Dokuz Eylül Üniversiesi Denizcilik Fakülesi Dergisi Cil:4 Sayı:1 2012 2008 KÜRESEL FİNANSAL KRİZİNİN KÜÇÜK TONAJ GELİRLERİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN YAPISAL KIRILMA TESTİ İLE ARAŞTIRILMASI Sinem DERİNDERE KÖSEOĞLU 1 Burcu ADIGÜZEL MERCANGÖZ 2 ÖZET Ekileri üm dünyada ve birçok sekörde hissedilen ABD kaynaklı 2008 küresel finansal krizinin uluslararası icarein belkemiği olarak görülen denizyolu aşımacılığı sekörünü de ekilediği görülmekedir. Denizyolu aşımacılığının bir al modeli olan ramp aşımacılık şeklinde serbes piyasa ekonomisi hâkimdir. Bu nedenle sekördeki gelirler bir başka ifadeyle navlunlar arz-alebe göre belirlenir ve son derece dalgalıdır. Kuru dökme yük ve anker denizyolu aşımacılığını kapsayan ramp aşımacılıka gelirlerin akip edilmesi adına navlun oranlarından oluşan çeşili endeksler bulunmakadır. Bu çalışmada bu endekslerden ülkemizde küçük onajlı gemiler için yayınlanmaka olan İsanbul Navlun Endeksleri (ISTFIX) ile yine nispeen küçük onajlı gemiler için yayınlanan uluslararası bir endeks olan Balık Handysize Endeksi (BHSI) üzerinde Zivo Andrews Yapısal Kırılma esi uygulanarak 2008 küresel finansal krizinin ekilerinin araşırılması amaçlanmakadır. Yapısal kırılma esi ile bu ekinin endekslerin yapısında herhangi bir değişikliğe neden olup olmadığı ve bu değişikliklerin hangi onajlarda ne ölçüde gerçekleşiği araşırılmakadır. Bulgular analize alınan üm koser onaj gelirlerinin 2008 krizden dolayı bir yapısal değişime uğradığını gösermekedir. Anahar Kelimeler: 2008 Küresel finansal krizi, koser onaj gelirleri, Zivo ve Andrews yapısal kırılma esi ANALYSING 2008 GLOBAL FINANCIAL CRISIS EFFECT ON COASTER TONNAGE REVENUES BY STRUCTURAL BREAK TEST ABSTRACT I is moniored ha 2008 global financial crisis, whose impacs has been fel all over he world and many secors, also has affeced o he shipping indusry which seems as backbone of he inernaional rade. The free marke economy reveals in he form of ramp shipping which is a sub-model of shipping indusry. Thus, revenues of he indusry in oher words freigh raes are deermined by supply -demand, and flucuae heavily. There are 1 Arş.Gör.Dr., İ.Ü. Ulaşırma ve Lojisik Yüksekokulu, Ulaşırma ve Lojisik Anabilim Dalı, sderin@isanbul.edu.r 2 Yrd.Doç.Dr., İ.Ü. Ulaşırma ve Lojisik Yüksekokulu, Ulaşırma ve Lojisik Anabilim Dalı, burcua@isanbul.edu.r 25
various indices, which consis of freigh raes, have been published o follow revenues in ramp shipping indusry including dry bulk and anker shipping. In his sudy, we aimed o analyze he effecs of 2008 global financial crisis on Isanbul Freigh Index (ISTFIX), which has been published for small onnage vessels in our counry, and Balic Handysize Index (BHSI), which has been published as an inernaional index for relaively small onnage vessels, by using Zivo Andrews srucural break es. Using his srucural break es, i has been invesigaed wheher his effec causes any changes in he srucure of he indices. We also show o wha exen hese changes have occurred for differen vessel onnages in quesion. Resuls showed ha all coaser onnage revenues have changed srucurally due o he 2008 crisis. Keywords: 2008 Global financial crisis, coaser onnage revenues, Zivo Andrews srucural break es 1.GİRİŞ 2007 yılının sonlarına doğru Amerika da ipoeğe dayalı kredilerdeki ıkanıklık ile başlayan ekonomik kriz kısa sürede üm dünyayı ekisi alına alarak, büyük bir küresel krize dönüşmüşür. 2008 krizi olarak adlandırılan kriz, günümüze kadar yaşanmış olan krizlerden başlangıcından iibaren küresel olma özelliği ile ayrılmakadır. Krizin uluslararası icarei ekilemesi ile uluslararası icarein belkemiği olarak görülen denizyolu aşımacılığının da ekilendiği görülmekedir. Denizyolu aşımacığının bir al kolu olan ramp aşımacılıka mulaka uyulması gereken bir sefer arifesi söz konusu olmadığından hizme, yükün olduğu limanlara kaymakadır. Bu nedenle aşıan için ramp hizmelerinde isikrar olmayıp, küresel krizlerden ekilenme oranı yüksek olmakadır. Dolayısı ile ramp aşımacılıka, hizmein parasal karşılığı olarak adlandırılan navlunlar da dalgalı bir yapı sergilemekedir (Kayserilioğlu, 2004). Tramp aşımacılığında gelirleri bir başka ifadeyle navlun oranı seviyelerini akip emek adına farklı kuruluşlar arafından endeksler yayınlanmakadır. Bu endeksler sekör için bir baromere görevi görüp, piyasa kaılımcıları bu endeksleri sürekli akip emekedir. Aynı zamanda bunlar küresel anlamda genel ekonomik rend hakkında da bilgi verdiği için son zamanlarda sekör kaılımcılarının yanı sıra birçok yaırımcı ve ekonomis arafından oldukça ilgi görmekedir (Köseoğlu ve Sezer, 2011). Bu konuda yayınlanan endekslerden Balık Borsası dünyada lider konumda bulunmakadır. (Chazipanagiois, 2005:12-25) Balık Borsası nın yayınladığı BNE (Balık Navlun Endeksi) ilk olarak 16 roa için hesaplanırken günümüzde 26 roa için hesaplanmakadır. Balık Borsası zaman içinde BNE de roaların ağırlıklarının değişirilmesi ve endekse farklı roalar eklenmesi gibi değişiklikler yapmanın yanında Capesize, Panamax, Handymax ve Handysize gibi farklı büyüklüke gemiler için de endeksler yayınlamakadır. (Balicexchange, 2000: 1). Balık Borsası yanında Plas arafından anker navlun endeksleri yayınlanmakadır. Ancak bu kuruluşların yayınladıkları endekslerin çoğu büyük onaj gemiler için oluşurulmuşur. Tüm bu endeksler içinde en küçük onaj hacmi Handysize grubu olup, onajları 10000-40000 dw arasında değişmekedir ve Balık Handysize Endeksi (BHSI) olarak adlandırılmakadır. Büyük onajda Londra, 26
Balık ve Oslo navlun borsalarının yanında küçük onaj için Çin, Şanghay Borsası bünyesinde bir çalışma sürmeke olup, ülkemizde küçük onaj için ISTFIX yayınlanmakadır. Ülkemizde küçük onajlı gemilerin navlun piyasasındaki gelişmeleri göseren ISTFIX (Isanbul Freigh Index-İsanbul Navlun Endeksi) 1 Ocak 2008 arihinden iibaren İsanbul Denizcilik Araşırma Gelişirme Danışmanlık Yayıncılık A.Ş arafından yayınlanmakadır (hpp://www.isfix.com). Bu denizyolu aşımacılığı alanında bir borsa oluşması için de önemli bir adım olmuşur (Çakır, 2008 ). Genel rendi vermesi açısından ISTFIX Today ile farklı hacim aralıkları için ISTFIX 2000-4000 dw, ISTFIX 4000-6000dw, ISTFIX 6000-8000dw ve ISTFIX 8000-12000 dw endeksleri yayınlanmakadır. Bunların yanında Karadeniz, Akdeniz ve Marmara gibi farklı bölgeler için de endeksler oluşurulmuşur. Bu endeksler koser onajı için 12 aylık zaman esaslı navlun oranlarını içermeke ve farklı roalar ve onajlar için ağırlıklı oralama olarak hesaplanmakadırlar. Endekslerden ISTFIX Today in baz değeri 1250 olarak belirlenmişir. ISTFIX koser onajının navlunlarından oluşmaka olup, koser anımı yakın sahil seyirleri yapan genellikle 1000-2000 dw arasında değişen genel kargo, dökme yük ve koneyner yüklerinden birini veya birden fazlasını aşıyabilen gemiler için kullanılmakadır. Ülkemizde koser onajı kaboaj aşımacılığı yanında Karadeniz ve Akdeniz ülkeleri ile Porekiz den Finlandiya ya kadar uzanan koninen haındaki kuru yük aşımacılığını gerçekleşirmekedir. Bu çalışmada Türkiye deniz aşımacılığında navlun piyasasının gösergesi olan İsanbul Navlun Endeksleri üzerinde 2008 küresel finansal krizinin ekileri yapısal kırılma esi ile araşırılmakadır. BSHI Balık Borsası arafından yayınlanan endeksler içinde en küçük onajı emsil eden bir endeks olduğundan çalışmada 2008 krizinin BSHI üzerindeki ekisi de karşılaşırma amacı ile yapısal kırılma esi ile araşırılmakadır. 2. LİTERATÜR TARAMASI Çalışmanın lieraür aramasını öncelikli olarak finansal krizlerin denizyolu aşımacılığı üzerine ekilerini inceleyen, ikinci olarak ise yapısal kırılmanın varlığını araşıran çalışmalar oluşurmakadır. Lieraürde farklı meodolojilerle 2008 küresel finansal krizin denizyolu aşımacılığı üzerindeki ekilerini araşırmaya yönelik çalışmalar bulunmakadır. Slack (2010) denizyolu aşımacılığının geleceğinin arık 2008 öncesi gibi olamayacağını, 2008 küresel finansal kriziyle birlike navlun oranlarında %60 lara varan düşüşler yaşandığını, dünya icareinin rendinin ve bir çok yasal düzenlemenin krizle birlike amamen değişeceğini vurgulamakadır. Rademacher ve Braun (2011) küresel krizin uluslararası kömür denizyolu aşımacılığı 27
üzerindeki ekilerini araşırmışır. Krizin emia piyasalarındaki alebi ciddi bir şekilde daralmasına paralel olarak denizyolu aşımacılığı üzerine de önemli ekileri olduğunu vurgulamakadır. Sonuç olarak üm bu çalışmalar 2008 küresel finansal krizin denizyolu aşımacılığını ciddi bir şekilde ekilediğini gösermekedir. Ancak bu krizin İsanbul Navlun Endeksi (ISTFIX) üzerinde ekisinin araşırılmasına yönelik yapılmış herhangi bir çalışmaya raslanmamakadır. Yapısal kırılmanın varlığını ve dönemini araşıran çalışmalara gelindiğinde; Fan ve Xu (2011) uluslararası perol piyasası için yapısal kırılmaları içsel olarak araşırmışlardır. Çalışmalarında 2004 ve 2008 yıllarında iki büyük yapısal değişim belirlemişlerdir. 2004 yıllındaki değişimi dünya ekonomisindeki hızlı büyümeye bağlı olarak perol alebindeki arışa ve perol ürev piyasalarındaki spekülaif harekelere bağlamışlardır. 2008 yılında bulguladıkları yapısal değişimi ise küresel finansal krizle ilişkilendirmişlerdir. Harvie, Pahlavani ve Saleh (2006) Zivo ve Andrews yapısal kırılma esi kullanılarak Lübnan Ekonomisi nin 1970-2003 döneminde yaşadığı yapısal değişimleri araşırmışlardır. Lübnan Ekonomisi nde yaşanan değişimleri analiz emek için ülkenin GSYİH, enflasyon, döviz kuru, ükeim, para arzı, yaırımlar, ihraca ve ihala gibi değişkenlerini aldıkları çalışmada üm bu değişkenlerde söz konusu dönemde en az bir yapısal değişim bulgulamışlardır ve bu değişimlerin bir çoğunun Lübnan Ekonomisi nde yaşanan şok dönemlerine denk geldiğini vurgulamışlardır. Daha spesifik olarak ifade edildiğinde yaşanan yapısal değişimler; 1975 Lübnan iç savaş, 1982 Israil in Beyru u isilası, 1983-84 büyük depresyon ve döviz kuru değer kaybının enflasyona ve reel ekonomiye olumsuz ekilerinin yaşandığı 1988-89 yılları gibi dönemlere denk gelmekedir. Türkiye de yapılmış bir çalışmada ise 1980 kararlarının Türkiye nin dış icareinin yapısal değişime neden olup olmadığı Peron analizi ile araşırılmakadır. Sonuçlar 1980 ekonomik programından sonra ihracaın ve icarein farklı bir büyüme çizgisi izlediğini, ihalaın büyüme rendinde ise herhangi bir değişime raslanmadığını gösermekedir. (Doğanlar, 1998: 333-340) Pakisan da yapılmış bir çalışmada Pakisan ın 11 ade makro ekonomik serisi (GSYİH, enflasyon, ihala, ihraca, oplam gelir, oplam harcamalar, üreim vb.) üzerinde 1972-1976 döneminde yapısal değişimin varlığı Zivo ve Andrews Analizi ile araşırılmakadır. Hemen hemen üm makro ekonomik değişkenlerde 1970 lerde yapısal değişimlerin varlığı sapanmışır. Bunun sebeplerinden bir anesinin perol şokları olduğunu vurgulamışlardır. (Waheed, Alam ve Ghauri, 2007). Ayrıca Boyrie (2009) 8 Asya ülkesine OECD ülkelerinden yapılan doğrudan yabancı yaırımlarındaki yapısal değişimin varlığı Bai ve Perron yapısal kırılma esiyle incelenmişir. Sonuçlar doğrudan yabancı yaırımlarda belirlenen yapısal değişimlerin 1997-98 Asya finansal kriz dönemlerine denk geldiğini ve doğrudan yabancı yaırımları negaif yönde ekilediğini gösermekedir. 28
3. YÖNTEM Ekonomide yapısal kırılmaların bir nedeni olarak, ekonomik poliikalardaki değişmeler, ekonominin yapısındaki değişmeler, belirli bir endüsrideki önemli bir gelişmenin yaraığı değişmeler veya bir ekonomik ya da finansal kriz sayılabilmekedir (Sevükekin ve Nargeleçekenler, 2010: 399). Bu nedenle bir sekör için yapısal değişimleri oraya koymak, o sekörü ekileyen kriik olayların görülmesini ve bir anlamda ne ip olayların sekörü büyük derecede ekilediğinin anlaşılmasını sağlamakadır. Çalışmamızda navlun endekslerinde 2008 küresel kriz döneminde yapısal bir değişimin varlığı araşırılmakadır. Sekör hakkında edinilen bu bilginin piyasa kaılımcılarının gelecek beklenilerini şekillendirmesine yardımcı olacağı düşünülmekedir. Yapısal kırılmanın hangi dönemde gerçekleşiği bilindiği durumda, kırılmanın dışsal olarak belirlendiği eslerden yararlanabilmekedir (Peron, 1989 : 1361-1401). Ancak koser onajı navlun oranları incelendiğinde krizin ekisiyle 2008 yılında ciddi bir değişiklik gözlemlense de am olarak arih anlaşılamamakadır. Bu nedenle kırılma döneminin bilinmediği durumda, Zivo ve Andrews (1992) arafından gelişirilen ve serilerde meydana gelen yapısal kırılmaları içsel olarak belirleyen es yönemi uygulanmakadır (Zivo ve Andrews, 1992 : 251-270) Zivo ve Andrews (ZA) esi, aşağıdaki regresyon denklemlerinin ahminine dayanmakadır. ZA esinde rend ve/veya sabieki kırılmayla birlike rend durağan hipoezine karşılık birim kök hipoezi es edilmekedir. ZA esinin uygulamasında birim kök esi aşağıdaki üç modele dayalı olarak yapılmakadır. Tahmin edilen A, B ve C modelleri sırasıyla oralamadaki, renddeki ve hem oralama hem de renddeki kırılmayı gösermekedir.( Zivo ve Andrews, 1992 : 251-270) Δy (1-Model A) A A = μ + θ DU A ( λ) + β + α y A 1 + k j= 1 c A j Δy j + e Δy B B = μ + β + γ DT B B ( λ) + α y 1 + k j= 1 c B j Δy j + e (2-Model B) Δy (3-Model C) C C = μ + θ DU C C ( λ) + β + γ DT ( λ) + α y C 1 + k j= 1 c C j Δy j + e 29
Yukarıdaki modellerde =1,2,3, T ahmin dönemini, T B = kırılma zamanını, λ=t B /T kırılma nokasını gösermekedir. D ler kukla değişkenleri emsil emeke olup, bunlardan DU ( ) sabieki kırılmayı göserip, >T B olması durumunda 1, aksi akdirde 0 değerini almakadır. DT * ( ) ise eğimdeki kırılmayı göserip, >T olması durumunda - T B, aksi akdirde 0 değerini almakadır. Her model en küçük kareler yönemi kullanarak λ kırılma oranını da içerecek şekilde üm dönemler için ahmin edilmekedir. nın her bir değeri için eksra k kadar genişleilmiş erimdeki gecikme sayısı seçim krierleri arafından belirlenerek α nin sıfıra eşi olup olmağı hesaplanan değeri ile es edilmekedir. Yapısal kırılma arihleri bu şekilde hesaplanan değerlerinin minimum olduğu dönemlere denk gelmekedir. Hesaplanan değerlerinin mulak değer olarak Zivo ve Andrews (1992) kriik değerlerinden büyük olması durumunda birim kök sıfır hipoezi reddedilmekedir. Bu durumda serinin kırılmayla birlike durağan olduğuna karar verilir. Bir başka ifadeyle bu durum; sekörde yapısal bir değişimin olduğu dönemde eğer bu yapısal değişmeye sebep olan olaylar meydana gelmeseydi sekör aynı rend ve oralama değerlerinde devam edeceki anlamına gelmekedir. Ancak sekörü ciddi şekilde ekileyen bu olayların meydana gelmesi sekörün ivmesinin amamen değişiğini gösermekedir. Burada üç modelde de kırılma belirlenirse model seçiminde genelden özele gidilmekedir. Bir başka değişle eğer Model C de kırılma belirlenirse bu arih kırılma arihi olmakadır. Ama örneğin Model C de kırılma belirlenmedi, faka Model A ya göre kırılma çıkıysa o zaman Model A nın vermiş olduğu kırılma arihi dikkae alınmakadır (Yavuz, 2006: 166-167; Harvie, Pahlavani ve Saleh, 2006: 10-11) 4.VERİ VE AMPİRİK BULGULAR 2008 küresel finansal krizinin İsanbul Navlun Endeksi üzerindeki ekilerinin araşırıldığı çalışmamızda bu amaçla ISTFIX endeksleri kullanılmışır. ISTFIX Today, ISTFIX 2000-4000 dw, ISTFIX 4000-6000dw, ISTFIX 6000-8000dw ve ISTFIX 8000-12000 dw endekslerinin kullanıldığı çalışmamızda endeksler ilk yayınladığı 1 Ocak 2008 arihinden başlayarak 14 Mar 2011 arihine kadar hafalık olarak emin edilmişir. Bunun yanında ISTFIX ile karşılaşırılmak üzere uluslararası ve nispeen küçük onajlı gemiler için yayınlanan BSHI da çalışmaya dahil edilmişir. BHSI Balık Borsası arafından yayınlanan endeksler içinde en küçük onajı emsil eden bir endeks olduğundan çalışmamızda ISTFIX endeksleriyle karşılaşırılabilmesi açısından alınmışır. Handysize endeksleri 40,000dw dan küçük onajlı kuru yük gemilerinin navlun fiyalarını emsil emekedir. Çalışmamızda emel olarak ele aldığımız ISTFIX endeksleri de koser onajı navlun seviyelerinden oluşuğu için BHSI dünyadaki rendi gösermesi ve aynı zamanda karşılaşırılabilir olması açısından yararlı görülmüşür. 2008 küresel finansal krizinin İsanbul Navlun Endeksi ve BSHI üzerinde yapısal bir değişime sebep olup olmadığı ZA yapısal kırılma alında durağanlık esleri ile analiz edilecekir. Faka bu eslerden önce serilerin durağanlıkları geleneksel durağanlık eslerinden ADF esleriyle araşırılmışır. Çünkü eğer 30
endeksler bu geleneksel esler sonucunda zaen düzeyde durağansa bunlara yapısal kırılma alında durağanlık esleri uygulamaya gerek kalmayacak ve 2008 küresel finansal krizinin bu endeksler üzerinde yapısal bir değişime sebep olmadığı sonucuna varılacakır. Bu nedenle seriler için ADF esleri gerçekleşirilerek sonuçlar Tablo.1 de raporlanmışır. Tablo1. Navlun Serileri ADF Tes Sonuçları ADF es isaisikleri Düzey ADF es isaisikleri Birinci Fark sabi sabi ve rend sabi sabi ve rend ISTFIX Today -2.143135 (-2.882279) -3.450880 (-4.021691) -3.709240* (-3.477835) -3.761589** (-3.442474) ISTFIX 2000-4000dw -2.571605 (-3.475184) -3.499628 (-4.021691) -4.263629* (-3.479281) -4.317645* (-4.02463) ISTFIX 4000-6000dw -1.915838 (-3.475184) -2.459463 (-4.021691) -4.661570* (-3.478547) -4.811752* (-4.026429) ISTFIX 6000-8000dw -1.759508 (-3.475184) -2.235790 (-4.021691) - 2.928010** (-3.476472) -2.942300 (-4.023506) ISTFIX 8000-12000dw -1.232453 (-3.472813) -1.726391 (-4.018349) -6.691512* (3.4772813) -6.616210* (-4.018349) BHSI -2.460710 (-3.472259) -2.507942 (-4.017568) -2.977846** (-2.576610) -3.023616 (-3.438700) ADF esi sabi ve sabi ve rend içeren durum için Akaiki Bilgi Krierine göre, 13. gecikme için gerçekleşirilmişir. Kurulan modellerin haalarının durağanlığı konrol edilmiş ve haalar durağan bulunmuş, dolayısıyla modellerin güvenilirliği sağlanmışır. *, ** işareleri sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık düzeyinde serilerin durağan olduklarını gösermekedir. Paranez içindeki değerler kriik değerleri vermekedir. ISTFIX 6000-8000dw ve BHSI endeksleri sabi erim içeren durum için birinci farklarında durağan bulunurken sabi ve rend içeren durumda düzeyde durağan bulunmuşur. ADF esi ile hangi düzeyde durağan olduklarına am karar verilemeyen seriler için PP ve KPSS durağanlık esleri de uygulanmışır. Bu eslerin sonuçlarını Tablo.2 de görülmekedir. 31
ISTFIX 6000-8000dw Tablo 2. Birinci Farklar için PP ve KPSS Tes Sonuçları PP ( isaisikleri) - 10.69465* (-3.471719) - 4.717637* KPSS (LM es isaisikleri) sabi sabi ve rend sabi sabi ve rend - 10.70522* 0.158093* (-4.016806) (0.739000) - 4.756731* (-4.015341) 0.057674* (0.216000) BHSI 0.165386* 0.080338* (-3.470679) (0.739000) (0.216000) PP (Phillips- Perron) ve KPSS (Kwiakowski-Phillips-Schmid-Shin) * işarei %1 anlamlılık düzeyinde serilerin durağan olduğunu gösermekedir. Paranez içindeki değerler ilgili isaisiğin kriik değerleridir. Tablo.2 de sonuçları yer alan her iki ese göre de iki seri birinci farklarında durağan bulundukları için analize alınan üm navlun serilerinin birinci farkları alındığında durağan olduklarına karar verilmişir. Ancak yönem bölümünde bahsedildiği gibi zaman serilerinde bir yapısal kırılma varsa ve bu yapısal kırılma dikkae alınmadan birim kök esi uygulanırsa, serinin durağan olmama olasılığının yüksek olduğu ifade edilmekedir. Bir başka ifadeyle sandar durağanlık esleri yanlı sonuçlar vermekedir. Oysaki kırılma göz ardı edildiğinde, durağan olmadığına karar verilen bir serinin aslında gerçeke durağan olduğu görülmekedir. Bu nedenle yapısal kırılma alında durağanlık esleri gelişirmişir (Perron 1989: 1361-1401). Böylece bu esler yardımıyla sekörü yapısal anlamda ekileyen dönemler de oraya konulabilmekedir. Tüm navlun serileri için ZA yapısal kırılma es sonuçları Tablo.3 e verilmekedir. ZA eslerinde genelden özele gidildiği için Model C de kırılma belirlendiğinden sadece bu modelin sonuçları verilmişir (Yavuz, 2006: 166-167) Tablo.3 e görülebileceği gibi ZA esi sonuçlarına göre üm navlun serilerinde yapısal kırılmanın varlığı sapanmakadır. Tüm endeks serileri için oluşurulan Model C de hesaplanan es isaisikleri değerleri mulak değerce ZA kriik değerlerinden daha büyük olduğundan serilerde yapısal kırılmanın varlığı kabul edilmişir. Tüm serilerde kırılma yılları incelendiğinde 2008 kriz yılı öne çıkmışır. Bilindiği gibi ABD kaynaklı 2008 morgage krizinin ekileri üm dünyada ve birçok sekörde hissedilmişir. Denizyolu aşımacılığı sekörü de bunlardan biridir. Uluslararası düzeyde küresel krizin başlangıcı Ağusos 2007 olarak kabul edilmekedir. Analizlerimiz sonucu elde edilen veriler yapısal değişimin yaşandığı ilk dönemin Ağusos 2008 olduğunu gösermekedir. BHSI de Ağusos 2008 arihinde yapısal bir değişim sapanmışır. 32
Tablo 3. ZA Yapısal Kırılma Alında Durağanlık Tesi Sonuçları Model C ENDEKS Kırılma Tarihi Tes İsaisiği ISTFIX Today 1 Eylül 2008-5.5385** ISTFIX 2000-4000dw 1 Eylül 2008-6.0097* ISTFIX 4000-6000dw 1 Eylül 2008-6.4081* ISTFIX 6000-8000dw 22 Eylül 2008-6.2367* ISTFIX 8000-12000dw 6 Ekim 2008-6.2395* BHSI 29 Ağss 2008-4.9832*** Kriik Değerler %1 Kriik Değeri -5.57 %5 Kriik Değeri -5.08 %10 Kriik Değeri -4.82 *,**,*** işareleri sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylerinde serilerde kırılmanın varlığını gösermekedir. Kırılma dönemlerine bakıldığında küresel krizin ilk yapısal değişim yaraığı endeks BHSI dır. Daha sonra 2008 Eylül ayında başlamak üzere ISTFIX endekslerinde ekisini gösermişir. 1 Eylül 2008 arihinde ISTFIX Today, ISTFIX 2000-4000dw ve ISTFIX 4000-6000dw da, 22 Eylül 2008 arihinde ISTFIX 6000-8000dw da ve son olarak 6 Ekim 2008 arihinde ISTFIX 8000-12000dw da yapısal bir kırılma yaşanmışır. Bahsi geçen arihlerde üm navlun endekslerinde oralamada ve rendde aşağı yönlü bir yapısal değişim sapanmakadır. Krizin ISTFIX endekslerine ekileri açısından bakıldığında onaj büyüklüğü arıkça ekilerinin daha geç hissedildiği görülmekedir. Ancak BHSI, ISTFIX endekslerinden daha büyük onaj navlunlarından oluşmasına rağmen krizin ekisi bu endekse daha önce hissedilmekedir. Bunun en emel sebebi BHSI ın daha uluslararası bir endeks olması ISTFIX endekslerinin ise daha lokal kalmasıdır. 2008 ekonomik krizi ülkemizin ekonomik şar ve koşullarına bağlı olmayıp, ülkemiz dışında cereyan eden olaylara bağlı bir krizdir. Bu nedenle krizin ülkemizdeki ekileri daha geç hissedilmişir. Bu genel değerlendirme sonrasında her bir endekse daha deaylı bakığımızda ISTFIX Today in ilk yayınlandığı ariheki 1250 puan seviyesinden uluslararası piyasalardaki olumlu havayla 9 Haziran 2008 arihinde 1889 puan seviyelerine ulaşarak %50 lere varan arış yaşadığı görülmekedir. Ekonomik krizin ekilerinin hissedilmesiyle birlike ufak düşüşler yaşamaya başlayan navlun fiyalarında Eylül 2008 iibariyle ciddi düşüşler baş gösermeye başlamış ve endeksin yapısı amamen değişmişir. Ekonomerik analizlerimiz de bu durumu deseklemekedir. Ekonomik krizin şiddeinin daha da armasıyla birlike endeks 2008 Aralık ayında arihi dip seviyelerini görmüşür. Bundan sonraki dönemden iibaren Mar 2011 e kadar da bir daha Haziran 2008 döneminde gördüğü yüksek seviyeleri görememişir. Bu durum serideki yapısal değişimin varlığını doğrulamakadır. Yapısal değişimin sapandığı 1 Eylül 2008 arihinden dip 33
seviyeyi gördüğü 15 Aralık 2008 arihi arasında %64 lük düşüş yaşanmışır. Bu durum kısmi düşüşlerin başladığı döneme kadar geri gidildiğinde %70 leri bulmakadır. Benzer durumlar diğer endekslerde de görülmekedir. Tablo.4 e görüldüğü gibi üm isfix endeksleri zirve dip arası periyoa %60-70 arasında düşüşler yaşamışır. Tablo 4. Endekslerdeki Zirve Dip Arası % Bazda Değişim ENDEKS Zirve-Dip Arası ISTFIX Today -% 69 ISTFIX 2000-4000dw -% 70 ISTFIX 4000-6000dw -% 72 ISTFIX 6000-8000dw -% 66 ISTFIX 8000-12000dw -% 69 BHSI -% 92 BHSI ile ISTFIX endekslerinin zirve-dip arihleri arasında farklılıklar bulunmakadır. BHSI 23 Mayıs 2008 arihinde zirve seviyeyi görmüş daha sonra düşüş eğilimine girmişir. Dip seviyeyi görmesi ise 9 Ocak 2009 arihine denk gelmekedir. ISTFIX endekslerinin Zirve dip arihleri ise 1 Haziran - 15 Aralık 2008 olarak espi edilmişir. BHSI krizden daha önce ekilenmeye başlamış ve ekisi de daha uzun sürmüşür. Ayrıca zirve-dip arasındaki yüzde bazlı düşüş (%92) isfix endekslerinde yaşanan yüzde bazlı düşüşen (%70 ler civarında) daha yüksekir. ZA analizi ile espi edilen kırılmalar görsel olarak Şekil.1 de sunulmakadır. Şekillerden görülebildiği gibi üm endekslerde kriz öncesindeki hızlı arış rendi amamen değişmiş krizle birlike navlun oranlarının oralama ve rendinde düşüş yaşanmışır. Kriz döneminden sonra ise daha sabil bir görünüm sergilemekedir. Her bir şekilde üseki seri kırılmadan arındırılmadan önceki navlun endeksini, alaki seri ise Alınay ve Karagol (2005) yönemiyle yapısal kırılmanın ekilerinin arındırıldığı navlun endeksini gösermekedir. Çalışmada sadece grafik çizimlerinde seriler yapısal kırılmadan arındırıldığı ve çalışmanın asıl amacıyla ilgili olmadığı için Alınay ve Karagol (2005) yöneminden bahsedilmemişir. İsenildiği akdirde bilgi sunulabilir. 34
ISTFIX Today BHSI 4,000 1,600 3,000 1,200 800 600 400 200 0 800 400 1,500 1,000 500 0 1,000 0-200 -500-400 25 50 75 101 125 150-1,000 25 50 75 100 125 150 Residual Acual Fied Residual Acual Fied ISTFIX 2-4 ISTFIX 4-6 5,000 7,000 4,000 3,000 6,000 5,000 4,000 1,600 1,200 800 400 0 1,000 3,000 1,000 0 3,000 1,000-400 -1,000-800 25 50 75 101 125 150-25 50 75 101 125 150 Residual Acual Fied Residual Acual Fied ISTFIX6- ISTFIX 8-12 10,000 14,000 8,000 1 10,000 4,000 3,000 1,000 0-1,000 6,000 4,000 6,000 4,000 0 - -4,000 25 50 75 101 125 150 8,000 6,000 4,000-25 50 75 101 125 150 Residual Acual Fied Residual Acual Fied Şekil 1. Yapısal Kırılmalı ve Bu Kırılmanın Arındırıldığı Navlun Endeksleri 35
5. SONUÇ VE ÖNERİLER Dünyada ve Türkiye de yaşanan krizlere bakıldığında, krizlerden sonra birçok durumun eskisi gibi olmadığı, ekonomik yapı ve birçok sekörün yapısının değişime uğradığı görülmekedir. Denizyolu aşımacılığı sekörü de krizden ekilenen sekörler arasında bulunmakadır. Çalışmada ülkemiz için İsanbul Navlun Endeks leri ele alınarak ramp aşımacılık seköründe krizle birlike bir yapısal değişimin varlığı ampirik olarak araşırılmakadır. Dünya daki durum ile bir karşılaşırma yapabilmek açısından uluslararası ve nispeen küçük onajlı bir endeks olan BHSI de çalışmaya dahil edilmişir. Sandar durağanlık esleriyle durağan olmadığına karar verilen endekslere yapısal kırılma alında durağanlık esleri olan ZA esi uygulanmışır. Bu esin sonucuna göre üm navlun endekslerinde 2008 yılında oralamada ve rendde aşağı yönlü bir yapısal değişimin varlığı sapanmışır. Krizden ilk ekilenen endeksin BHSI olduğu görülmüşür ve ekileri daha uzun sürmüşür. Bunun en emel sebebi BHSI in daha uluslararası bir endeks olmasıdır. ISTFIX endekslerinde de Eylül-Ekim 2008 dönemlerinde ciddi yapısal değişimler espi edilmişir. Zirve-Dip arasında %70 lere varan düşüşler baş gösermişir. 2008 krizi öncesi eski seviyelerini bir daha göremeyen navlun fiyalarının krizle birlike bir yapısal değişime uğradığı görülmekedir. 2009 ve 2010 yılında krizin ekilerinin alaıldığı sinyalleri alınsa da 2011 yılı başında navlunlar ekrar düşüş eğilimine girmişir. Kriz sonrası navlun endeksleri zayıf şekilde uzun süreli devamlılık arz eden bir durum sergilemekedirler. Ancak ülkemizde denizyolu aşımacılığı büyümeye ve gelişmeye ihiyacı olan bir sekördür. Bu nedenle krizi fırsaa çevirmeye yönelik olarak sekör ele alınıp eknolojik gelişmeler, hizme süreçleri, maliye yapıları değerlendirilerek gelişimi sağlayacak önlemler alınmalıdır. KAYNAKLAR Alizadeh, A.H.,Talley, W.K. (2011). Vessel and Voyage Deerminans of Tanker Freigh Raes and Conrac Times, Transpor Policy,18, pp.665 675. Alınay, G.,Karagol, E. (2005). Elecriciy Consumpion and Economic Growh: Evidence from Turkey, Energy Economics, Vol. 27, pp.849 856. Boyrie, M.E. (2009). Srucural Changes, Causaliy, and Foreign Direc Invesmens: Evidence from he Asian Crises of 1997, Global Economy Journal, Volume 9, Issue 4. Chazipanagiois, V. (2005). The FFA Marke Se and Discovery of Spread Play Opporuniies, Msc in Mariime Economics and Logisics, Erasmus Universiy Roerdam, 2005/2006, pp.12-25. 36
Çakır, S.Z. (2008). Isfix en Küçük Tonajlı Gemi Endeksi, Dünya Gazeesi, Perşembe Roası, 18 Haziran 2008. Derindere Köseoğlu, S., Sezer, F. (2011). Is Balic Dry Index a Good Leading Indicaor for Monioring he Progress of Global Economy?, 9h. Inernaional Logisics and Supply Chain Congress, Çeşme, Izmir, Turkey 27-29 Ocober 2011. Doğanlar, M. (1998). Tesing for he Srucural Break in The Turkish Foreign Trade, Çukurova Universiesi İkisadi Ve İdari Bilimler Fakulesi Dergisi, Cil:8 Sayı:1, pp.333-340. Fan, Y., Xu, J.H. (2011). Wha Has Driven Oil Prices Since 2000? A Srucural Change Perspecive, Energy Economics, 33(6), pp.1082-1094. Harvie, C., Pahlavani, M., Saleh, A.S., (2006). Idenifying Srucural Breaks in he Lebanese Economy 1970-2003: An Applicaion of he Zivo and Andrews Tes, Universiy of Wollongong Economics Working Paper Series. Kayserilioğlu, E. (2004). Deniz Taşımacılığı Sekörü, İsanbul Ticare Odası Eü ve Araşırma Şubesi Yayınları Koekebakker S., Adland, R., Ve Sodal, S. (2007). Pricing Freigh Rae Opions, Transporaion Research Par E 43, pp.535 548. Peron, P. (1989). The Grea Crash, The Oil Price Shock, and he Uni Roo Hypohesis, Economerica, Economeric Sociey, Vol. 57, Issue.6, pp.1361-1401. Rademacher, M., Braun, R. (2011). The Impac of The Financial Crisis on The Global Seaborne Hard Coal Marke: Are There Implicaions for he Fuure?, Z Energiewirsch (2011) 35, pp.89 104. Rowlinson, M.I., Leek, B.M. (1997). The Decline of he Regionally Based UK Deepsea Tramp Shipping Indusry, Journal of Transpon Geography Vol. 5, No. 4, pp. 277-290. Sevükekin, M., Nargeleekenler, M. (2010). Ekonomerik Zaman Serileri Analizi- Eviews Uygulamalı, Nobel Yayın Dağıım, Ankara, Mar 2010, s. 399. Slack, B. (2010). Baening Down he Haches: How Should he Mariime Indusries Weaher he Financial Tsunami?, Research in Transporaion Economics 27 (2010), pp. 4 9. Waheed, M., Alam, T., Ghauri, S.P. (2007). Srucural Breaks and Uni Roo: Evidence from Pakisani Macroeconomic Time Series, Munich Personal Repec Archive Mpra Paper, No. 1797. 37
Yavuz, N.Ç. (2006). Türkiye de Turizm Gelirlerinin Ekonomik Büyümeye Ekisinin Tesi: Yapısal Kırılma ve Nedensellik Analizi, Doğuş Üniversiesi Dergisi, 7 (2), s.166-167. Zıvo, E., Andrews, W.K.D. ( 1992). Furher Evidence on he Grea Crash, he Oil- Price Shock, and he Uni-Roo Hypohesis, Journal of Business and Economic Saisics, American Saisical Associaion, Vol. 10(3), pp. 251-270. Balic Exchage Yayını, 2000, A Hisory of Balic Indices, 2000. hpp://www.isfix.com 38