibank kurulmuşur (Tamzok, 2008; ). Geçmişe Türk madencilik sekörü geleneksel olarak merkezde, ora-büyük ölçekli kamu kuruluşları ve onların çevresinde, küçük ölçekli özel sekör kuruluşlarından oluşan bir yapıya sahip iken son dönemde, başa Ei Maden İşlemelerine bağlı bazı oraklıkların özelleşirilmesi ve Türkiye Kömür İşlemeleri ne (TKİ) bağlı işlemelerin bazılarının özelleşirilmek üzere Elekrik Üreim Anonim şirkeine devredilmesi sonucunda bu yapı önemli ölçüde değişmişir. Bugün iibarıyla ise Türk madenciliğinin kurumsal yapısının kamu-özel ayrımı olmaksızın küçük ve ora ölçekli işlemelerden oluşuğu ifade edilmekedir. Türkiye karmaşık jeolojik ve ekonik yapısı nedeniyle doğal kaynaklar açısından önemli bir poansiyel aşımakadır. Dünyada yaklaşık 90 çeşi madenin üreimi yapılmakayken Türkiye de 60 civarında maden üründe üreim yapılmakadır (ERNST&YOUNG, 2011; 10-11). Ancak ülke ekonomisinde madenciliğin önemli bir yeri olduğu söylenememekedir. Üreilen madensel kaynak çeşililiği açısından, 152 ülke arasında, 29 maden üründe yapılan üreim baz alındığında, Türkiye 10. sırada yer almakadır ancak üreici ülkelerin dünya pazarı içi payları sıralamasında ise % 0.16 ile 52. sıradadır. Ayrıca ülkede 50 dolayında madensel kaynak üreimi yapılmaka ve bu üreimin yaraığı kama değer milyar dolara ulaşmakadır. Bunun GSMH içindeki payı ise % 1.5 civarındadır. Madencilik ve madene dayalı sanayi birlike düşünüldüğünde ise oluşan kama değerin GSMH içindeki payı % 12 yi bulmakadır. Bu da 22 milyar dolarlık bir değer yaraıldığı anlamına gelmekedir (TMMOB, 2011; 4). 3. Lieraür Taraması Lieraürde farklı emialar ele alınarak emia fiyalarının hisse seneleri üzerindeki ekilerini araşıran pek çok çalışma yapılmışır. Bu çalışmalardan Al-Mudhaf ve Goodwin (1993) NYSE de işlem gören 29 perol şirkeinin geirileri ile perol fiyaları arasındaki ilişkiyi 1973 yılı için incelemiş ve perol şokları sonrasında geirilerin arığını belirlemişir. Tufano (1998) Kuzey Amerika da yer alan 48 madencilik şirkeinin hisse senelerinin Ocak 1990-Mar 1994 dönemi için alın fiyalarından ekilenip ekilenmediğini araşırdıkları çalışmalarında ise alın fiyalarında meydana gelen %1 lik değişimin hisse senedi fiyalarında oralama %2 lik bir değişime sebep olduğunu espi emişlerdir. Sadorsky (2001) perol fiyalarının Torono Borsası nda işlem gören perol ve gaz şirkeleri üzerindeki ekisini dönemi için incelemişir. Çalışma sonucunda perol fiyalarının şirke geirileri üzerinde önemli derecede ekisini olduğu vurgulanmışır. Papaperou (2001) Yunanisan da hisse senedi fiyalarının oluşumunda perol fiyalarının bir ekisi olup olmadığını dönemi için incelemişir. Elde edilen bulgular perol fiyalarının hisse senedi fiya harekelerinin oluşumunda ekisi olduğunu ve perol fiyalarında yaşanan arışların hisse senedi geirilerini düşürdüğünü gösermişir. Lanza vd. (2003) dünyanın önde gelen perol şirkelerinin hisse senedi fiyalarını ekileyen değişkenleri dönemi için araşırdıkları çalışmalarında spo ve vadeli perol fiyalarından yararlanmışlardır. Çalışma sonucunda ise spo ve vadeli perol fiyaları ile hisse senedi fiyaları arasında poziif yönlü bir ilişki olduğunu ifade emişlerdir. El-Sharif vd. (2005) İngilere de ham perol fiyaları ile perol ve gaz seköründe yer alan şirkelerin hisse senedi geirileri arasındaki ilişkiyi dönemi için inceledikleri çalışmalarında çoklu fakör analizden yararlanmışlardır. Çalışma sonucunda ise ham perol fiyalarında meydana gelen arışların perol ve gaz seköründeki şirkelerin hisse senedi geirilerini arırdığı belirlenmişir. Boyer ve Filion (2007) dönemi için Kanada Borsası nda işlem gören 109 gaz ve perol şirkeinin hisse senedi geirilerinin oluşumunda ekili olan fakörleri inceledikleri çalışmalarında perol ve doğalgaz fiyalarında meydana gelen arışların hisse senedi geirilerine poziif yönde kakı sağladığı 132

4 Kemal EYÜBOĞLU, Sinem EYÜBOĞLU sonucuna ulaşmışlardır. Henriques ve Sadorsky (2008) ABD de alernaif enerji şirkeleri, eknoloji şirkeleri ve perol fiyaları arasındaki ilişkiyi dönemi için araşırdıkları çalışmalarında alernaif enerji şirkelerinin perol fiyalarına oranla eknoloji şirkelerinden daha çok ekilendiği sonucuna ulaşmışlardır. Sadorsky (2008) şirke ölçeği bazında yılları arasında perol fiyaları ile hisse senedi fiyaları arasındaki ilişkiyi araşırmışır. S&P 1500 e yer alan şirkelerin kullanıldığı çalışmada perol fiyalarında yaşanan dalgalanmaların en çok ora ölçekli şirkeler üzerinde ekisi olduğu belirlenmişir. Scholens ve Wang (2008) NYSE de işlem gören perol ve gaz şirkelerinin perol fiyalarına karşı duyarlılığını dönemi için araşırdıkları çalışmalarında spo perol fiyalarındaki arışın hisse senedi geirilerini arırdığını espi emişlerdir. Puah vd. (2009) dönemi için Malezya Borsasında işlem gören 5 enerji şirkei ile perol fiyaları arasındaki ilişkiyi inceledikleri çalışmalarında 4 şirkein geirisi ile perol fiyaları arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu belirlemişlerdir. Mohany vd. (2010) Çek Cumhuriyei, Macarisan, Polonya, Romanya ve Slovenya da faaliyee bulunan gaz ve perol şirkelerinin perol fiyalarından ekilenip ekilenmediklerini dönemi için araşırdıkları çalışmalarında 8 şirkei ele almışlardır. Çalışma sonucunda ise perol fiyaları ile hisse senedi fiyaları arasında herhangi bir ilişki olmadığı vurgulanmışır. Nangolo ve Musingwini (2011) dönemi için korelasyon analizi ile Güney Afrika da alın, gümüş ve bakır madenlerinin spo ve fuure vadeli fiyalarından hangisinin hisse seneleri üzerinde ekiye sahip olduğunu inceledikleri çalışmalarında hesaplanan korelasyon kasayısının bir sonuç çıkarmak için yeerli olmadığını ifade emişlerdir. Luo ve Esqueda (2011) Ocak 2000-Aralık 2009 dönemi için NYSE de işlem gören 17 enerji şirkeine ai hisse fiyaları ile perol fiyaları arasındaki ilişkiyi inceledikleri çalışmalarında hisse senedi fiyaları ile perol fiyaı arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu oraya koymuşlardır. Dayanandan ve Donker (2011) ABD de perol fiyalarının gaz ve perol şirke geirileri üzerinde ekisi olup olmadığını dönemi için inceledikleri çalışmalarında 200 şirkei ele almışlardır. Yapılan hesaplamalar ise perol fiyalarının şirke geirileri üzerinde poziif ve anlamlı ekileri olduğunu gösermişir. Hasan ve Rai (2014) Ocak 1999-Şuba 2010 dönemi için Avusralya Borsası nda işlem gören kömür şirkelerinin geirilerini ekileyen değişkenleri araşırdıkları çalışmalarında kömür ve perol fiyalarının hisse senedi geirilerini arırdığı sonucuna ulaşmışlardır. Türkiye için yapılan çalışmalarda ise Güler vd. (2010) Temmuz 2000-Ağusos 2009 dönemi için enerji seköründe faaliyee bulunan dör hisse senedi ile elekrik endeksi arasındaki uzun dönemli ilişkiyi inceledikleri çalışmalarında değişkenlerin uzun dönemde birlike hareke eiklerini espi emişlerdir. Sadeghzadeh ve Eren (2012), Temmuz 2011-Haziran 2012 dönemi için alın fiyaında meydana gelen değişimin Türkiye de faaliye göseren alın seköründeki şirkelerin hisse senedi geirileri üzerinde ekisi olup olmadığını araşırdıkları çalışmalarında uzun dönemde alın fiyaı ile şirke geirileri arasında herhangi bir ilişki espi edememişlerdir. Yıldırım vd. (2014a) Ocak 1999-Haziran 2012 dönemi için inşaa demiri ve filmaşin fiyaları ile BİST de işlem gören ana meal sanayi şirkelerinden Kardemir (A) ve İzdemir (B) hisse senedi fiyalarını arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Çalışmadan elde edilen sonuçlar ise demir çelik fiyalarıyla hisse senedi geirileri arasında uzun dönem bir ilişki olduğunu faka aralarında bir nedensellik ilişkisi olmadığını gösermişir. Yıldırım vd. (2014b) Ocak 1990-Haziran 2012 dönemi için demir çelik fiyaları ile BİST de işlem gören Erdemir hisse senedi geirileri arasındaki uzun dönem ilişkiyi araşırmışlardır. Sonuçlar hisse senedi geirileri ve mamul fiyaları arasında uzun dönemli bir ilişki olduğunu ve mamul fiyalarındaki arışın uzun dönemde hisse senedi geirilerine olumlu yönde bir kakısı olduğunu oraya koymuşur. 4. Veri Sei Ve Yönem 4.1. Veri Sei 2003: :12 dönemi için alın, gümüş ve bakır fiyalarının Borsa İsanbul da işlem gören 6 madencilik şirkeinin hisse senedi fiyaları üzerinde nasıl ve ne ölçüde ekili olduğunun belirlenmesinin amaçlandığı çalışmada değişkenlere ilişkin aylık dolar bazlı fiyalar kullanılmışır. Dolar bazlı fiyaların hesaplanmasında ise aylık oralama parielerden yararlanılmışır. Borsa İsanbul da işlem gören madencilik şirkeleri ise Tablo 1 de göserilmişir. Oraya çıkan kar payı ve sermaye arırımı gibi durumlarda fiyalarda düzelmeye gidilmişir. 133

5 Meal Fiyaları İle Bis-Madencilik Endeksinde İşlem Gören Hisse Seneleri Arasındaki İlişkinin Tes Edilmesi Tablo 1. Borsa İsanbul da İşlem Gören Madencilik Şirkeleri Şirke Adı Borsa Kodu Borsaya Koe Olduğu Yıl İhlas Madencilik IHMAD İpek Enerji IPEKE Koza Alın KOZAL Koza Anadolu Meal KOZAA Mero Alın İşlemeciliği METAL Park Elekrik Madencilik PRKME Ancak bu şirkelerden Koza Alın ve Mero Alın şirkeleri borsaya koe oldukları arihler iibariyle çalışma dönemi kapsamı dışında kaldıklarından analizden çıkarılmışlardır. Çalışmada kullanılan değişkenlerden alın, gümüş ve bakıra ilişkin veriler invesing.com dan, İhlas Madencilik, İpek Enerji, Koza Alın ve Park Elekrik Madencilik şirkelerine ilişkin veriler ise isyairim.com.r den elde edilmişir. Farklı birim değerlerinde olan değişkenlerin aynı ürde bir anlam kazanmasını sağlamak amacıyla ise değişkenlerin doğal logarimaları alınmışır. Tablo 2 de çalışmada kullanılan veri sei özelenmişir. Tablo 2. Çalışma Veri Sei Değişkenler Form Kaynak Alındığı Tarih ALTIN Logarimik r.invesing.com GÜMÜŞ Logarimik r.invesing.com BAKIR Logarimik r.invesing.com İHMAD Logarimik isyairim.com.r İPEKE Logarimik isyairim.com.r KOZAA Logarimik isyairim.com.r PRKME Logarimik isyairim.com.r Yönem Meal fiyaları ile madencilik şirkeleri hisse senedi fiyaları arasında uzun dönemli ilişki olup olmadığının araşırıldığı çalışmada öncelikle kullanılan serilerin durağan olduğu seviyeler espi edilmişir. Bu amaçla Genişleilmiş Dickey-Fuller (1981) (ADF) ve Phillips-Perron (1988) (PP) birim kök eslerinden yararlanılmışır. ADF esi için (1) ve (2) numaralı denklemler kullanılmışır. (1) numaralı denklem sabili, (2) numaralı denklem ise sabili ve rendli, (3) numaralı denklem ise sabisiz ve rendsiz ADF denklemlerini gösermekedir. ADF denklemlerinde olası ookorelasyon probleminin önlenmesi amacıyla bağımlı değişkenin gecikmeli değerleri denklemin sağ arafına açıklayıcı değişken olarak eklenmekedir. ADF denklemlerinde bağımlı değişkenin gecikme uzunluklarının belirlenmesi için Schwarz Bilgi Krieri (SIC) kullanılmışır. 134

6 Kemal EYÜBOĞLU, Sinem EYÜBOĞLU y y y y y y p y 1 i i (1) i 1 p 1 i y i rend (2) i 1 p 1 i y i (3) i 1 (1), (2) ve (3) numaralı denklemlerde y; durağanlığı incelenen değişkeni, β ; sabi erimi, δ ; y 1 değişkeninin kasayısını, ; y değişkeninin gecikmeli değerlerinin ahmin edilen kasayısını ve γ ; rend kasayısını, Ԑ; haa erimini ve p ise opimal gecikme uzunluğunu gösermekedir. ADF esi kasayısının isaisiksel olarak sıfıra eşi olup olmadığını es eder. kasayısının isaisiği MacKinnon ablo kriik değeriyle karşılaşırılarak serinin durağan olup olmadığına karar verilir. Eğer isaisiğinin mulak değeri MacKinnon ablo kriik değerinin mulak değerinden büyükse seri seviyesinde durağandır. PP esinde bağımlı değişken gecikmeleri söz konusu değildir. Çünkü PP esinde Newey-Wes bağımlı değişken gecikmelerini espi eden bir krier değil, bir uyarlama ahmincisidir. PP esi için (4) ve (5) numaralı denklemler kullanılmışır. y (4) y 1 1 y y rend (5) (4) ve (5) numaralı denklemlerde y; durağanlığı incelenen değişkeni, ; sabi erimi, ; gecikmeli değişkenin ahmin edilen kasayısını, ; rend kasayısını, ise haa erimini ifade emekedir. kasayısının isaisiği MacKinnon ablo kriik değeriyle karşılaşırılarak serinin durağan olup olmadığına karar verilmekedir. Çalışmada seriler arasındaki olası uzun dönem ilişkinin espi edilmesi amacıyla Johansen (1988) ve Johansen ve Juselius (1990) eş büünleşme yönemi kullanılmışır. Johansen eş büünleşme yönemi aynı seviyede durağan olan seriler arasındaki uzun dönem ilişkiyi es emek amacıyla kullanılmakadır. Bu yönem durağan olmayan zaman serileri arasındaki eş büünleşme vekörlerini gösermek için maksimum olabilirlik sürecine başvurmakadır. Bu süreç durağan olmayan serilerin vekör ooregresif (VAR) model ile ahmin edilmesi sonucu elde edilir. X k 1 i X i X k (6) i 1 (6) numaralı denklemde X; durağan olmayan değişkenler vekörünü ve ise sabi erimi ifade emekedir. dır. marisi uyarlama kasayısını, marisi ise eş büünleşme vekörlerini gösermekedir. Johansen (1988) prosedürü bir marisin rankı ile onun karakerisik kökleri arasındaki ilişkiye dayanmakadır. Tese göre karakerisik köklerin sayısı (7) numaralı iz (race) ve (8) numaralı maksimum öz değer (max) isaisikleri ile belirlenebilir. n race r) T ln(1 ˆ i ) i r 1 ( (7) r, r 1) Tln(1 ˆ ) (8) max ( r 1 135

7 Meal Fiyaları İle Bis-Madencilik Endeksinde İşlem Gören Hisse Seneleri Arasındaki İlişkinin Tes Edilmesi (7) ve (8) numaralı eşiliklerde λ i ; karakerisik birim köklerin ahmini değerini, T; gözlem sayısını ve r ise eş büünleşme vekörlerinin sayısını ifade emekedir. Johansen eş büünleşme esine göre hesaplanan iz ve maksimum öz değer isaisikleri Johansen ve Juselius (1990) arafından sunulan kriik değerler ile karşılaşırılmak sureiyle eş büünleşme ilişkisi olup olmadığı espi edilir. İz isaisiği eşbüünleşik vekör sayısının r ye eşi veya r den küçük olduğu hipoezini, alernaif hipoeze karşı es eder. Maksimum özdeğer isaisiği de, r+1 ane eşbüünleşik vekör olduğunu ifade eden hipoeze karşılık eşbüünleşik vekör sayısının r olduğunu beliren sıfır hipoezi es emekedir. Hesaplanan iz ve maksimum öz değer isaisikleri kriik değerlerden büyük ise seriler arasında uzun dönemli ilişkinin var olduğuna karar verilir. 5. Bulgular Değişkenlerin anımlayıcı isaisiklerinin yer aldığı Tablo 3 e göre, en yüksek oynaklığa sahip olan meal gümüş, şirke ise KOZAA olarak espi edilmişir. Tablo 3. Tanımlayıcı İsaisikler LALTIN LGÜMÜŞ LBAKIR LIHMAD LIPEKE LKOZAA LPRKME Oralama Medyan Maksimum Minimum S. Sapma Çarpıklık Basıklık Gözlem Çalışmada kullanılan değişkenlerin durağan olduğu seviyeler ADF ve PP birim kök esleri ile incelenmişir. Tablo 4 değişkenlere ai birim kök esi sonuçlarını gösermekedir. Tablo 4 e göre, çalışmada yer alan değişkenlerin ümünün 1. farkında durağan olduğu (LPRKME hariç) espi edilmişir. LPRKME seviyesinde durağan olduğundan meal fiyaları ile arasında uzun dönem ilişki yokur. 1. farkında durağan olduğu belirlenen şirke fiyaları ile meal fiyaları arasında uzun dönem ilişkinin var olup olmadığını belirlemek için ise Johansen eşbüünleşme esi kullanılmışır. Değişken Sabili Tablo 4. Değişkenlere Ai Birim Kök Sonuçları I (0) I (1) ADF PP ADF PP Sabili Sabili Sabili Sabili Sabili Sabili Sabili Trendli Trendli Trendli Trendli LALTIN a a a a LGÜMÜŞ a a a a LBAKIR b c a a a a LİHMAD a a a a LİPEKE a a a a 136

8 Kemal EYÜBOĞLU, Sinem EYÜBOĞLU LKOZAA a 9.94 a a a LPRKME a c c a a a a a,b,c sırasıyla %1, %5 ve %10 seviyesinde anlamlılık düzeyini gösermekedir. Johansen eşbüünleşme esi için ise ilk önce Vekör Ooregressif (VAR) modelin gecikme uzunluğunun belirlenmesi gerekmekedir. Buna göre yapılan analiz sonucunda modellerin ookorelasyon ve değişen varyans problemleri içermemesi de dikkae alınarak, bilgi krierleri (FPE Final Predicion Error, AIC Akaike Informaion Crierion ve HQ Hannan Quinn Informaion Crierion) en uygun gecikme uzunluğunun her bir model için 2 olduğunu belirmişir. Johansen eşbüünleşme esi yapılırken oraya çıkan en büyük sorun en uygun model formunun belirlenmesidir. Çalışmada en uygun model ise Panula ilkesine göre belirlenmişir. Panula ilkesine göre her bir şirke için en uygun model 2 olarak belirlenmişir. Bu nedenle Model 2 sabi erimli eşbüünleşme denklemi ve sabi erimsiz VAR model sonuçları dikkae alınmışır. Tablo 5 de ise Johansen eşbüünleşme esi sonuçları göserilmişir. Tablo 5 deki Johansen eşbüünleşme sonuçları hem iz isaisiği hem de en yüksek öz değer isaisiği açısından dikkae alındığında elde edilen olasılık sonuçlarına göre 3 şirkein hisse senedi fiyaları ile meal fiyaları arasında herhangi bir uzun dönem ilişki olmadığını söyleyen sıfır hipoezi %5 anlamlılık düzeyinde kabul edilmişir. H 0 İz İsaisiği Tablo 5. Johansen Eşbüünleşme Tesi Sonuçları Kriik Değer Olasılık H 0 Maksimum Özdeğer İsaisiği LIHMAD LALTIN LBAKIR LGÜMÜŞ r= r= r r r r r r Kriik Değer Olasılık LIPEKE LALTIN LBAKIR LGÜMÜŞ r= r= r r r r r r LKOZAA LALTIN LBAKIR LGÜMÜŞ r= r= r r r r r r Uzun dönem ilişki elde edilemeyen şirke hisse fiyaları ile meal fiyaları arasındaki kısa dönemli ilişki ise sandar EKK yönemi ile ahmin edilerek sonuçları Tablo 6 da göserilmişir. Tablo 6 ya göre bakır fiyalarının, IHMAD hisse senedi fiyalarını genel olarak negaif yönde ekilediği diğer şirkeler üzerinde ise isaiksel açıdan anlamlı bir ekisi olmadığı espi edilmişir. Alın fiyalarının 137

9 Meal Fiyaları İle Bis-Madencilik Endeksinde İşlem Gören Hisse Seneleri Arasındaki İlişkinin Tes Edilmesi IPEKE ve KOZAA hisse senedi fiyaları üzerinde poziif yönde ekisi olduğu, IHMAD üzerinde bir ekisi olmadığı, gümüş fiyalarının ise 3 hisse senedi fiyaı üzerinde de ekisi olmadığı sonucuna ulaşılmışır. Değişkenler IHMAD Sabi [0.179] ( LIHMAD) -1 [1.44] ( LALTIN) -1 [-0.717] ( LGÜMÜŞ) -1 [0.783] ( LBAKIR) b -1 [-2.146] Tablo 6. Şirke Hisse Senedi Fiyaları için Tahmin Sonuçları β [-is] Değişkenler IPEKE β [-is] Sabi [0.276] ( LIPEKE) -1 [1.614] ( LALTIN) -1 [-0.626] ( LALTIN) a -2 [2.628] ( LBAKIR) -1 [0.023] ( LGÜMÜŞ) -1 [0.628] WALD 7.79 b KOZAA Sabi [0.632] ( LKOZAA) -1 [2.033] ( LALTIN) -1 [-0.806] ( LALTIN) a -2 [2.210] ( LBAKIR) -1 [0.349] ( LGÜMÜŞ) -1 [1.476] PRKME Sabi a [3.371] (LPRKME) a [10.957] (LPRKME) -2 [-1.548] ( LALTIN) -1 [-0.171] ( LGÜMÜŞ) -1 [0.612] ( LBAKIR) -1 [0.400] ( LBAKIR) [0.396] ( LBAKIR) [1.229] ( LBAKIR) [0.246] ( LBAKIR) [-0.848] ( LBAKIR) [0.470] ( LBAKIR) a [-2.385] ( LBAKIR) [-1.200] WALD 9.21 a WALD a,b,c sırasıyla %1, %5 ve %10 seviyesinde anlamlılık düzeyini gösermekedir. serilerin birinci farkını ifade emekedir. 138

10 Kemal EYÜBOĞLU, Sinem EYÜBOĞLU Ayrıca modellerde arıkların ookorelasyona sahip olup olmadığını belirlemek için LM esi yapılmışır. Tablo 7 den de görüleceği üzere modellerde ookorelasyon problemi mevcu değildir. Gecikmeler Tablo 7. Ookorelasyon LM Tesi IHMAD IPEKE KOZAA PRKME LM İs. Gecikmeler LM İs. Gecikmeler LM İs. Gecikmeler Modellerde değişen varyans probleminin mevcu olup olmadığı ise Whie esi yardımıyla incelenmişir. Tablo 8 den da görüldüğü üzere her bir model için varyansın zamana göre sabi olmadığını ifade eden Ho hipoezi reddedilmişir. Tablo 8. Whie Değişen Varyans Tesi X 2 İsaisiği df Olasılık IHMAD IPEKE KOZAA PRKME LM İs. 6. Sonuç Madencilik yaırım uarının geri dönüş sürecinin uzun olmasından öürü son derece riskli bir sekördür. Dolayısıyla emia fiyalarında meydana gelecek bir arış, şirkein bu emiayı üremesi, işlemesi veya ükemesine göre şirkein gelecekeki naki akışlarını negaif veya poziif olarak ekileyecek ve şirkein değerini azalabilecek veya arırabilecekir. 2003: :12 dönemi için meal fiyalarındaki (alın, gümüş, bakır) harekeliliğin Borsa İsanbul da işlem gören madencilik sekörü şirkelerinin hisse senedi fiyaları üzerinde nasıl ve ne ölçüde ekili olduğunun analiz edildiği çalışmada değişkenlere ilişkin dolar bazlı fiyalar kullanılmışır. Çalışmada öncelikle serilere birim kök esleri uygulanmış ve birinci farklarının (PRKME hariç) durağan olduğu görülmüşür. Buradan birinci farkında durağan olduğu espi edilen seriler için uzun dönemli ilişkinin araşırılması amacıyla Johansen eşbüünleşme esine geçilmişir. Yapılan analiz sonucunda 4 şirkein (IHMAD, IPEKE, KOZAA ve PRKME) hisse senedi fiyaları ile meal fiyaları arasında uzun dönemli bir ilişkinin var olmadığı espi edilmişir. Bu açıdan uzun dönemde yaırımcıların meal fiyalarında meydana gelecek arışlar çerçevesinde ilgili şirkelerin hisse senedi fiyalarında bir arış veya azalış beklememeleri gerekmekedir. Uzun dönemde ilişki espi edilemeyen şirke hisse senedi fiyaları ile meal fiyaları arasındaki kısa dönemli ilişki ise sandar EKK ile ahmin edilmişir. Elde edilen bulgular bakır fiyaının, 139

11 Meal Fiyaları İle Bis-Madencilik Endeksinde İşlem Gören Hisse Seneleri Arasındaki İlişkinin Tes Edilmesi IHMAD hisse senedi fiyaını negaif yönde ekilediğini diğer şirkeler üzerinde ise herhangi bir ekisi olmadığını gösermişir. Alın fiyaının IPEKE ve KOZAA hisse senedi fiyaları üzerinde poziif yönde bir ekisi olduğu, IHMAD ve PRKME üzerinde ise herhangi bir ekisi olmadığı bulunmuşur. Gümüş fiyaının ise 4 hisse senedi fiyaı üzerinde de ekisi olmadığı sonucuna ulaşılmışır. Sonuç olarak elde edilen bulgular yaırımcıların bu şirkelere yaırım kararı alırken meal fiyalarına ek olarak diğer değişkenlerde meydana gelen fiya değişimlerini de dikkae almaları gerekiğini oraya koymuşur. Kaynakça Al-Mudhaf, A. ve Goodwin, T.H. (1993). Oil Shocks and Oil Socks: Evidence from he 1970s. Applied Economics, 25, Bilgin, A. (2015). Madencilik Faaliyeleri Ve Çevresel Eki Değerlendirme Kararlarının Değerlendirilmesi. 24. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan Analya. Boyer, M. ve Filion, D. (2007). Common and Fundamenal Facors in Sock Reurns of Canadian Oil and Gas Companies, Energy Economics, 29(3), Dayanandan A. ve Donker H. (2011). Oil Prices and Accouning Profis of Oil and Gas Companies, Inernaional Review of Financial Analysis, 20, Dickey, D. A. & Fuller, W. A. (1981). Likelihood Raio Saisics for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Economerica 49, DPT, (2007). Dokuzuncu Kalkınma Planı Madencilik Özel İhisas Komisyonu Raporu El-Sharif, I., Brown, Dick, B. B., Nixon B., Russell A. (2005). Evidence on he Naure and Exen of he Relaionship beween Oil Prices and Equiy Values in he UK. Energy Economics, 27, Erns&Young (2011). Dünyada ve Türkiye de Madencilik Sekörü, hp:// Güler, S. Tunç, R. ve Orçun Ç. (2010). Perol Fiya Riski Ve Hisse Senedi Fiyaları Arasındaki İlişkinin Belirlenmesi: Türkiye de Enerji Sekörü Üzerinde Bir Uygulama. Aaürk Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 24(4), Hasan M. Z. ve Rai R. A. (2014). Ausralian Coal Company Risk Facors: Coal and Oil Prices, The Inernaional Journal of Business and Finance Research, 8(1), Henriques, I. ve Sadorsky, P. (2008). Oil Prices and he Sock Prices of Alernaive Energy Companies, Energy Economics, 30, hp://r.invesing.com/commodiies/copper-hisorical-daa, hp://r.invesing.com/commodiies/gold-hisorical-daa, hp://r.invesing.com/commodiies/silver-hisorical-daa, hp:// Johansen, S. (1988). Saisical Analysis of Coinegraion Vecors, Journal of Economic Dynamic and Conrol, 12, Johansen, S. ve Juselius, K. (1990). Maximum Likelihood Esimaion and Inferences on Co- Inegraion wih Applicaions o he Demand for Money. Oxford Bullein of Economics and Saisics, 52, Lanza, A. Manera, M. Grasso, M. and Giovannini, M. (2003). Long-run Models of Oil Sock Prices, Environmenal Modelling and Sofware, 20, Luo, Y. & Esqueda O. A. (2011). Coinegraion and Prioriy Relaionships beween Energy and Oil Prices, The Journal of Curren Research in Global Business, 14(21), Maden Mühendisleri Odası (2011) Madencilik Sekörü ve Poliikaları Raporu. Mohany, S., Nandha M., Turkisani A. A. (2011). Oil Price Movemens and Sock Marke Reurns: Evidence from Gulf Cooperaion Council (GCC) Counries, Global Finance Journal, 22, Nangolo C. & Musinqwini C. (2011). Empirical Correlaion of Mineral Commodiy Prices wih Exchange-Traded Mining Sock Prices. The Journal of he Souhern African Insiue of Mining and Meallurgy, 111, Özdemir C., Dağ A. ve Mer B.A. (2015). Yüzey Modelleme Teknikleri ve Bir Kömür Yaağına Uygulanması. Türkiye 24. Uluslararası Madencilik Kongresi ve Sergisi, Nisan 2015, Analya. 140

12 Kemal EYÜBOĞLU, Sinem EYÜBOĞLU Papaperou, E. (2001). Oil Price Shocks, Sock Marke, Economic Aciviy and Employmen in Greece, Energy Economics, 23, Phillips, C.B. P. &P. Perron (1988). Tesing For A Uni Roo in Time Series Regression, Biomèrika, 75(2), Puah, C., Lay-Phin T. and Abu H. M. I. (2009). Nexus beween Oil Price and Sock Performance of Power Indusry in Malaysia, MPRA Paper No Sadorsky, P. (2001). Risk Facors in Sock Reurns of Canadian Oil and Gas Companies, Energy Economics, 23, Sadorsky, P. (2008). Assessing The Impac of Oil Prices on Firms of Differen Sizes: Is Tough Being in he Middle, Energy Policy, 36, Scholens, B. ve Wang, L. (2008). Oil Risk in Oil Socks, The Energy Journal, 29 (1), Sadeghzadeh, K. ve Eren M. (2012). Alın Fiyaları Değişiminin Alın Madeni Sekörü ve İşleyen Sekördeki Firmaların Hisse Senedi Geirilerine Ekisinin Eşbüünsellik Analizi ile İncelenmesi, 16. Finans Sempozyumu, Ekim, Erzurum. Tamzok, N. (2008). Osmanlı İmparaorluğu nun Son Döneminden Çok Parili Döneme Madencilik Poliikaları, Ankara Üniversiesi SBF Dergisi, LXIII/4, Tmmob Maden Mühendisleri Odası (2011). Madencilik Sekörü ve Poliikaları Raporu. Tufano, P. (1998). The Deerminans of Sock Price Exposure: Financial Engineering and The Gold Mining Indusry, Journal of Finance, 53(3), Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (2008). Türkiye Madencilik Sekör Raporu, ISBN: Yıldırım, M., Belen M. ve Küük Y. (2014a). Mamul Fiyaları ile Hisse Seneleri Geirileri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Erdemir Üzerine Bir Uygulama, Ekonomik ve Sosyal Araşırmalar Dergisi, 10(10), Yıldırım, M., Belen M. ve Küük Y. (2014b). Küresel Emia Fiyaları ile Hisse Senedi Geirileri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: Kardemir ve İzdemir Üzerine Bir Uygulama, Finansal Araşırmalar ve Çalışmalar Dergisi, 5(10),