ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxinus angustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ. Serdar CARUS 1* Emrah ÇĐÇEK 2

Transkript

1 Süleyma Demirel Üiversitesi Orma Fakültesi Dergisi Seri: A, Sayı: 1, Yıl: 7, ISSN: , Sayfa: ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxius agustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ Serdar CARUS 1* Emrah ÇĐÇEK 1 SDÜ, Orma Fakültesi, Orma Mühedisliği Böl., 36 ISPARTA Düzce Üiv., Orma Fakültesi, Orma Mühedisliği Böl., 816 DÜZCE * scarus@orma.sdu.edu.tr ÖZET Bu çalışmaı amacı, dikim yoluyla kurulmuş, dar yapraklı dişbudak (DYD, Fraxius agustifolia Vahl.) meşcereleride, tek ağaçlarda çap artımıı tahmi içi bir çap artım modeli geliştirmektir. Bu amaçla, ormal kapalı, saf, ayı yaşlı ve müdahale görmemiş DYD meşcereleri icelemiştir. 1 yılıda, Adapazarı yöresi Süleymaiye DYD platasyolarıda 7 örek ala alımıştır. Örek alalar içeriside de sayıları 1 ile 6 arasıda değişe örek kou ağaç seçilmiştir. Her bir örek ağaç (kou) ve ou komşusu ola 6 ağacı x ve y koordiatları göğüs çapı, boy, tepe boyu, tepe çapı, yaş ve 1 yıllık çap artımı kayıt edilmiştir. Modele, ağacı çap, yarışma edeksi ve yaşı değişke olarak sokulmuştur. Model, tek ağaçta çap artımıdaki değişimi %75 ii açıklamaktadır. Aahtar Kelimeler: Göğüs yüzeyi, Boitet, Çap, Çap artımı, Yarışma edeksi, Yaş. A DIAMETER INCREMENT MODEL FOR INDIVIDUAL TREES OF ASH (Fraxius agustifolia Vahl.) PLANTATIONS IN ADAPAZARI- SÜLEYMANĐYE REGION ABSTRACT The aim of this study is to develop a diameter icremet model for estimatig the diameter icremet o idividual trees of arrow-leaved ash (Fraxius agustifolia Vahl.) platatios. For that reaso, ormal closed, pure, eve-aged, ad udisturbed stads have bee studied. I 1, 7 plots were take from ash platatios i Adapazarı-Süleymaiye. The umber of selected samplig trees has raged from 1 to 6 i sample plots. Samplig trees, that is, the subect tree ad competitor trees have bee mapped o x- y coordiate system ad, diameter at breast height, total height, crow height, crow diameter, age ad 1 year radial icremet recorded. Tree diameter (d), competitio idex (CI) ad age (t) as were icluded i the model variable. The model explaied 75% of the variatio i idividual tree diameter icremet of ash platatios. Keywords: Basal area, Site idex, Diameter, Diameter icremet,competitio idex, Age.

2 ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxius agustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ 1. GĐRĐŞ Türkiye değişik iklim özellikleri ve coğrafi yapısı edeiyle çok farklı karakterde yetişme ortamıa sahiptir. Buu eticeside ormalarımız, ağaç türü çeşitliliği bakımıda Avrupa ya orala daha zegi bir yapı göstermektedir (Saatçioğlu, 1976). Ülkemiz ormalarıda geiş sahalar üzeride saf ve karışık meşcereler kura asli ağaç türleri, az veya çok, çeşitli yöleriyle icelemiş, bilimeyeleri çözülmeye çalışılmıştır. Buu yaıda, tali ağaç türleri kousuda orma hasılatı ile ilgili sıırlı sayıda araştırma vardır (Acatay vd., 196; Pamay, 1967; Atay, 1984 a ve b; Efe ve Alpteki, 1989; Odabaşı, 1993; Sarıbaş, 1998;Yavuz ve Şetürk, 1998; Çiçek, ). Tali türler içeriside dişbudaklar öemli bir yere sahiptir. Ülkemizde, dişbudak orma alaı yaklaşık 1 bi hektar olup buu geel orma alaı içideki payı %1 de daha azdır (Aoim, 1). Mevcut dişbudak ormalarıı tamamıa yakııı, Marmara ve Karadeiz Bölgesi taba arazileride yer ala ve subasar özellik göstere dar yapraklı dişbudak (DYD, Fraxius agustifolia Vahl.) oluşturmaktadır. Bu ormaları çoğuluğu da Adapazarı yöreside yer almaktadır. Geçe süreçte çeşitli edelerde dolayı büyük tahrip göre bu ormaları hem alaları oldukça daralmış hem de meşcere yapıları bozulmuştur (Çiçek, ve 4). Bu yüzde, yaklaşık 4 yıldır sürdürüle orma yeileme çalışmaları ile yöredeki DYD ormalarıı eredeyse tamamı (%95) dikimle sui meşcerelere döüştürülmüştür. Mevcut doğal meşcereler ise baltalıklar ile bozuk yapıdaki birkaç meşcere artığıda oluşmaktadır. DYD taba araziler yaıda 7-8 m yükseltilere kadar diğer yapraklı türlerle karışıma girebilmektedir. DYD hızlı gelişe tür olup 4 yıllık idare süresi ile yetiştirilmektedir (Çicek ve Yılmaz, ). Geel ortalama artım yapay meşcerelerde 3 m 3 /ha ve doğal meşcerelerde 15 m 3 /ha civarıdadır (Kapucu vd., 1999). F. excelsior a bezeye değerli ve kaliteli oduu kaplama ve mobilya başta olmak üzere bir çok orma edüstrisi dalıda kullaılmaktadır (Bozkurt ve Göker, 1981). Büyüme modelleri orma ameama plaları içi oldukça öemlidir. Orma ameama plalarıda ağaç serveti ve artımı evateri sırasıda tek ağaçları artım ve büyümesii tahmii gereklidir. Buu yaı sıra, silvikültürcüler de yetişme ortamıı potasiyel üretim kapasitesii (optimal üretimi) gerçekleştirmek isterler. Buu içi de yöeticiler değişik büyüme modelleme tekikleride çok, amaca e uygu souçları vere modele gereksiim duyarlar (Vaclay, 1994). Büyüme modelleri geel olarak meşcere ve tek ağaç modelleri olarak sııfladırılır. Meşcere büyüme modelleri geliştirmei bir yolu da tek ağaçları toplamı olarak düşümektir. Tek ağaç büyüme modelleri, meşcere büyümesii tahmi içi geliştirilmişlerdir. Birkaç kapsamlı ve öcü iteliğide tek ağaç büyüme modeli Forest (Ek ve Moserud, 1974), Kızılçam (Su, 1978), Progosis (Wykoff vd., 198), Doğu Ladii (Akalp,1983), Progaus (Sterba ve Moserud, 1997) biçimide sıralaabilir. Tek ağaç büyüme modelleri gelecekteki meşcere diamiğie proeksiyo yapmayı sağlar. 35

3 S D Ü O R M A N F A K Ü L T E S Đ D E R G Đ S Đ Tek ağaçtaki artım çap, göğüs yüzeyi, boy ve hacim artımı olarak sııfladırılabilir. Belirli yetişme ortamlarıda tek ağaçları çap artımı ve büyümesi yaş, büyüklük, mikro çevre, geetik özellikler ve yarışma durumu (yarışma edeksi) vb. sayısız rasgele faktörler tarafıda etkileir. Ağacı büyüklüğü ve uzaysal pozisyou ou komşuları ile ilişkisii, ou büyüme potasiyelii ve toprak altı ve üstü kayaklarıı kullamadaki başarısıı yasıtılabilir. Yarışma edeksleri bağımsız değişke olarak ağaç büyüme simülasyo modelleride, ağacı büyüme, ölüm ve komşu ağaçlar ile yarışmadaki başarısıı değişimi taımlamak içi kullaılır (Saraçoğlu, 1989). So yıllarda, çok sayıda yarışma edeksi modeli, bir meşceredeki ağaçları orasal yarışma durumuu taımlamak içi geliştirilmiştir (Spurr, 196; Hegyi,1974; Tomé ve Burkhart, 1989; Daiels vd., 1989; Bigig ve Dobberti, 1995 ). DYD ormalarıı öemie rağme, bu türü artım ve büyümesi üzerie lokal bilgi oldukça azdır. Bu çalışmaı amacı, Adapazarı yöreside yer ala Süleymaiye yapay DYD meşcereleride, periyodik çap artımıı tahmii içi bir çap artım modeli geliştirmektir.. MATERYAL ve YÖNTEM.1. Çalışma Sahasıı Taıtımı Araştırma kousu platasyolar Adapazarı yöreside yer almakta olup, geel olarak Süleymaiye dişbudak ormaı olarak bilimektedir ( N, E). Çalışmaya kou toplam platasyo alaı hektarda fazladır. Platasyolar, belirli yıllarda yoğulaşa çalışmaları ürüü olduğuda, yaş bakımıda fazla çeşitlilik göstermemektedir. Bu durum daha fazla sayıda örek ala alımıı gereksiz kılmıştır. Ormaı asıl bölümü Hedek Đşletmesi Süleymaiye Şefliği, diğer kısımları ise Akyazı Đşlemesi Merkez Şefliği ile Adapazarı Đşletmesi Merkez Şefliği sıırları içeriside kalmaktadır. Orma alaı %- eğimde, ortalama yükselti 5 m ve deizde yaklaşık 33 km yatay uzaklıktadır. Yıllık ortalama sıcaklık, 14. C, yıllık toplam yağış 798 mm, veetasyo döemi (isa-kasım, aylık ortalama sıcaklık >1 o C) boyuca aylık yağış 56 mm dir. Veetasyo süresi 3-4 gü arasıda değişmektedir (Aoim, 3). Bu yöre, Marmara deiz iklimi ile Karadeiz iklimi geçiş kuşağıdadır. Taba suyu Ocak-Mayıs döemide toprak yüzeyie çıkabilmektedir. DYD ormaı hakim türü olmakla birlikte, Ulmus leavis, U. mior, Acer campestre ve Quercus robur gibi türlere de rastlamaktadır. Toprak esas itibariyle Muduru ve Disiz Çayları ile Sakarya ehrii taşıdığı alüvyallerde oluşmaktadır. Yüksek kil içeriğie (>%65) sahip olup, kil oraı derilikle birlikte artmaktadır. Toprak asitliği 6-8 ph arasıda değişim göstermekte ve topraklar yüksek miktarda kireç içermektedir (Çiçek, )... Yötem Yaşları 16 ile 36 arasıda değişe DYD platasyolarıda 7 adet geçici örek ala alımıştır. Örek alaları alıdığı meşcereler, saf, ayı yaşlı ve müdahale görmemiş veya çok az müdahale görmüş meşcerelerdir. Müdahale göre meşcerelerde çok zayıf alçak aralamada söz edilebilir. Bu platasyolarda 3 m x 36

4 ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxius agustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ m, 3 m x.5 m, 3.8 m x 3.8 m ve 4 m x 4 m dikim aralık ve mesafesi kullaılmıştır. Örek ala sayıları, platasyoları dikim aralıklarıa göre kapladığı alalara oratılı şekilde alımıştır. Örek alalar kare biçimide olup 9 m büyüklüğüdedir. Her bir örek alada, farklı sosyal sııflarda 1-6 arasıda rasgele örek ağaç alımıştır. Ayrıca, her bir örek ağacı (kou) 6 adet komşu ağacı bulumaktadır (Erka, 1995). Öreklee kou ve komşu ağaçları x ve y koordiatları (birbirie ola uzaklıkları bulmak içi), göğüs çapı (çap), boy, tepe boyu, tepe çapı, yaş (örek aladaki her bir 6 ağaç kümeside e az 3 ağaçta) ve so 1 yıllık çap artımı belirlemiştir. Çap artımları, göğüs yüksekliğide, hava koşullarıı etkisii gidermek içi 1 yıllık periyot olarak alımıştır. Periyodik çap artım değerleri periyot uzuluğu ola 1 a bölümek suretiyle periyodik ortalama artımlar (yıllık çap artım) elde edilmiştir. Örek (kou) ağaçları alıdığı, 7 meşcerei mümkü olduğu kadar farklı yaş, boitet sııfı ve göğüs yüzeyide olmasıa dikkat edilmiştir. Nokta öreklemesi yötemi, kou ağaç yarışmacılarıı bulumasıı ve potasiyel yarışmacıları çapıı belirli bir katsayı ile çarpılmasıı esas alır (Kalıpsız, 1984). Kou ağaçları yarışmacılarıı belirlemesi içi Bitterlich ayalı relaskop ta yararlaılmıştır. Aleti içerisideki lik şeridide taşa ağaçlar yarışmacı ağaç olarak kabul edilmiştir. Her bir örek alada, çap artım ölçümleri içi, kou ve rasgele seçile iki komşu ağaç seçilmiştir. 1 yılı sobaharıda, toplam 53 ağaçta artım kalemi alımıştır. Artım kalemleri, artım burgusu kullaılarak, gövde ekseie dik yöde göğüs yüksekliğide birbirie dik iki yöde alımış ve etiketleerek torbalara koulmuştur. Kabuk kalılığı, kabuk ölçer yardımı ile belirlemiştir. Çap ölçümleri 1 mm, ağaç boyu ve tepe boyu.1m duyarlıkta belirlemiştir. Tepe çapı ise, bir birie dik iki çap ölçümü şeklide belirlemiştir. Boitet tayii amacıyla örek aladaki her bir 6 ağaç kümeside e az 3 ağaçta yaş tayii yapılmıştır.. 3. Veri Hazırlama Örek alalarda göğüs yüzeyi toplamı buluarak hektar değerie döüştürülmüştür. Örek alalarda 5-3 ağaçta çap-boy ölçümü yapılarak meşcere boy eğrisi çıkarılmıştır. Üst boy, hektarda e kalı 1 ağacı göğüs yüzeyi orta çapıa karşılık gele boy olarak bulumuştur. Her bir meşcerei boitet edeksi (SI) dolayısıyla boitet sııfı (BI), meşcere orta yaşı (t) ve üst boy değerleri yardımıyla dişbudak boitet tablosuda hesaplamıştır (Kapucu vd., 1999). Örek alaları hacim ve hacim elemaları değişimi Çizelge 1 de verilmiştir. 1 yıllık halka kalılığı, mikroskop yardımı ile.1mm duyarlılıkta sayılarak ölçülmüştür. Çap artım modelii kurulması içi farklı sosyal sııflardaki ağaçları ölçümleride yararlaılmıştır. Yarışma edeksleri, çap büyümesi ile ilişkilidir. Meşcere büyüme modelleride, tek ağaçlardaki yarışmaı etkisii ortaya koymak içi ya uzaklığa bağlı ya da uzaklıkta bağımsız yarışma edeksleri kullaılmaktadır (Muro, 1974). Bu çalışmada, uzaklığa bağlı yarışma edeksleri çoğul regresyo aalizleri kullaılarak, tek ağaç çap artım modelleri içi icelemiştir. 37

5 S D Ü O R M A N F A K Ü L T E S Đ D E R G Đ S Đ Çizelge 1. Çalışmada kullaıla değişkeleri özet istatistikleri. Değişke Aritmetik Ortalama ± St. Sapma % 95 güve aralıkları Çap (cm) 3.3± Ağaç yaşı (yıl) 8 ± Yarışma edeksi (Bigig ve Dobberti b formülü).5 ± Meşcere göğüs yüzeyi (m /ha ) 3.9± Boitet edeksi ( m ) * stadart yaş ( yıl).4 ± Çap artımı (mm/ yıl) 5.6 ± Tarafımızda Qbasic bilgisayar programlama dilide yazılmış, COMPEND9 programı ile 8 farklı yarışma edeksi hesaplamıştır. Yarışma edeks ve formülleri, metide bütülüğü bozacağı düşücesiyle Ek Çizelge 1 olarak verilmiştir..4. Đstatistik değerledirmeler Çoğul regresyo aalizleriyle, çap artımı (bağlı değişke) ile serbest değişkeler (çap, yarışma edeksi, kou ağacı yaşı (yaş), meşcere göğüs yüzeyi ve boitet edeksi) arasıdaki ilişkiler icelemiştir. Regresyo deklemi içi, 53 örek ağaç verileride yararlaılmıştır. Đstatistik aalizlerde SPSS Ver.1. istatistik paket programı kullaılmıştır. 3. BULGULAR ve TARTIŞMA Çalışmamızda, çap artımıı tahmi içi bir çok değişkeli model kurulması amaçlamıştır. Modelde, hem tek ağaç (çap, yarışma edeksi ve yaş) hem de meşcere düzeyide (göğüs yüzeyi ve boitet edeksi) değişkeleri etkisii tahmii içi çoğul regresyo aalizi kullaılmıştır. Çap artımıı sırasıyla yaş, çap, boitet, göğüs yüzeyi ve yarışma edeksie göre değişimi icelemiş ve bir çap artımı modeli oluşturulmuştur Yaş- çap artımı ilişkisi Bir ağacı gövde kesiti toprağa yakı bir seviyede icelediğide, özde dışa doğru yıllık halkaları kalılıklarıda farklılık görülür. Yıllık halka kalılığıı öce hızlı bir yükseliş gösterdiği (halka geişliğii arttığıı) fakat oldukça geç yaşlarda (3-7 yaş) bu yükselişi durduğuu ve gittikçe darala yıllık halkalar oluştuğuu izlemek mümküdür (Fırat, 197; Kalıpsız, 198 ve 1984). Örek alalarda alıa örek ağaçlarda elde edile çap artım (mm/yıl) verileri ile yaşlar bir koordiat sistemide işaretlediğide erke yaşlarda itibare artımda yükselme, ileriki çaplarda ise azalma gözlemektedir (Şekil 1). Yaş- çap artımı ilişkisii göstere oktalar dağılımıı grafik üzeride çok dağıık ve korelasyou düşük olduğu görülmektedir. Bu durumu çap artımıı yalız yaşta değil, ağacı yetiştiği meşcerei sıklığı, ağaçları çapı, çok değişke ola 38

6 ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxius agustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ iklim koşulları, boitet ve geetik özellikleride de etkileerek farklılık gösterebileceği kaaatıa varılmıştır. 3.. Değişik yaşta ağaçlarda çap- çap artımı ilişkisi Çap artımıı etkileye faktörlerde birisi de çaptır (Şekil ). Çapı, çap artımıyla ola ilişkisi ayı yaşlı ormalarda doğrusal bir ilişki göstermekte ve formül 1 ile ifade edilmektedir (Kalıpsız, 1984). i d =a+b*d 1.3 (1) Formül yardımıyla hesaplaa doğruu eğimi meşcere yaşıa bağlı olarak değişim göstermektedir. Geç ve ormal kapalı meşcerelerde bu doğru dik bir şekilde yükselmektedir. Orta yaşlı meşcerelerde doğruu eğimi azalmakta, ileri yaşlı meşcerelerde ise yaklaşık yatay bir durum göstermektedir. Bu doğrular bir ça eğrisii teğetleri durumudadır (Kalıpsız, 1984). Ağaç sayısıı fazla olduğu ve ağaçlar arasıda kuvvetli bir mücadelei geçtiği geç meşcerelerde bireyleri çap artımları arasıdaki orasal farklar büyük bulumakta ve souçta da göğüs çapı artım doğrusu daha dik olarak yükselmektedir. Özellikle tepe kalitesi veya ağaç sııfı farklı ola ağaçları ayı yaşta olsalar da çap artımları farklı bulumaktadır. Meşcerei yaşı ilerledikçe alt veya ara durumdaki ağaçlar yavaş yavaş meşcerede kuruyarak ayrılır ve meşcere bireyleri arasıdaki sosyal durum farklılığı azalmaktadır. Buu soucuda, meşceredeki ice ve kalı çaplı ağaçları yaptıkları çap artımları birbirie yakı buluabilmektedir (Kalıpsız, 1984) Çap-çap artımı-boitet ilişkisi Çalışmamızda, çap- çap artımı ilişkisii boitete bağlılık derecesii kavraabilmesi içi, örek alalar ilk öce boitet sııflarıa ayrılmıştır. Örek alalar, I. (iyi boitet, 6 örek ağaç ve 11 örek ala) ve II. (orta boitet, 7 örek ağaç ve 16 örek ala) boitet sııflarıı temsil etmektedir (Kapucu vd., 1999). Boiteti etkisii açık olarak görebilmek içi, I. ve II. boitet sııflarıda ve yaşı 3 ile 4 arasıdaki örek ağaçları çap-çap artımı oktaları, boitetlere göre farklı simgelerle koordiat sistemi üzerie işaretlemiştir (Şekil 3) Çap- çap artımı- meşcere göğüs yüzeyi ilişkisi Çalışmamızda, çap-çap artımı ilişkisii, meşcere göğüs yüzeyie (sıklığa) bağlılık derecesii kavraabilmesi içi, yaşı 3 ile 4 arasıdaki örek alalarda sadece 15-5 ve m /ha olmak üzere 1 m lik iki göğüs yüzeyi sııflarıa girelerde, örek ağaçları çap- çap artımı oktaları, farklı simgelerle koordiat sistemi üzerie işaretlemiştir (Şekil 4). Noktalar dağılımıda, göğüs yüzeyi az ola (15-5 m /ha) meşcerelerde çap- çap artımıa ait dağılımı geel olarak daha yukarıda, diğerii ise (35-45 m /ha) biraz daha aşağıda yer aldığı görülmektedir. Buu edei, iyi boitetlerde göğüs yüzeyii fazla olmasıda ileri gelebilir. 39

7 S D Ü O R M A N F A K Ü L T E S Đ D E R G Đ S Đ Çap artımı (mm/yıl) Yaş ( yıl ) Şekil 1. Dişbudak meşcerelerideki çap artımı- yaş ilişkisi Çap artımı (mm/yıl) Şekil. Değişik yaşlarda çap- çap artımı ilişkisi. 4

8 ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxius agustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ 1 t=35 8 Çap artımı (mm/yıl) 6 4 II. BONĐTET I. BONĐTET Şekil 3. I. ve II. boitet sııflarıa ait çap- çap artımı ilişkisi (3-4 yaş basamağıda) 1 t=35 8 Çap artımı ( mm/ yıl ) 6 4 GÖĞÜS M GÖĞÜS 4 M Şekil 4. Çap-çap artımı ilişkisii göğüs yüzeyie göre değişimi (3-4 yaş basamağıda ) 41

9 S D Ü O R M A N F A K Ü L T E S Đ D E R G Đ S Đ 3.5. Çap- çap artımı- yarışma edeksi ilişkisi Çalışmamızda, yarışma edeksleri hesapladıkta sora, ayrı ayrı çap artımı ile korelasyo aalizleri yapılarak ilişkii öem düzeyi kotrol edilmiştir. Yarışma edeksi, baskı derecesii (Saraçoğlu, 1988) temsil ede bir değişkedir. Bu edele, yarışma edeksii de, hacim elemalarıyla ola ilişkisi azala ters eğrisi biçimide (model ) olması bekleir (Şekil 5). Yarışma edeksleri içeriside Bigig ve Dobberti (1995) i yarışma edeksi (Ek Çizelge 1 ve CI 7 ) çap artımı ilişkisi, model ile e yüksek ilişkiyi göstermiş ve R =.55 bulumuştur. i d =e β +β 1 CI () Burada, i d yıllık çap artımı (mm/yıl), CI kou ağacı yarışma edeks değeri ve e (doğal) logaritma tabaı; e= Yarışma edeksi büyüdükçe, ağaçlar üzerideki baskı derecesii arttırdığıda, dolayısıyla artım ve büyümeye olumsuz etki etmektedir (Saraçoğlu, 1988). Çalışmamızda, çap- çap artımı ilişkisii, yarışma edeksie bağlılık derecesii kavraabilmesi içi, yaşı 3 ile 4 arasıdaki örek ağaçlarda sadece - (baskı az) ve 4-6 (baskı çok) olmak üzere birimlik iki yarışma edeksi sııflarıa gireler icelemiştir. Örek ağaçları çap-çap artımı oktaları, farklı simgelerle koordiat sistemi üzerie işaretlemiştir (Şekil 5). Noktalar dağılımıda, baskı derecesi az ola (-) ağaçlarda çap-çap artımıa ait dağılımı daha yukarıda yer aldığı görülmektedir. Buu edei, meşcere göğüs yüzeyi (sıklığı) ve boitet arttıkça, yarışma edeksii (baskıı) artması dolayısıyla çapçap artımı ilişkisii aşağı bastırılmasıdadır. 14 t= 35 1 Çap artımı ( mm/ yıl ) CI= CI= - Şekil 5. Çap-çap artımı ilişkisii yarışma edeksie göre değişimi (3-4 yaş basamağıda) 4

10 ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxius agustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ 3.6. Çap artımıı- yaş, çap, boitet, meşcere göğüs yüzeyi ve yarışma edeksi ile ilişkisi Çap artımıı sadece yaşa veya çapa göre kestirilmesi yeterli güveirlilikte olmamaktadır. Çükü çap artımı üzeride meşcerei sıklığı ve boitet gibi faktörler de etkilidir. Güel (1978), periyodik çap artımıı periyot başı yaş, periyot başı çap ve rekabet şiddeti ile; Akalp (1983), periyodik çap artımıı yaş ve yarışma edeksi ile ve Saraçoğlu (1989) ise, çap ve göğüs yüzeyii içere model ile açıklamaya çalışmışlardır. Bu çalışmada, yie bu faktörleri içerisie ala, yarışma edeksi, meşcere yaşı ve ağacı çapı serbest değişke alıarak, tek ağaçları çap artımıı tahmiide kullaılmaya elverişli bir regresyo deklemii kullaılması uygu görülmüştür (model 3). Örek alalarda ayı çap ve yaşa sahip galip bireyleri, çap artımlarıda görüle farklılığı meşcerei boitet edeksi veya göğüs yüzeyie göre (ya ve tepe baskısı yüzüde) oldukça farklı artım yaptıkları gözlemiştir. Đyi boitetteki meşcerelerde meşcere yaşı ayı olmasıa karşı, daha fazla göğüs yüzeyie sahip buluacağı içi, göğüs yüzeyi ile boitet sııfı, çap- çap artımı ilişkisie ayı yöde etki edecektir (karşılaştır: Saraçoğlu, 1988). Seçilecek modelde çok sayıda değişkei kullaılması, modeli kullaılabilirliğii ve ilişkii kavramasıı zorlaştıracaktır. Ayrıca, çap artımıa (bağlı değişkee) ayı yöde etki ede değişkelerde e etkii modele sokularak değişke sayısı azaltılmalıdır (Saraçoğlu, 1988). Çalışmamızda da, serbest değişkelerde G, SI ve CI çap artımıa egatif yöde etki yaparlar. Yai, buları değeri artarsa, çap artımı düşer. Bu değişkeler birbiride bağımsız olsaydı, etkilerii toplamı çap artımıa egatif yöde etki edeceğide, modele hepsii sokulması uygu olurdu. Acak, bular ayı baskı değişkeii temsil ede, birbiriyle ilişkili ve etkilerii toplaabilme özelliği olmaya değişkelerdir. Buu içi, bu değişkelerde baskıyı e iyi temsil edei modele sokulması daha uygu olur. Bu ayı yödeki etki yüzüde, çap- çap artımı ilişkisii temsil edecek geel bir istatistik modelde, biraz daha etki olduğu düşüüle, yalız yarışma edeksie yer verilmesie karar verilmiştir. Çalışmamızda, çap-çap artımı ilişkisii biçimi doğrusal model ile taımlamıştır. Ayı yaşlı dişbudak meşcerelerideki değişik çaplı bireylerde alıa veriler yardımı ile, çap artımıı (id, mm/yıl) yaş ile ilişkisii, bir ça eğrisi biçimide olduğu bilimektedir (Şekil 1). Bu ilişkii saptaması içi, her türlü çarpıklığa uya ve ça eğrisi biçimide bir ilişki vere 3 olu Gamma foksiyou kullaılmıştır. i d =e β+β1*t+β*lt (3) Acak, çap- çap artımı ile çap- yarışma edeksi ilişkileri Gamma dağılımıyla temsil edilemez. Bu ilişkiler doğrusal veya parabolik olabilir. Ayrıca, belli bir yaş içi i d = f(d, CI) ilişkisi doğrusal veya çok açık bir parabol biçimide olmalıdır. i d =f(t) ilişkisi Gamma foksiyouyla ça eğrisi biçimide elde edilmelidir 43

11 S D Ü O R M A N F A K Ü L T E S Đ D E R G Đ S Đ {i d =A+f (t)d+[b+f (t)d]ci burada A ve B foksiyo katsayılarıdır}. Bu eğrii herhagi bir yaştaki teğeti ise, i d =f(d,ci) ilişkisii göstere bir doğru biçimide olmalıdır. Model 3 Taylor açılım formülü esas alıır ve ak doğrusal forma döüştürülürse, i d = β + β 1 d + β CI + β 3 dci + β 4 dt + β 5 dt + β 6 dt 3 + β 7 dt 4 + β 8 dtci +β 9 dt CI+ β 1 dt 3 CI + β 11 dt 4 CI + β 1 (d/t)+ β 13 (dci)/t ( 4 ) biçimide yaklaşık olarak doğrusal modele döüştürülmüş olur. Burada; β, β 1,.., β 13 = katsayılar, i d = yıllık çap artımı (mm/yıl), d= göğüs çapı (cm), t= ağaç yaşı (yıl), CI= kou ağacı yarışma edeks değeri ( CI 6) olmaktadır. Bu so modele göre buluacak kabuksuz çap artımı, kabuk faktörü ile çarpıldığıda kabuklu çap artımıı verecektir. Model 4 ile belirlee ifadei katsayıları, örek alalardaki örek ağaçlarda alıa yıllık çap artımı, çap, yaş ve yarışma edeksi ölçüleri olmak üzere dörtlü veri grupları halide bilgisayarda bir veri kütüğüe işlemiştir. Model 4 e ait katsayı ve istatistikler Çizelge de verilmiştir. Çap basamaklarıdaki çap artımlarıı (mm/yıl) meşcere yaşı ve yarışma edeksie göre, degelemiş regresyo deklemide (model 4) yararlaılarak çizile eğriler Şekil 6 da gösterilmiştir. Regresyo modelii istatistikleri oldukça güve verici bulumuştur. Modelde belirli bir yaş ve yarışma edeksie sahip ağaçları çaplarıa karşılık gele çap artımları kolaylıkla buluabilmektedir. Korelasyo katsayısıı sıfır olma olasılığı, t.1;51 =3.496 kritik değeride küçük olduğu içi, %.1 de çok daha azdır. Modeli verilere uyma olasılığı F.1;1;5 = 1.93< olduğuda, %.999 da daha büyük ola bir güve düzeyidedir. Model 4 te yararlaılarak, 1, 3 ve 5 yarışma edeksi ve yaşlarıa karşı gele, çap-çap artımıa ait doğrular Şekil 6 da verilmiştir. Bu doğrular, kabuklu çap artımıa döüştürülmesi durumuda, kabuk katsayısıı (1.51) etkisi yüzüde, biraz daha yükselecektir. Çizelge. Model 4 e ait katsayı ve istatistikler. Katsayılar β = 1.7 β 1 = -1.8 β = -.97 β 3 =.* β 4 =.* β 5 =.1 β 6 =.* β 7 = E-7 β 8 = -.3 β 9 =.* β 1 =.* β 11 = 5.9 E-8 β 1 = 4.71 β 13 =.318 Đstatistikler R=.868*** R =.754*** Se=1.83mm F 1;5 =16.479*** t R;44 =11.69*** =53 *** %.1 alam düzeyide öemli, 44

12 ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxius agustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ * Regresyo modelii katsayılarıı hesaplaması sırasıda, SPSS bilgisayar programı tarafıda öemsiz bulumuş ve katsayıları sıfır olarak vermiştir. 4 t= t=5 Çap artım ı ( m m / yıl ) CI=1 CI=3 CI=5 Çap artım ı ( m m /y ıl ) CI=1 CI=3 CI=5 t=3 t=35 Çap artım ı ( m m / yıl ) CI=1 CI=3 Çap artım ı ( m m /y ıl ) CI=1 CI= CI= CI=5 Şekil 6. Çap artımlarıı çap, yaş ve yarışma edeksie göre değişimi Şekil 6 daki çap- çap artımı eğrilerii, yarışma edeksi arttıkça eğimleri azalarak aşağıya kaydığı görülmektedir. Bua göre, iyi boitetlerdeki (göğüs yüzeyi fazla ola) meşcereleri eğrisii altta ve düşük boitetlerde (göğüs yüzeyi az ola) ise, üstte olacağıı gösterir (Saraçoğlu, 1988). Ayı yaşlı geç meşcerelerde, ağaçlar arasıdaki mücadelei fazla olması edeiyle, çap artımları arasıda büyük farklar buluur. Bu durum, doğrusal ola çap- çap artımı doğrusuu eğimii arttırır. Yaşlı meşcerelerde çap artımları arasıdaki fark az olduğuda, çap- çap artımı doğrusuu eğimi düşük çıkar. Ayı yaşlı meşcerelerde, kalı çaplı ağaçlar daha galip ve ice çaplı ağaçlar da daha mağlup oldukları içi, ağaçları çap artımları çapa göre doğrusal bir ilişki gösterir (Kalıpsız, 1984). 45

13 S D Ü O R M A N F A K Ü L T E S Đ D E R G Đ S Đ Bu model, saf dişbudak platasyolarıda tek ağaç çap artımıı tahmiide kullaılabilir. Çoğul regresyo aalizie ait istatistikler Çizelge de verilmiştir. Model, çap artımıdaki değişimi %75 ii açıklamakta (R =.754) ve stadart hatası 1.83 mm/yıl dır. Modeli uyguluğu içi yapıla F testi %99.9 güve düzeyide alamlı bulumuştur. Modelde açıklaamaya %5 lik kısım, ağacı geetik özelliği, mikro yetişme ortamı faktörleri ve rasgele etkelerde kayaklamaktadır. 4. SONUÇ ve ÖNERĐLER Bu çalışmada, Adapazarı yöresi Süleymaiye dişbudak platasyoları içi tek ağaç çap artım modeli geliştirilmiştir. Çap artım modeli içi, 7 örek alada 53 örek ağaçta toplaa veriler kullaılmıştır. Seçile çap artım modelide ağacı çapı, yarışma edeksi ve yaşı serbest değişkedir (Çizelge ). Model, tek ağaçlarda çap artımıdaki değişimi %74 üü açıklamaktadır. Göğüs çapı, çap artımıı tahmide e uygu tahmi edicidir ve e kalı çaplı ağaçlar (15-5 cm) daha fazla çap artımı yaparlar (Şekil 1). Boitet edeksi, katsayısı egatif değerlidir. Bu da, belirli bir yaş ve meşcere göğüs yüzeyide boitet arttıkça çap artımlarıı düşük çıkacağıı gösterir (Şekil ). Çap artımı, meşcere göğüs yüzeyii bir foksiyou olarak gösterilmiştir. Meşcerede göğüs yüzeyii artması halide, tek ağacı çap artımıı azaltır ve ileri çap basamaklarıa kaydırır (Şekil 4). Yaşı, çap artımı üzerideki etkisi bir ça eğrisi biçimidedir. Çap artımı geç ve yaşlı meşcerelerde daha az, fakat orta yaşlarda daha fazladır. Ayı çaptaki ağaçları farklı çap artımı komşuluk ilişkileri ile de açıklaabilir. Çap artımı, yarışma edeksii (baskı derecesii) artması ile azalır (Şekil 4 ve 6). Çalışmamızda kurula bu çap artım modeli, hazırlaacak simülasyo modelleride kolaylıkla kullaılabilir. KAYNAKLAR Akalp, T.,1983. Değişik Yaşlı Meşcerelerde Artım ve Büyümei Simülasyou. Đ.Ü. Orm. Fak. Yayı No: 351/37, 169s. Đstabul. Acatay, A.G., Pamay, B., Kalıpsız, A.,196. Süleymaiye dişbudak ormaı, imar ve ihyası ile işletilmesi hakkıda düşüceler. Đ.Ü. Orm. Fak. Dergisi, : Aoim, 1. DPT. Ormacılık (Ağaçladırma). Sekizici Beş Yıllık Kalkıma Plaı. Özel Đhtisas Komisyou Raporu. DPT Yayı No: 531/547, Akara. Aoim, 3. Adapazarı Meteoroloi Đstasyou Đklim Verileri. Meteoroloi Đşleri Geel Müdürlüğü Arşivi, Akara. Atay,Đ., 1984a. Yapraklı ağaç yetiştirme öem kazaırke silvikültürel uygulamalarda daha dikkatli olalım, Đ.Ü. Orm. Fak. Dergisi, : 13-. Atay,Đ., 1984b. Tali türlerimizde dişbudağı öemi ve silvikültürel özellikleri, Đ.Ü. Orm. Fak. Dergisi, 3:17-3. Bigig, G.S., Dobberti, M., Evaluatio of competitio idices i idividual tree growth models. For. Sci. 41: Bozkurt, Y., Göker,Y., Orma Ürüleride Faydalama. Đ.Ü. Yayı No: 97, Đstabul, 43 s. Çiçek, E.,. Adapazarı-Süleymaiye Subasar Ormaıda Meşcere Kuruluşları ve Gerekli Silvikültürel Ölemler. Đstabul Üiversitesi, Fe Bilimleri Estitüsü, 138 s. Çiçek, E., 4. Subasar ormaları özellikleri ve Türkiye i subasar ormaları, Đ.Ü. Orma Fakültesi Dergisi, Seri B, 5 (),

14 ADAPAZARI-SÜLEYMANĐYE DĐŞBUDAK PLANTASYONLARINDA (Fraxius agustifolia Vahl.) TEK AĞAÇLAR ĐÇĐN BĐR ÇAP ARTIM MODELĐ Çicek E., Yılmaz, M.,. The importace of Fraxius agustifolia subsp. oxyacrpa as a fast growig tree for Turkey, pp IUFRO Meetig o Maagemet of Fast Growig Platatios. Izmit, Turkey. Daiels, F.R., Burkhart H.E., Claso, T.R., A compariso of competitio measures for predictig growth of loblolly pie trees. Ca. J. For. Res.16: Efe,A.,Alpteki, Ü., Öemli bir subasar ormaı:hacıosma. Đ.Ü. Orm. Fak. Dergisi, : Ek, A.R., Moserud, R.A., Trials with program FOREST: Growth ad reproductio for mixed species eve or ueve-aged forest stads. pp i: Fries, J. (Ed.). Growth models for tree ad stad simulatio. Royal Coll. For., Res. Notes 3, Stockholm, 379p. Erka, N., Kızılçamda (Pius brutia Te.) Meşcere Gelişmesii Simülasyou. Üiversitesi, Fe Bilimleri Estitüsü, 198 s. Đstabul Güel, H.A., Tek Ağaç ve Meşcerede Artım ve Büyümei Matematiksel Modelleri. Đ.Ü. Yayı No: 48, Fakülte No: 54, Đstabul, 141 s. Hegyi, F., A simulatio model for maagig ack pie stad. pp.74-9.i: Fries, J. (Ed.). Growth models for tree ad stad simulatio. Royal Coll. For., Res. Notes 3, Stockholm, 379p. Kalıpsız, A., 198. Orma Hasılat Bilgisi. Đ.Ü. Yayı No: 35, Fakülte No: 38, Đstabul, 349 s. Kalıpsız, A.,1984. Dedrometri. Đ.Ü. Yayı No: 3194, Fakülte No: 354, Đstabul, 47s. Kapucu, F., Yavuz,H., Gül, A.U., Dişbudak Meşcereleride Hacim, Boitet Edeksi ve Normal Hasılat Tablosuu Düzelemesi Souç Raporu. K.T.Ü. Rapor o: , 46s., Trabzo. Muro, D.D.,1974. Forest growth models a progosis. pp.7-1. I: Fries, J.(Ed.). Growth models for tree ad stad simulatio. Royal Coll. For., Res. Notes 3, Stockholm, 379p. Odabaşı, T., 1993: Türkiye de Silvikültürel Uygulamaları Koşulları ve Đlkeleri, Ormacılık Şurası. Tebliğler ve Ö Çalışma Grubu Raporları, Cilt 3, Seri No: 13, Yayı No: 6, 1-5 Kasım 1993, Akara. Pamay, B.,1967. Demirköy- Đğeada logos ormalarıı silvikültürel aalizi ve verimli hale getirilmesi içi alıması gereke silvikültürel tedbirler üzerie araştırmalar. O.G.M. Yayı No: 451/43, Đstabul. Saatçioğlu, F.,1976. Silvikültür I.Silvikültürü Biyoloik Esasları ve Presipleri. Đ.Ü. Yayı No:, Đstabul, 43s. Saraçoğlu, N., Yarışma edeksi ile Kızılağaç [Alus glutiosa subsp. barbata (C.A.Mey) Yalt.] periyodik çap ve kesit yüzeyi artımlarıı tahmi edilmesi. Türk Tarım ve Ormacılık Dergisi, 3: Saraçoğlu, Ö., Karadeiz Yöresi Gökar Meşcereleide Artım ve Büyüme, O.G.M. Yayıı, 31s., Akara. Sarıbaş, M., Sakarya-Süleymaiye ve Acarlar subasar ormalarıı gücel durumu, dişbudaklar üzerie dış morfoloik araştırmalar. Cumhuriyetimizi 75. yılıda ormacılığımız sempozyumu. Đ.Ü. Orma Fakültesi yayı o: 4187/458, 1-3 Ekim 1998, Đstabul, s Spurr, S. H.,196. A measure of poit desity. For. Sci: 8: Sterba, H., Moserud, R.A., Applicability of the forest stad growth simulator PROGNAUS for the Austria part of the Bohemia Massif. Ecol. Model. 98: Su,O., Bir kızılçam, (Pius brutia Te. ) ağacıı simülasyou içi büyüme modeli, Đ.Ü. Orm. Fak. Dergisi, 1: Tomé, M., Burkhart, H.E.,1989. Distace depedet competitio measures for predictig growth of idividual tress. For. Sci. 35: Vaclay, J.K., Modellig forest growth ad yield: Applicatios to mixed tropical forests. CABI Publishig, New York. USA. pp

15 S D Ü O R M A N F A K Ü L T E S Đ D E R G Đ S Đ Yavuz, H., Şetürk,N., Dişbudak ağaç hacim tablosuu düzelemesi. Cumhuriyetimizi 75. yılıda ormacılığımız sempozyumu. 1-3 Ekim 1998, Đstabul, Đ.Ü. Orma Fakültesi yayı o: 4187/458, s Wykoff, W.R., Crooksto, N.L. Stage, A.R.,198. User s guide to the stad progosis model. USDA Forest Serv. Itermoutai Forest ad Rage Exp. Sta., Ogde, Utah. Ge. Tech. Rep INT-133. Ek Çizelge 1. Çap artım modeli içi test edile yarışma edeks ve formülleri. Araştırıcı ( Yıl ) Spurr a (196) Spurr b (196) Hegyi (1974) Daiels vd. (1989) Erka (1995) Bigig ve Dobberti a (1995) Bigig ve Dobberti b (1995) Bigig ve Dobberti c (1995) Değişke taımı Formül D faktörü ile seçilmiştir. 1 CI 1 = + / = 1 L i D 1 / L i D 1 Di DISi faktörü ile seçilmiştir. CI = faktörü ile seçilmiştir. = 1 CI 3 = = 1 faktörü ile seçilmiştir. d CI i 4= ( d ) faktörü ile seçilmiştir. d i CI 5 = faktörü ile seçilmiş ve i ci kou ağacı boyuu %66 sıda daha uzu ici komşu ağaçları tepe izdüşüm alaı (m / ha) faktörü ile seçilmiş ve i ci kou ağacı boyuu %66 sıda daha uzu ici komşu ağaçları tepe hacmi (m 3 / ha) faktörü ile seçilmiş ve i ci kou ağacı boyuu %66 sıda daha uzu ici komşu ağaçları tepe yüzey alaı (m / ha) CI 6 = CI 7 = CI 8 = 6 = 1 =1 = 1 ui di + d i i CC ( p. h ). TPA CV ( p. hi ) TPA = 1 CSA ( p. h ). TPA Ek Çizelge 1 de yarışma edeksleri ile ilgili terimler oriial simgelerle verilmiş ve CI: i. kou ağacı yarışma edeksi; D ( DBH, d ): yarışmacı ağacı () göğüs çapı, D i ( DBH,d i ); i. kou ağacı göğüs çapı; DIS i ( L, L i, L i, u ): i. kou ağaç ile. yarışmacı ağaç arasıdaki uzaklık (m); Π= katsayı ve : kou ağacı yarışmacı sayısıı ifade etmektedir. i i i 48