NESNEYE DAYALI VERİ MODELİNİN COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ TASARIMINDAKİ YERİ

Selçuk Üniversitesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Öğretiminde 30. Yõl Sempozyumu,16-18 Ekim 2002, Konya SUNULMUŞ BİLDİRİ NESNEYE DAYALI VERİ MODELİNİN COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ TASARIMINDAKİ YERİ Doğan UÇAR, Lütfiye KUŞAK İstanbul Teknik Üniversitesi, İnşaat Fakültesi, Kartografya Anabilim Dalõ, 80626 Maslak İSTANBUL, email: ducar@itu.edu.tr Özet: Günlük yaşamdaki değişim ve gelişmelerin sonucunda ortaya çõkan bilgi sistemleri ve bu bilgi sistemlerinin tasarõmlanarak yönetilmesinde kullanõlan değişik yaklaşõmlar ve uygulamalar bulunmaktadõr. Bu yaklaşõmlardan birisi de nesneye dayalõ yaklaşõm olarak göze çarpmaktadõr. Nesneye dayalõ yaklaşõm sahip olduğu bazõ özellikleri sayesinde Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) tasarõmõnda kullanõlmaktadõr. Metin içerisinde, nesneye dayalõ programlama ve genel olarak nesneye dayalõ programlama kullanõlarak tasarõmõ yapõlan, nesneye dayalõ veri modeli ve nesneye dayalõ veri tabanõ yönetim sistemi hakkõnda bilgi verilmektedir. Çok yeni bir yaklaşõm sahasõ olan nesneye dayalõ yaklaşõmlar günümüzde özellikle multimedya ve Coğrafi Bilgi Sistemi gibi karmaşõk ve yoğun verilerin kullanõldõğõ alanlarda yaşanõlan problemler için bir çözüm aracõ olarak kullanõlmaktadõr. 1. GİRİŞ ve CBS Günümüz yaşantõsõnõn karmaşõklaşmasõ, bireylerin ve kurumlarõn yoğun bilgiler ile daha iç içe olmasõ sonucunu da beraberinde getirmektedir. Bu bağlamda gereksinim duyulan bilgilere ulaşõmõn kolay, hõzlõ aynõ zamanda güvenilir olmasõ ve işlemlerin tekrar tekrar yapõlmaksõzõn alternatif çözümler üretilmesi, zorunlu hale gelmiştir. Yapõlan çalõşmalarõn sonucunda, ihtiyaçlarõn karşõlanmasõ amacõ ile Bilgi Sistemleri ortaya çõkmõştõr [Ucuzal, 1999]. Bankacõlõk, sigortacõlõk, nüfus otomasyonu gibi alanlar dõşõnda mekansal olgularõn kavranõlmasõ ve yönetilmesi amacõyla ise mekansal bilgi sistemleri tasarõmlanmõştõr. Mekansal bilgi sistemlerinin (ya da coğrafi bilgi sistemleri-cbs) temel geometrik ve topolojik çatõsõnõ ise ABS (Arazi Bilgi Sistemi), KBS (Kent Bilgi sistemi), topografikkartografik bilgi sistemi gibi adlarla anõlan ürünler oluşturmaktadõr. Mekansal bilgi sistemleri bilgilerin saklanmasõ ve yönetilmesi için teknik karakterli birçok disiplinde başarõ ile uygulanan bilgi teknolojilerinden birisidir. Ancak CBS yalnõzca bilgilerin yüklendiği haritalarõn bilgisayar ekranõnda hõzlõ görülebileceği bir araç değildir. Daha çok kapsamlõ veri tabanõ yönetimi ve bu veri tabanõnõn grafik veri tabanõ ile ilişkilendirilmesi olarak ta ifade edilmektedir. İhtiyaç duyulan birçok uygulamada, örneğin şehir planlama kapsamõnda inşaat ruhsatlarõ, tapu kayõtlarõ vb. bilgilerin, imar planõ üzerindeki ilgili olan parselle, binayla ilişkilendirilmesi çalõşmalarõnda kullanõlabilmektedir [Ucuzal, 1999]. 1.1 Mekansal Veri Haritalar yaklaşõk 8000 yõldõr mekana ilişkin bilgi aktarõmõnda insanlar arasõ iletişim aracõ olarak kullanõlmaktadõr. Özellikle 1980 li yõllarda yazõlõm ve donanõm sektöründeki gelişmeler CBS nin de ortaya çõkmasõ sonucunu getirmiştir. Yazõlõm sektöründeki gelişmeler sayesinde mekansal verinin çok yönlü sorgulanmasõ ve analiz edilebilmesi olanaklõ hale gelmiştir. CBS kullanmakta olduğu verinin yapõsal özellikleri 373

Nesneye Dayalõ Veri Modelinin Coğrafi Bilgi Sistemi Tasarõmõndaki Yeri bakõmõndan diğer bilgi sistemlerinden önemli farklõlõklar göstermektedir. CBS inde kullanõlmakta olan veri, mekandaki konumlarõ ile birlikte tutulur., diğer bir ifade ile mekansal veri, değişmez mekansal bir adrese sahiptir [Kraak, and Ormelling, 1996.]. CBS inde kullanõlmakta olan mekansal veri genel olarak aşağõda ifade edilmeye çalõşõlan özelliklere sahiptir. Mekansal obje, mekandaki planimetrik yapõsõna bağlõ olarak noktasal, çizgisel, alansal ve bunlarõn kombinasyonlarõndan oluşan karmaşõk bir yapõya sahiptir. Mekansal obje dinamik bir yapõya sahiptir. Zamana bağlõ olarak geçirmiş olduğu değişiklikler yapõlan çalõşmalara da yansõtõlmalõdõr. Mekan sahip olduğu sürekli yapõ nedeni ile ayrõk objeler halinde modellenmesi (atomize edilmesi, ayrõştõrõlmasõ) zor olan karakter göstermektedir [Procopiuc, 1997]. 2. VERİ MODELİ Veriyi tanõmlama ve kullanma şeklini (kayõtlarõn aranmasõ için gerekli erişim yollarõnõ gösteren ilişkileri) açõklayan kavramsal organizasyona Veri Modeli (Kavramsal Model) denilmektedir [Batuk, 1997]. Bilgisayar teknolojisinde değişik amaçlar için kullanõlan diller soyut bir yapõya sahiptir. Bu yüzden belli işler yapacak bir programõn genel modelini elde etmek için şekiller ve diyagramlar kullanõlõr. CBS ne yönelik bir veri modeli oluşturulurken, haritalarda yapõlan işlemler gibi, objenin veya olgunun önemli yönleri soyutlanõr [Renolen, 1997]. Modelleme dilleri yapõsal yaklaşõmlarõna veya kullanõlmakta olan programlama dilinin olguyu ele alõş biçimine göre bazõ sõnõflara ayrõlabilir. Yapõsal Nesneye dayalõ Davranõşsal Kurallõ Fonksiyonel gibi. 2.1 Yapõsal Yaklaşõmlar Günümüzde yaygõn olarak kullanõlmakta olan yapõsal programlama yaklaşõmlarõnda veri ve fonksiyon birbirinden bağõmsõz olarak düşünülür. Yapõsal programlama dillerine, FORTRAN, PASCAL, C, BASIC ve ADA gibi programlama dilleri örnek olarak gösterilebilir. 2.2 Nesneye Dayalõ Yaklaşõmlar Nesneye dayalõ programlama Nesneye dayalõ analiz ve tasarõm Nesneye dayalõ veri tabanlarõ ve veri tabanõ yönetim sistemleri olmak üzere üç farklõ alanda işlev görmektedir [Worboys, 1995]. 374

Uçar, Kuşak 2.2.1 Nesneye dayalõ programlama Nesneye dayalõ programlar sayesinde yazõlõm daha kolay büyütülebilmekte, önceden yazõlmõş olan yazõlõmõn tekrar kullanõlmasõ mümkün hale gelmekte ve yazõlõm bakõmõndan karmaşõklõk ve maliyet azaltõlabilmektedir. Nesneye dayalõ programlama kullanõlarak hazõrlanan bir çalõşmanõn tasarõm aşamasõna daha sõkõca bağlandõğõ görülmektedir. Nesne temelli programlamanõn insan düşünce yapõsõna olan benzerliği sayesinde yapõlan işlemlerde daha çok başarõ sağladõğõ düşünülmektedir. Kullanõlmakta olan diğer programlara benzer olarak nesneye dayalõ programlamada da fonksiyon, veri yapõsõ ve veri tipleri bulunmaktadõr. Fakat savunulan asõl yenilik, nesneye yönelik programlamanõn bu yapõlarõ temel birim halinde (nesne) ele almasõdõr. Burada, yapõsal yaklaşõmlarõn tersine objeye ait öznitelikler ve fonksiyonlar bir arada düşünülerek modellenmekte, sonuç olarak ta kişilerin objeyi kavramasõ kolaylaşmaktadõr. Nesneye dayalõ programlama dillerinden birisi C++ dilidir. C++, C dili üzerine geliştirilmiştir ve C dilinin bir üst aşamasõdõr. Dolayõsõyla C++, C dilinin gücünden, etkinliğinden ve esnekliğinden faydalanmaktadõr [Tüzün, 1990]. 2.2.2 Nesneye dayalõ programlamada kullanõlmakta olan kavramlar Nesne, nesneye dayalõ yaklaşõmõn merkezinde yer alõr. Bir nesnenin bilgisayar dünyasõ içinde tanõmlanmasõ bazõ özellikler ile gerçekleştirilir. Bu yaklaşõmda nesne; Tanõtõcõ Prosedür Yapõsal özellikleri ile tanõmlanõr. İlişkisel veri modellerinin tersine objeye ait özellikler, dinamik ve statik karakteri ile birlikte tutulur. Tanõtõcõ özellikler ya da diğer bir ifade ile statik özellikler ilişkisel veri modellerinde de kullanõldõğõ gibi öznitelikler ile ifade edilir. Nesneye ait öznitelikler değerlerinden bağõmsõz olarak sõnõf içinde tanõmlanmaktadõr. Prosedür özellikler ya da nesneye dayalõ yaklaşõmlarda kullanõldõğõ şekli ile dinamik özellikler nesneye ait davranõşlarõn tanõmlandõğõ prosedür özellikleri veya operasyonlar olarak anõlõr. Yapõsal özellikler ise, nesnenin oluşturulmasõnõ sağlayan sõnõf, miras, ilişkiler gibi nesneye dayalõ yaklaşõmõn ana kavramlarõdõr [Ellmer, 1993]. a. Nesne sõnõfõ Nesneye dayalõ programlamada her nesne; sõnõf (class) adõ verilen ve kullanõcõ tarafõndan tanõmlanan veri tipinin örneğidir. Sõnõfõn soyut veri tipi olarak ta isimlendirilebilmesinin nedeni, yukarõdaki ana özellik olan kullanõcõnõn kendi sõnõfõnõ tanõmlayabilmesidir. Diğer programlarda ve özellikle nesneye yönelik programlama 375

Nesneye Dayalõ Veri Modelinin Coğrafi Bilgi Sistemi Tasarõmõndaki Yeri dillerinde veri soyutlamanõn temel amacõ bilgi saklamaktõr. Birbirleri ile ilişkili fonksiyonlar (nesneye dayalõ programlamada yöntemler veya operasyonlar olarak ta ifade edilmektedir) veya işlemler veriler ile birlikte bir sõnõf yapõsõna entegre edilir. Nesnenin tüm özellikleri ve davranõşlarõ tanõmlõ olduğu sõnõf tarafõndan belirlenir. Sõnõf içinde, bir nesne tarafõndan hangi değerlerin tutulabileceği tam sayõ (integer), tarih (datum), vb ve daha özel olarak raster veriler, tablolar vb. belirlenmektedir [Schildt, 2000]. Nesnedeki veriye erişim fonksiyonlarõ ve işlemleri içeren bir ara yüz yardõmõyla yapõlõr. Ara yüz genellikle nesnenin ait olduğu soyut veri tipinde yani sõnõfta tanõmlanõr. Bu şekilde tanõmlanmõş olan soyutlama işlemi, verinin uygunsuz işlemlere karşõ korunmasõnõ sağlamaktadõr. Sõnõf kavramõnõn CBS deki uygulamasõ için örnek verilebilir. Parsel, konut, vb. mekansal karakterli nesneler alansal büyüklük, biçim ve malik gibi bilgilerden bağõmsõz bir biçimde kendileri birer sõnõf oluşturmaktadõrlar. Mekansal karakterli olmayan nesneler de (örneğin malik gibi) kendi sõnõfõnõ oluşturmaktadõr [Uçar, Morgenstern ve Cristoph, 1999]. b. Nesneler arasõndaki ilişkiler Objeler arasõndaki ilişkiler asozisyon ve agregasyon tarafõndan tanõmlanmaktadõr (Şekil 1). Asozisyon Bir objenin bir veya birden fazla obje ile ilişkisi olmasõ durumunda objeler arasõnda asozisyon vardõr. Asozisyon ilişkisi objeler arasõnda olabileceği gibi özniteliklerle objeler arasõnda da olabilir. Asozisyon ilişkileri isteğe bağlõ (optionalitiy), kardinallik (cardinality) ve semantik olarak farklõ özellikler sunabilmektedir. Objeler arasõndaki kardinallik ilişkisine örnek olarak bir parselin birden fazla malike sahip olmasõ gösterilebilir. Semantik ilişkiler sayesinde ise mesleki (disiplinel) ve mekansal ilişkilerin tanõmlanmasõ mümkün olmaktadõr. Mesleki ilişkiler bir parsel ve malik arasõnda sahiptir, kiracõ vb. gibi ilişkilerin tanõmlanabilmesine izin verirken, mekansal ilişkiler, metrik (örneğin 20 m sağõnda ) ve topolojik olarak ( içinde, üzerinde gibi) objeler arasõndaki ilişkileri tanõmlayõcõ ifadeler kurulmasõ amacõyla kullanõlmaktadõrlar [Ellmer, 1993, Uçar, Morgenstern ve Cristoph, 1999]. Agregasyon Agregasyon ilişkileri kullanõlarak karmaşõk objelerin modellenmesi ve dolayõsõyla bilgi sistemlerinde bu yapõdaki objelerle çalõşmak olanaklõ hale gelmektedir. Her biri birbirinden bağõmsõz parçalar birleşerek bir objeyi meydana getirirler [Ellmer, 1993, Uçar, Morgenstern ve Cristoph, 1999]. 376

Uçar, Kuşak Kat -Kat no:sayõ=0 -Alanõ (m2):sayõ=100 1..n 1..n 0..n Koridor -Oda sayõsõ:sayõ=3 bulunur 0..n 0..n Oda -Alanõ (m2):sayõ=20 2..n bağlar Büro -Ait olduğu kişi:kişi=prof.uçar CBS Labor -PC sayõsõ:sayõ=5 -Yönetici kişi:kişi=c.ipbüker Asosizyon ilişkisi Agregasyon ilişkisi Şekil 1: Kat, Koridor, Oda Büro, CBS Laboratuvarõ objeleri arasõndaki asozisyon, agregasyon ilişkilerin UML diyagramõ ile gösterilmesi c. Obje kimliği Obje kimliği, nesnenin sahip olduğu değerlerden bağõmsõz olarak, bir sistemde var olmasõnõ sağlayan ve onu diğerlerinden ayõran özelliğidir. Nesne kimliğine (object identiy) bazõ özellikler eklenilmesine karşõlõk nesne kimliği bozulmaz. Bir bina objesi zamanla tõpkõ gerçek hayatta olduğu gibi bazõ özellikler kazanabilir, kullanõm fonksiyonu değişebilir, yõpranabilir fakat programda sahip olduğu kimlik kesinlikle değişmez kalõr [Ellmer, 1993]. d. Veri depolama (encapsulation) Yapõsal programlaya uygun olarak geliştirilmiş olan C dilinin en önemli problemi, bu dille yazõlmõş olan programõn her kesiminin her kullanõcõ tarafõndan istenildiği zaman istenildiği biçimde değiştirilebilmesidir. Bu durumda kullanõm sõrasõnda tutarlõlõk ilkesinin bozulma olasõlõğõ her zaman vardõr. Bunu önlemek için C++ dilinde depolama (encapsulation ) mekanizmasõ geliştirilmiştir. Burada ifade edilmek istenen, bir objeye ulaşõmõn programlama sõrasõnda tanõmlanacak bazõ işlemler ile sõnõrlõ tutulmasõdõr [Ellmer, 1993]. Örneğin sõradan bir program kullanõcõnõn çoğu kez veri modellemesinin içerdiği operasyonlarõn ayrõntõsõnõ bilmesine gerek yoktur. Bir anlamda depolama ( encapsulation ) bazõ işlemlerin kullanõcõya kapatõlmasõ olarak ta tanõmlanabilir.zira kullanõcõnõn bir takõm işlemlerin program tarafõndan nasõl yapõldõğõnõ bilmesi 377

Nesneye Dayalõ Veri Modelinin Coğrafi Bilgi Sistemi Tasarõmõndaki Yeri önemsizdir. Onun için önemli olan kendisine kapalõ (saklõ) tutulan işlemlerin yazõlõm tarafõndan doğru yapõlõyor olmasõdõr. Böyle bir mekanizma kullanõcõyõ ayrõntõlardan kurtarõr ve veri tabanõnda tutarlõlõk sağlar. Bir nesnenin iç verisini ve metotlarõnõ saklamasõ olanağõ olarak tanõmlanabilen veri gizleme sayesinde, nesnenin yalnõzca programlanabilir kõsmõna erişilebilir. Veri depolama (encapsulation) sayesinde mümkün olan diğer olanaklar şunlardõr ; Karmaşõk veri tipi ile çalõşõlabilmek, Üst sõnõflarõn oluşturulabilmek, Kendine ait değişkenler içerisinde veriler tutabilen obje modellemek, Tanõmlanmõş yöntemler kullanarak verinin değiştirilmesine olanak sağlamak. e. Miras Nesneye dayalõ veri modellemesinde objelerin davranõşlarõ da veri olarak ele alõndõğõna göre aynõ davranõşõ gösteren birden çok objenin bulunmasõ doğaldõr. Örneğin taşõnmazlar genellikle alõnõp satõlabilen objelerdir. Bazõ taşõnmazlar için bu satõşõ sõnõrlayan işlemler devreye girebilir. Yapõsal programlama dillerinde bu yapõyõ ifade etmek için araçlar yeterli uygunlukta değildir [Uçar, Morgenstern ve Cristoph, 1999]. Obje sõnõflarõ genellikle birbirleri ile hiyerarşik bir ilişki içinde bulunmaktadõr. Bu hukuktaki kişi örneğinde ifade edilmektedir. Kişi Gerçek Kişi Tüzel Kişi Kendisi Vasi Kamu Tüzel Kişileri Özel Hukuk Tüzel kişileri Şekil 2. Bir sõnõf ve bu sõnõf altõnda yer alan alt sõnõflar (Miras) Bu hiyerarşideki alt sõnõf, süper sõnõfa (üst sõnõf) ait bütün özellikleri miras alõr. Miraslanõlan bu özellikler dõşõnda alt sõnõf bazõ ek öznitelik ya da ilişkilere de şüphesiz sahip olabilir. Kadastroda işlem görmekte olan kişilere ait bir hiyerarşik düzenleme yapõlmasõ yukarõdaki şekilde gösterilmiştir (Şekil 2). Şekle göre kişiler gerçek ve tüzel kişiler olarak iki farklõ bölümde incelenebilmektedir. Kullanõlmakta olan hiyerarşik düzende kişiler sõnõfõna ait adõ, soyadõ vb. gibi öznitelikler gerçek kişiler ve tüzel kişilere ait sõnõflar oluşturulurken doğrudan miras olarak alõnmaktadõr. Miras özelliği sayesinde alt sõnõflarõn üst sõnõflara ait özellikleri kazanmasõ sağlanabilirken kendilerine ait ek özelliklere de sahip olmasõ sağlanacaktõr. Böylece veri tekrarõ azalacak ve CBS modelinde standart kavramlarla çalõşma kolaylõğõ sağlanacaktõr. 378

Uçar, Kuşak f. Çok biçimlilik (polimorfozluk) Çok biçimlilik, bir fonksiyonun değişik sõnõflardaki objelere uygulanmasõ durumunda aynõ mantõksal sonucu vermesi anlamõndadõr. Başka bir deyişle, aynõ isimdeki operasyonlarõn, değişik objeler için farklõ biçimlerde algõlanmasõ olarak tanõmlanabilir [Uçar, Morgenstern ve Cristoph, 1999]. 3. VERİ TABANI YAPILARI Veri tabanlarõ, veri depolamasõnõ sağlar. Veri tabanõnda depolanan bilgiler farklõ uygulamalarda ortak olarak kullanõlabilmektedir. Kullanõlmakta olan veri kaydõ ilgili olaya veya olguya ait gerekli bütün bilgileri içerecek biçimde tasarõmlanõr. Günümüzde verinin saklanmasõ ve yeniden kullanõlmasõnõ sağlamayõ amaçlayan farklõ veri tabanõ modelleri bulunmaktadõr. Günümüzde genel olarak kullanõlmakta olan veri tabanõ modelleri Hiyerarşik veri tabanõ modeli Ağ veri tabanõ modeli İlişkisel veri tabanõ modeli Nesneye dayalõ veri tabanõ modeli olarak dört farklõ kategoride incelenebilir. Bugün artõk genel olarak bilindiklerinden, burada bu modellerin temel özelliklerini anmakla yetinilecektir. Hiyerarşik veri tabanõ yapõsõ, ağaç yapõsõ özelliği taşõmaktadõr. Nesneler arasõnda bireçok ilişki özelliği sağlanabilmektedir. Nesneler arasõndaki çoka- çok ilişkiler doğrudan sağlanamamaktadõr. Bire- çok ilişkilere örnek olarak ada, parsel ve kenarlar arasõndaki ilişkiler örnek olarak gösterilebilir. Bir ada birden fazla parselin birleşmesinden oluşabilir ve bir parsel en az üç kenarlarõ agregasyonu olarak ortaya çõkar. Hiyerarşik karakterdeki bir veri tabanõnda yapõyõ anlamak ve güncelleştirmek çok kolay olmasõna karşõlõk, özniteliklere erişim oldukça zor olabilmektedir. Ağ veri tabanõ modeli, kavramõnda bire çok ve çoka-çok ilişkiler öz konusudur. Hiyerarşik veri tabanõ modeline göre veri tekrarõ daha az ve daha esnek olmakla beraber karmaşõk bir yapõsõ bulunmaktadõr. İlişkisel veri tabanõ modelinde isi, ağaçlar ve ağlar yerine ilişkilerin oluşturulmasõ için satõr ve sütun kullanõlmaktadõr. Tablolar arasõ yeni ilişkilerin ifade edilmesi için ilişkisel hesaplanma teknikleri uygulanmaktadõr. Nesneler arasõnda bire- bir ilişkiler bulunur. Çoka- çok ilişkilerin tanõmlanmasõ için ara tablolarõn hazõrlanmasõ gerekir [Batuk, 1997]. 3.1 Nesneye Dayalõ Veri Tabanõ Modeli ve Kullanõlmasõ Nesneye dayalõ veri tabanlarõ, daha önceki bölümlerde ifade edilmeye çalõşõlan nesneye dayalõ veri modeli kavramõnõn hemen hemen bütün özelliklerini içermektedirler. Kullanõlmakta olan CBS yazõlõmlarõnda da bu yapõ açõk bir biçimde anlaşõlmaktadõr. Nesneye dayalõ veri tabanõnda sõnõf kavramõ ile nesnenin soyutluğu sağlanabilmektedir. Miras özelliği sayesinde nesneler arasõndaki hiyerarşik düzen kurulabilmektedir. Bu veri 379

Nesneye Dayalõ Veri Modelinin Coğrafi Bilgi Sistemi Tasarõmõndaki Yeri tabanlarõnda her nesne bir sõnõfõ temsil eder ve sõnõf içersinde nesneye ait veriler ve fonksiyonlar bir arada tutulur. Nesneye yönelik veri tabanlarõnda, ilişkisel veri tabanlarõnda kullanõlan standart veri tiplerinin (örneğin tam sayõ ve karakter vb.) yanõ sõra, uygulamaya göre kullanõcõ tarafõndan fotoğraf, yazõ, harita, ses gibi standart olmayan veri tipleri de tanõmlanabilmektedir. Üzerinde değişikliklerin de yapõlabildiği bu tip veriler, nesne olarak adlandõrõlõrlar. Her bir nesne sõnõfõ için ayrõ depolama tekniği kullanõlõr. Bu sõnõflandõrma, veri tabanõ kullanõcõlarõ tarafõndan fark edilmez. Kullanõcõ girdiği nesneler üzerinde ekleme, silme gibi işlemler yaparak nesnenin yapõsõnda değişiklikler yapabilir. Nesneye yönelik olarak hazõrlana veri tabanlarõna örnek olarak SMALTALK, ObjectStore, ve Orion verilebilir [Batuk, 1997, Kuşak, 2002]. 3.2 Veri Tabanõ Yönetim Sistemleri Verilerin, veri tabanõnda depolanasõ, güncelleştirilmesi, erişilmesi veri tabanõ yönetim sistemleri tarafõndan sağlanõr. Veri tabanõ yönetim sistemleri, veri tabanõnõn yönetilmesi ve organize edilmesi için hiyerarşik, ağ, ilişkisel ve nesneye dayalõ yapõlarõn birlikte veya tek başõna kullanõlarak elde edildikleri programlardõr. Günümüzde özellikle hibrit ilişkisel veri tabanõ yönetim sistemleri oldukça yaygõn olarak kullanõlmaktadõr. İlişkisel veri tabanõ yönetim sistemleri örneğin, INFO, ORACLE, INGRES, INFORMIX ve benzeri ürünler CBS uygulama alanlarõnda oldukça yaygõn bir biçimde kullanõlmaktadõr. İlişkisel veri tabanõ yönetim sistemlerinde öznitelikler ve objeye ait geometrik veriler ayrõ birimler halinde yönetilir. Bu işlemlerin sonucunda öznitelik verisi, sistem üzerinde herhangi bir yerde korunabilmekte ve ihtiyaç olduğu durumlarda dõşarõdan bağlantõ sağlanmaktadõr. Öznitelik verisi genişletilebilmekte, erişim sağlanmakta ve güncelleştirilebilmektedir. Bütün bu işlemler yapõlõrken mekansal veri tabanõnda düzeltme yapma ihtiyacõ bulunmamaktadõr [Burrough, McDonnell ve Rachael, 1998]. 3.2.1 Nesneye dayalõ veri tabanõ yönetim sistemleri Nesneye dayalõ veri tabanõ yönetim sistemlerinde objelere ait fonksiyonlar ve veriler tek bir birimde depolanõr. Depolanan verilere ve fonksiyonlara erişim ancak özel arayüzler ile mümkün olabilmektedir. Veri gizlemesi sayesinde, CBS yazõlõmõ kullanõcõsõnõn programõ derinlemesine bilmesini gerektirmemektedir. Kullanõcõ için işlemlerin doğru yapõldõğõnõ bilmesi yeterli olmaktadõr. Veriye rasgele erişimler böylece engellenmektedir. Objelere ait özel kimlikler vardõr. Bu kimlikler değişmez. Objeler arasõnda ilişkilerin kurulmasõ desteklenir. Objelerle objeler arsõnda ya da objelerle öznitelikler arasõnda kõsõtlama (kardinallik) ilişkileri kurulabileceği gibi topolojik ve mekansal ilişkiler de kurulabilmektedir Bütün bunlar sõnõf özelliği içerisinde yapõlmaktadõr. Objeler arasõnda dolaylõ bütünlük desteklenir. Bir yol silindiği zaman bütün yolu oluşturan parça objeler de beraberinde silinecektir. Görüntü gibi geniş veri bloklarõ, bir objeye ait öznitelik verisi olarak saklanabilir. Bütün bu özelliklere ek olarak nesneye dayalõ veri tabanõ yönetim sistemleri geniş hacimli veri saklayabilmektedir. Bu 380

Uçar, Kuşak tür veri tabanlarõ ile kullanõlan sorgulama dili, veri bağõmsõzlõğõ gibi geleneksel veri tabanõ yönetim sistemleri yeteneklerine de sahiptirler [Helokunnas, 1994]. 4. SONUÇ Farklõ amaçlar ve kullanõm alanlarõna göre ortaya çõkan CBS ler için farklõ veri tabanõ modelleri kullanõlmaktadõr. Özellikle ilişkisel veri modelleri bugün ticari alanda yaygõn olarak kullanõlmakta ve kullanõm kolaylõğõ vb. nedenler ile tercih edilmektedir. Fakat mekansal verinin sahip olduğu karmaşõk yapõnõn saklanmasõ ve yönetilmesindeki bazõ yetersizlikler nedeniyle bugün farklõ yaklaşõmlarõ sergilenmesi ihtiyacõ da açõktõr. Özellikle nesneye dayalõ veri modelinin, insan düşünce yapõsõna benzerliği ve mekansal verinin karmaşõk yapõsõna uygun olmasõ nedeniyle mekansal verilerin yönetilmesi ve saklanmasõ konusunda bazõ başarõlõ sonuçlarõn elde edilmesini sağlamõşlardõr. Olumlu örnekler çalõşmalara devam edilmesi yönünde araştõrmacõlarõ cesaretlendirmektedir. 5. KAYNAKLAR Ucuzal, L., Merkezi ve Mahalli İdareler de Bilgi Sistemleri ve Uygulama Geliştirme üzerine Bir Tartõşma, Yerel Yönetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamalarõ Sempozyumu,Trabzon,1999. Kraak, M.J. and Ormelling, F.J., Cartography: Visualization of Spatial Data, Longman, England, 1996. Procopiuc, O., Data Structures For Spatial Database Systems, Spring 97, Term, Duke University, North California, Durham, USA, 1997. Batuk, F.G., Coğrafi Bilgi Sistemi Dersi,Arazi Bilgisi Ders Notlarõ, Y.T.Ü.,İstanbul, 1997. Renolen, A., Conceptual Modeling And Spatiotemporal Information Systems: How to Model Real World, ScanGIS 97 The 6 th Scandinavian Research Conferance on Geographical Information Systems,Stockholm, Sweden,June 1-3, 1997. Worboys M. F. GIS A Computing Perspective, Taylor & Francis, London,1995. Tüzün T., Nesne temelli C++ Programlama Dilini Kullanarak Problem Çözümüne Bir Örnek, Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 1990. Ellmer E, Basic Principles And Concepts Of Object-Orientation, November, Vienna, 1993. Schildt, H. C++ Temel Öğrenim Klavuzu, Türkçe Basõm Editörü: Dr. Cahit Akõn, Alfa yayõnlarõ, Mayõs 2000, İstanbul, 2000. Uçar, D., Morgenstern, D., ve Cristoph, A., Nesneye Dayalõ CBS Kavramõ ve SupportGIS Yazõlõmõ s.41-54, Harita Dergisi, Ankara, 1999. Kuşak L., Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Nesneye Dayalõ Veri Modelemesi, Yüksek Lisans Tezi, İ.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul,2002. Burrough, Peter A.; McDonnell, Rachael A.: Principles of Geographic Informations Systems, Oxford Universitiy Press, Oxford, 1998. Helokunnas, T., Object-Oriented Geographic Data Management, EGIS/MARI 94 Fift European and Exhibition on Geographical Information Systems, Article Citiations Conference Proceedings, Finland, 1994. 381