2. HAFTA MÜHENDİSLİK EKONOMİSİ Yrd. Doç. Dr. Tahir AKGÜL Maliyet Tanımı Maliyet Çeşitleri Maliyet Yöntemleri İnşaatta Maliyet Tahmin Metodu
Maliyet: İşletmelerin faaliyet konusuna giren mal veya hizmetlerin elde edilmesi için kullandığı her türlü faktörlerin para olarak ifade edildiği toplam değere maliyet denir.
Maliyet Yöntemleri Bir işletmede maliyet sisteminin oluşturulmasında üç farklı maliyet yönteminin bir araya getirilmesi gerekir. Bu yöntemler; -Maliyetlerin kapsamına göre maliyet yöntemleri -Maliyetlerin saptanma tarihine göre maliyet yöntemleri -Maliyetlerin saptanma sekline göre maliyet yöntemleridir. İşletmede bir maliyet sisteminden söz edebilmek için üç gurup maliyet yönteminin her birinden bir yöntemin alınarak bir araya getirilmesi gerekir. Bu maliyet yöntemlerinin alt yöntemlerini su şekilde sıralayabiliriz.
1.Maliyetlerin Kapsamına Göre Maliyet Yöntemleri Maliyetleri kapsamına göre sınıflandırmada isletme yönetimi kullandığı yönteme göre bazı maliyetleri mamul maliyeti olarak kabul ederken bazı maliyetleri de dönem gideri olarak kabul ederek, gelir tablosu hesaplarına aktarır. Bu yöntemi kendi içinde üçe ayırmamız mümkündür. 1.1.Tam Maliyet Yöntemi
1.2. Kısmi Maliyet Yöntemi Kısmi maliyet Yöntemi direkt ve değişken maliyet yöntemi olarak ikiye ayrılır. 1.2.1. Direkt Maliyet Yöntemi Direkt maliyet yöntemini kullanan işletmeler mamulün maliyetine sadece direkt hammadde ve direkt isçilik giderleri aktarırlar. Genel üretim giderleri ise dönem gideri olarak kabul edilerek, dönemin gelir tablosunda yer alır. Hiçbir zaman stok olarak gelecek dönemlere aktarılmaz.
1.2.2. Değisken Maliyet Yöntemi Değişken maliyet yöntemini kullanan işletmeler direkt hammadde, direkt isçilik ve değişken genel üretim giderleri mamul maliyeti olarak kabul eder. Diğer giderler ise dönem gideri olarak kabul ederek gelir tablosu hesaplarına aktarırlar.
1.3. Normal Maliyet Yöntemi Sabit genel üretim giderlerinin toplam kapasiteye dağıtılarak sadece kullanılan kapasiteye karşılık gelen mamul maliyetine aktarıldığı, bos kapasiteyle ilişkili olanın ise faaliyet giderleri olarak düşünüldüğü bir yöntemdir. 2. Maliyetlerin Saptanma Tarihine Göre Maliyet Yöntemleri Maliyetlerin, faaliyetlerin yapılmasından sonra fiili (gerçek) tutarları esas alınarak tespit edilmesi halinde fiili maliyet yönteminden, faaliyetin yapılmasından önce saptanması halinde ise tahmini veya standart maliyet yöntemlerinden söz edilir.
2.1. Fiili Maliyet Yöntemi İşletmenin belirli bir dönemde ürettiği mamullere ait gerçeklesen tüm giderler o dönemde üretilen mamullerin maliyetine aktarılır. İşletmenin elde ettiği fiili maliyetler, gerçek durumu göstermesi bakımından, yönetimin her zaman ihtiyaç duyduğu maliyetlerdir. Ancak bu yöntem ile elde edilen maliyetlerin kontrolü mümkün değildir. Çünkü bu yöntemde maliyetlerin karşılaştırılmasında kullanılacak veriler yoktur. 2.2. Tahmini Maliyet Yöntemi Maliyetler, sadece geçmiş dönemlerin sonuçlarına ve gelecekteki olası gelişmelere göre istatistiksel bazı verilerden faydalanarak dönem sonunda gerçekleşecek maliyetlerin tahmin edilmesidir. Bu yöntemde maliyetler, bilimsel olmayan bir biçimde geçmiş verilerden yararlanılarak tahmin edilir.
2.3. Standart Maliyet Yöntemi Üretilen mamul maliyetlerinin üretim yapılmadan önce, giderlerin bilimsel esaslarla belirlenmiş tutarlar esas alınarak saptandığı bir yöntemdir. Bu yöntemde maliyet sistemi içerisinde ortaya çıkan giderler gerçekleşmiş tutarları ile izlenirken üretime standart tutarları ile yansıtılırlar. Fiili ve standart tutarlar arasında sapma adı verilen farklar, fark hesaplarına aktarılırlar. Dönem sonunda vergi kanunları karın fiili değere göre hesaplanmasını istediği için fark hesapları kapatılarak, standart değerler fiili değerlere çevrilir. Standart maliyetler; mamul maliyetinin belirlenmesi, mamul fiyatlarının saptanması, bütçelerin düzenlenmesi, başarı ölçüsü, planlama ve maliyet kontrolüne ilişkin kararların alınmasında fiili maliyetlere göre kesin olarak üstünlük sağlarlar.
3. Maliyetlerin Saptanma Sekline Göre Maliyet Yöntemleri İşletmede mamullerin birim maliyetinin hesaplanmasında kullanılan yöntemlerdir. Sipariş, safha ve sipariş ve safha yöntemlerinin karmasından oluşur. 3.1. Siparis Maliyet Yöntemi Belli partiler halinde üretim yapan ve her partide üretilen mamullerden çok farklı nitelikte üretim yapan isletmeler, her bir mamul gurubunun maliyetini ayrı ayrı hesaplayabilmek için kullandıkları bir yöntemdir. Bu yöntem insaat, uçak, gemi, makine, mobilya, konfeksiyon, yayınevi gibi büyük ve birbirinden bağımsız birimler üreten işletmeler tarafından kullanılır.
3.2. Safha (Evre)Maliyet Yöntemi Bir birine benzer veya homojen tek tip mamul üreten işletmelerde genelde safha maliyet yöntemi kullanılmaktadır. Yöntem birbirini izleyen veya birbirine bağlı aşamalarda sürekli olarak ve seri halde birbirine benzer mamul üreten işletmelerde kullanılır. Bu yöntemi kullanan işletmelere örnek olarak Lastik, boya, otomobil, un, kağıt, dokuma, seker fabrikaları verilebilir.
3.3. Siparis ve Safha Maliyet Yöntem Karması Bazı işletmeler ilk etapta seri halde bir üretim yaparken daha sonra seri halde ürettiği bu parçaları birleştirerek nihai mamul haline müşterinin istekleri doğrultusunda getirebilirler. Bu tip işletmeler seri halde üretimin yapıldığı bölümlerde safha maliyet sistemini kullanırken, müşterinin siparişi üzerine üretilen parçaların nihai mamul haline getirilmesinde ise sipariş maliyet yöntemini kullanabilirler. Genellikle uçak, otomobil, buzdolabı, televizyon üreten işletmelerde bu yöntem kullanılabilir.
Maliyet tahmini bir araç ise maliyet yönetimi, tüm proje yönetimi yapısı içinde bu aracın kullanımıdır. Maliyet Yönetimi Süreci; Uygun bütçenin oluşturulması, Maliyet planının bütçeyi ana bileşenlere ve disiplinlere paylaştırmakta kullanılması, Tasarımın ilerleme sürecinde verilen teknik kararların proje maliyeti üzerindeki etkilerinin izlenmesi, Süreç devam ederken, proje maliyetini bütçe sınırları içinde tutabilmek için kapsam, kalite ve performans kabulleri arasında rasyonel dengelemeler yapılabilmesi,
Yeni yapılmış benzer projelerle kıyaslama yapılması, Uzun dönem maliyetlerini saptamak için yaşam dönemi maliyet analizlerinin kullanılması, Değer Yönetimi yaklaşımının kullanılması, İnşaat sürecinde oluşan değişikliklerin incelenmesi ve değerlendirilmesi, İnşaat tamamlandığında beklentilere karşın gerçekleşen maliyetler göz önüne alınarak performansın değerlendirilmesi, Maliyet verilerinin depolanması, işlemlerini ve süreçlerini içerir.
Maliyet niçin tahmin edilir? Tasarım öncesi yatırım tutarının gerçekçi olarak saptanabilmesi için, Tasarım kararlarının daha rasyonel verilebilmesi için, Yüklenici firmanın teklif fiyatını doğru olarak saptayabilmesi ve rekabet edebilir bir fiyat belirleyebilmesi için, Maliyetleri yapım sırasında kontrol edebilmek ve ileriye yönelik düzenlemeler yapabilmek için, Hesap kesim işlemleri ve anlaşmazlıkların çözümlenmesinde kullanmak için, Kredi sağlayan kuruluşların destekleyecekleri projeleri ekonomik ve finansal açıdan denetleyebilmesi için, Pazarda rekabet edebilmek için, Tasarım ücretlerinin hesaplanabilmesi için.
İnşaat Projelerinde Maliyet Tahmin Metotları Projenin farklı evrelerinde kullanılan farklı tahmin tipleri olmasına rağmen maliyet tahminleri fonksiyonlarına göre 3 ana grupta incelenebilir: Tasarım Teklif Kontrol
Tasarım Tahminleri Tasarım evrelerine paralel olarak mal sahibi için yapılır. Ön Tahmin Ara Tahmin Son Tahmin Bu farklı tahminlerin her biri için farklı düzeyde veri gereksinimi vardır. Proje süreci ilerledikçe üretilen enformasyon miktarı artar. Dolayısı ile tahminin doğruluğu artar, ama daha fazla zaman alır.
Ön Tahmin; Girişim ve Ön Proje evrelerinde kullanılır. Mal sahibi ve tasarımcı için yaklaşık olarak maliyet belirtir. Bir taslak proje geliştirilmiş olabilir veya hiç proje bile olmayabilir. Amaç: Yaklaşık maliyet belirlemek ve alternatif tasarımlar arasından seçim yapmaktır. Yanılma payı %20 -% 30
Ara Tahmin Projenin bitmişlik düzeyi % 10 ile % 60 arasında olmalıdır. Amaç: Ön tahmin evresinde belirlenen maliyeti veya mal sahibinin bütçesini geçip geçmediğinin belirlenmesidir. Yanılma payı % 10
Son Tahmin Projenin bitmişlik düzeyi % 100 olmalıdır. Amaç (mal sahibi): Proje ihale yolu ile gerçekleştirilecekse, keşif çıkarılması işlemi için yapılır. İhaleye katılan firmalar ile mal sahibi arasında pazarlık yapma olanağını sağlar. Yanılma payı % 5
Teklif Tahminleri Yüklenicilerin işin yapımını üstlenmek için oluşturdukları tahminlerdir. Genel giderler ve kar da dahildir. Bu tahminler, Alt yüklenici kullanımı Metrajlar Yapım yöntemleri göz önüne alınarak yapılır.
Kontrol Tahminleri Yapım sırasında projeyi izlemek için yapılır. Bütçe verilerinden, Sözleşmeden sonra, yapımdan önce yapılan bütçeden, İnşaat sürecinde tamamlanmış olan kısmın maliyetlerinden çıkarılır.
Öntahmin tekniklerinden Fonksiyonel Birim Yöntemi (Konsept-Girişim Aşaması) Konsept üzerinde çalışılırken ya da henüz avan projeye geçilmemişken Kullanılan birim başına düşen maliyetin istenilen birim sayısı ile çarpılmasıdır. Hastane: hasta başına maliyet Otopark: araba başına maliyet Sinema: koltuk başına maliyet Okul: öğrenci başına maliyet Maliyet verileri benzer, gerçekleştirilmiş bir projeden alınabilir...
Örnek: 700 araçlık bir katlıotoparkın inşaatının toplam 210 000 YTL ye mal olduğu bilgisine ulaşılmıştır. Aynı özellikleri taşıyan fakat 500 araçlık bir otopark inşa edilmek istendiğinde maliyet;
Alan Yöntemi (Konsept-Girişim Aşaması) En fazla kullanılan yöntem; brüt alanın her katta hesaplanması ve toplamın benzer bir binadan elde edilen m2 maliyet verisi ile çarpılması -Müşteri brüt alan kavramına alışık değildir -Bina farklı işlevleri içeriyorsa, farklı bölümlerin ayrı ayrı maliyet tahminlerinin yapılması gerekir (Fonksiyonel Alan Yöntemi) -Maliyet bina formuna, kat sayısı ve yüksekliği gibi faktörlere göre farklılaşacağından verinin benzer binadan gelmesi gerekir
Bayındırlık ve İskan Bakanlığı nca yaptırılan yarışma projelerinin şartnamelerinde, işin özelliklerine göre değişik olabilmekle beraber, alanın nasıl hesaplanacağı hususu düzenlenmektedir. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı nca genellikle aşağıda (a,b,c,d) bentlerinde belirtilen emsal sayıları kullanılmaktadır. a) Alan ölçüleri, teklif edilen yapının dış ölçüleri esas alınarak hesaplanacaktır. b) Normal kat yükseklikteki hacimler 1 emsal ile 4.5 metreden fazla yükseklikteki hacimler l,5 emsal ile 9.00 metreden fazla yükseklikteki hacimler, 2,25 emsal ile çarpılarak alan hesaplarına dahil edilecektir. c) Balkon ve üstü örtülü teras alanlarının yarısı hesaba dahil edilecektir. d) Bina dışında (giriş saçakları hariç) açık teraslar ile üstü kapalı yanları açık geçitler 0,25 olarak hesaba dahil edilecektir.
Küp Yöntemi(Konsept-Girişim Aşaması) Tarihi bir yöntem binanın hacminin belirli ölçüm kurallarına bağlı olarak bulunması ve m3 maliyet verisi ile çarpılması Örnek: Proje 16,000 m3, m3 başına maliyet= $325 Tahmini maliyet= 16,000 x $325 = $5,200,000 Sakıncaları var: -m3 maliyet kavramsal olarak anlamlı değil -Maliyeti etkilediğini bildiğimiz plan biçimi, kat sayısı artışını göz önüne almıyor -Maliyet verisindeki olası bir hata sonucu alan yönteminden daha olumsuz etkiliyor
Kat-Kabuk Yöntemi (Konsept-Girişim Aşaması, Ön Tasarım) Küp yönteminin sakıncalarını ortadan kaldırmak için geliştirilmiş... Şu özellikleri dikkate alıyor: -Bina formu (dış duvar alanını hesaba katarak) -Ölçülen her kat alanını bina içindeki konumuna göre farklı bir katsayı ile çarpıp ağırlıklandırarak (her katta +0.15 ekleyerek; 2.15, 2.30... bodrum katta: 3) -Dış duvar alanlarını eğer toprağın altında kalıyorsa yine ağırlıklandırak (3 ile çarparak) Ancak uygulamada çok az kullanılmış bir yöntem çünkü ağırlıklar sübjektif...
Ara Tahmin Teknikleri Fonksiyonel Elemanlara Dayalı Yöntem m2 Döşeme Başına Tahmin Yöntemi Elemanlara Dayalı Yöntem (Konsept-Girişim Aşaması, Ön Tasarım) Amaç: 1.Binanın her elemanına ne kadar harcama yapılacağının belirlenmesi 2.Dengeli bir maliyet dağılımının sağlanması 3.Farklı binalarda yer alan benzer elemanların maliyetlerinin karşılaştırılması 4.Daha sonra alınabilecek projeler için maliyet verilerinin elde edilmesi
Ön tasarım aşamasında ayrıntılı eleman tanımı yapılması güç olacağından, tanımlama eleman grupları düzeyinde yapılır. Örneğin; a)zemin kat döşeme alanı b)toplam döşeme alanı c) Kapı ve pencereler dahil olmak üzere dış duvar alanı d) Kapılar dahil olmak üzere iç duvar alanı
Son Tahmin Teknikleri Yapım İşlemlerine Dayalı Yöntemler Kaynaklara Dayalı Yöntemler Yapım İşlemlerine (Birimlerine) Dayalı Maliyet Tahmin Yöntemi (Detaylı Tasarım, İhale, Yapım) Yapım birimleri, bina maliyetinin kesin olarak belirlenebilmesine olanak sağlayan bina bileşenleridir. Teknik şartnameler, tarifler ve yapım birimleri analizleri aracılığı ile belirlenirler.
Bir yapının oluşturulabilmesi/yapılabilmesi için bir dizi imalatın gerçekleştirilmesi gerekir. Bunlar;imalatya dayapım birimleriolarak adlandırılıyor. İmalat/yapım birimleri iki türlü; Yapının fiziksel bünyesini oluşturmaya yönelik eylemler (duvar örülmesi, seramik kaplanması vb) Yapının fiziksel bünyesine girmeyen, ancak yapılmaları ürünün imalatı için zorunlu eylemler ve işler kalıp ve iş iskelelerinin kurulması, toprak kazılması, çalılıkların temizlenmesi vb Yöntem, imalatların hazırlıkları olacağı gerçeğini göz ardı etmiyor ve bu tür hazırlıklara genel olarak ihzarat adını veriyor.
Yapım İşlemlerine Dayalı Maliyet Tahmin Yöntemi Bayındırlık Bakanlığı Sistemi Bina kendisini oluşturan elemanlara ayrılabilir ve bu elemanların nasıl imal edilecekleri analiz edilebilir. 1. Tüm imalat birimlerinin eksiksiz bir listesinin hazırlanması, 2. Bu imalatların miktarlarının saptanması 3. Bu imalatların maliyetlerinin bulunmasıadımlarından oluşuyor. 4.Bu miktarlara karşılık gelen maliyetlerin toplanması Miktarların saptanmasına; metraj, bu miktarlara karşılık gelen maliyetlerin toplamına da keşif adı veriliyor.
5 elemandan oluşmakta 1.Genel Teknik Şartname 2.İşçilik,araç gereç rayiç cetvelleri 3.Birim Fiyat tarifleri 4.Birim Fiyat Listesi 5.Birim Fiyat Analizi
1.Genel Teknik Şartname: Bir yapının gerçekleştirilmesi sırasında gerekli olan tüm eylemlerin nasıl yapılması gerektiğini tarif eder. Örneğin, beton şantiyede imal ediliyor ise, kum çakıl ve çimentonun kuru olarak nasıl bir zemin üzerinde (tahta veya sac), nasıl karıştırılacağı, suyun nasıl konacağı, nasıl tekrar karıştırılarak harmanlanacağı anlatılır. Karıştırmanın betoniyer ile yapılması durumunda, betoniyerin nasıl kullanılacağı, nasıl temizleneceği açıklanır. 2.İşçilik, araç gereç rayiç cetvelleri: imalat birimlerinde yer alan eylemlerin yapılabilmesi için gerekli imalat makinaları (araç),yapı malzemeleri (gereç)ve işgücü çeşitlerinin sıralandığı ve o yılki birim fiyatlarının yer aldığı listelerdir. Herşeyin yine bir kodu vardır (poz numarası)ve ülkedeki duruma göre bir yıl sona ermeden de yeni listeler yayınlanabilir. Ya da artış oranları belirlenebilir.
3.Birim Fiyat Tarifleri:Paranın neye karşılık ödeneceğini herhangi bir tereddüde yer vermeden tanımlar. Nasıl ölçülecek, hangi işler hangi sıra ile yapılacak, bu para hangi işleri kapsayacak gibi 4. Birim fiyat Listesi:Birim fiyat tariflerinin ekidir. Her bir imalatın birimine karşılık gelen o yılki fiyatı gösterir. 5.Birim Fiyat Analizi:Tüm elemanları bir araya getiren, geçmişte TUBİTAK YAPI ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ tarafından her yıl geliştirilerek hazırlanan bir çalışmaydı. Artık özelleşmiş durumda
KULLANIM AMAÇLARI; Gerçekleştirme Hazırlığı evresinde: ihale bedelinin belirlenmesi/teklif fiyatının belirlenmesi Gerçekleştirme Evresi: -gerçekleşen/yapılan işlerin maliyetlerinin bulunması -buna dayanarak yüklenicilere ödeme/hakediş yapılabilmesi, -kalan işlerin maliyetlerinin yeniden gözden geçirilebilmesi, -yapımın teknik yönden denetlenebilmesi
Gerçekleştirme/yapım sonrası: -tüm işlerin yapılıp yapılmadıklarının tesbiti -yapılan işlerin niteliklerinin tesbiti, -tüm işin maliyetinin saptanması, -ve yüklenici ile hesabın kapatılması Fiyatların güvenilirliği Analizlerin doğruluğu Güncelleşme (yeni malzeme, yeni teknik sorunları...)
Maliyet tahmin yöntemi nasıl seçilir? Maliyet tahmininin amacı Tahminde kullanılacak bilginin miktarı ve niteliği Tahmin için ayrılacak zaman İşin niteliği Maliyet tahmininin mal olma bedeli
Maliyet Tahmininin Doğruluğunu Etkileyen Faktörler Projenin tipi ve büyüklüğü Kullanılan teknolojinin-formun yeniliği Tahmincinin becerisi Kullanılan tahmin modeli Kullanılan verinin doğruluğu Kullanılan sözleşme biçimi Firmalar arası rekabet