Turizmde Mevsimsellik Yard. Doç. Dr. Şevki ULAMA Giriş Turizm sektörü Türkiye de arz ve talep yönünden oldukça önemli gelişmeler kaydetmiştir. Turist ve buna bağlı olarak turizm işletmelerinin sayıları yıldan yıla artmaktadır. Gelen turistlerin sayısının yıl içinde aylara göre düzensiz bir dağılım göstermesi mevsimsellik sorununu ortaya çıkarmaktadır. 1
Mevsimsellik Genel olarak mevsimsellik, mevsimlerin değişmesine bağlı olarak fiyat, performans veya diğer faktörlerde görülen değişme olarak tanımlanmaktadır. Mevsimsellik turizm endüstrisinin ana sorunlarından birisi olarak görülmektedir. Mevsimsellik; kazanç artışı sağlamada, tam zamanlı personel çalıştırmada güçlükler ortaya çıkarmaktadır ve yatırım geri dönüş süresinin uzamasına, yüksek sezonda işletme kapasitesinin aşırı kullanılmasına veya düşük sezonda işletme kapasitesinin önemli bölümünün âtılkalmasına neden olmaktadır. 2
Turist sayısının fazla olduğu aylar yüksek sezon; az olduğu aylar düşük sezon olarak adlandırılır. Yüksek sezon ayları, tesadüfî düzensizliklerden ayrı olarak, standart sapması 1,5 in üzerinde olan aylar olarak ifade edilmekte ve bunlar aşırı aylar olarak adlandırılmaktadır. Mevsimsel dalgalanmalara ilişkin olarak Türkiye ye gelen turist sayılarının gösterildiği aşağıdaki Şekil açıklayıcı olabilir; 5 000 000 4 000 000 3 000 000 2 000 000 1 000 000 Ocak 07 Haziran 07 Kasım 07 Nisan 08 Eylül 08 Şubat 09 Temmuz 09 Aralık 09 Mayıs 10 Ekim 10 Mart 11 Ağustos 11 3
Mevsimsel Talep Mevsimsel talep, yılın belirli zamanında gerçekleşen ve her yıl benzer biçimde tekrar eden talep dalgalanmaları olarak tanımlanabilir. Mevsimsel talep; çocukları okula giden ailelerin tatillerini, Haziran Eylül ayları arasında yapmaları örneğinde olduğu gibi her yıl düzenli aralıklarda tekrar eder. Arz ve Talebin Uyumlaştırılması Bazı mal ya da hizmetlerde arz ile talep arasında zaman uyuşmazlığı ortaya çıkabilir. İşletme zaman zaman biriken stoklarla karşılaşır ya da düşük kapasite ile çalışmak zorunda kalabilir. Böyle durumlarda talebi düzgün hale getirmek için işletmen senkronize edici (arz ve talebi uyumlaştırıcı) pazarlama çabalarına başvurur. 4
Tablo 1.1. Değişik Talep Türlerine Göre Pazarlama Türleri Talep Düzeyi Pazarlama Görevi Pazarlama Türleri Negatif Talebi tersine çevirmek Dönüştürmeci pazarlama Zayıf Talebi kaydırmak Kaydırıcı pazarlama Hiç yok Talep yaratmak Uyarıcı pazarlama Gizli Talebi uyandırma Geliştirmeci pazarlama Duraklayan Talebi canlandırma Yeniden pazarlama Düzensiz Talebi senkronize etme Senkronize edici pazarlama Dağınık Talebi toparlamak Toplayıcı pazarlama Tam Talep düzeyini korumak Sürdürücü pazarlama Aşırı Talebi frenlemek Pazarlamama Zararlı Talebi yoketme Karşı pazarlama Hizmet işletmelerinde talep ve kapasitenin yönetimi için çeşitli stratejiler uygulanabilir. Yöneticiler; talebin yoğun olmadığı zamanlarda (sezon öncesi ve sonrası) tutundurma çabalarından, sezon dışı dönemlerde farklı sezonda farklı fiyat uygulamalarından, tamamlayıcı hizmetlerden ve rezervasyon sistemlerinden yararlanarak talebi etkilemeye çalışabilirler: 5
Talep ve kapasitenin yönetimi için uygulanabilecek stratejiler şunlardır: i. Farklı fiyatlandırma, ii. Talebin yoğun olmayan zamanlara çekilmesi, iii. Tamamlayıcı hizmetler geliştirme ve iv. Rezervasyon sistemi. Talep dalgalanmalarına karşı kapasiteyi ayarlamak için işletme yöneticinin yapabilecekleri aşağıda sıralanmaktadır: i. Yarı zamanlı personel kullanımı, ii. Etkinlik maksimizasyonu, iii. Müşteri katılımını artırma, iv. Kapasite paylaşımı ve v. Büyümeyi kolaylaştırıcı yatırım yapma. 6
MEVSİMSELLİĞİN NEDENLERİ Mevsimselliğin nedenleri şunlardır: i. Doğal nedenler, ii. Kurumsal nedenler, iii. Sosyal baskı veya moda, iv. Spor etkinlikleri ve özel olaylar, ve v. Alışkanlıklar veya adetler. Doğal Nedenler Doğal nedenlerden kaynaklanan mevsimsellik; yıl içinde görülen iklim ve hava durumu değişmeleri, günışığından ve güneş ışınlarından yararlanma süreleri, en düşük ve en yüksek ısı dereceleri, yağmur, kar gibi faktörlerle ilgilidir. 7
Kurumsal Nedenler Kurumsal mevsimsellik, toplumda geleneğe veya kanunlara bağlı olarak yerleşmiş insan faaliyetlerinin zamana bağlı olarak değişmesini ifade eder. İnsanların belirli dönemlerde belirli faaliyetlerde bulunması veya bulunmaması, ya geleneğin (örneğin dinî veya millî bayramlar, yılbaşı) ya da kanunların (örneğin okul tatil dönemlerinin yaz aylarında olması) sonucu ortaya çıkar. Sosyal Baskı veya Moda Bir çok toplumda ayrıcalıklı seçkinler bir yılı, seçilmiş faaliyetlere katılmak ve belirli yerleri ziyaret etmek zorunda olduklarını düşünerek mevsimlere bölerler. İnsanlar bu tür faaliyetlere katılmayı veya belirli yerlere gitmeyi, içinde bulundukları sosyal grubun bir üyesi olmanın gereği olarak yerine getirirler. Bu durumu sosyal mevsimsellik olarak da adlandırmak mümkündür. 8
Spor Etkinlikleri ve Özel Olaylar Belirli sportif olayların gerçekleştiği çizelgelenmiş dönemler (lig haftaları, kayak yarışmaları dönemi, vb.) mevsimsellik üzerinde doğrudan etkilidir. İklim şartları spor etkinlikleri üzerinde önemli olabilmektedir ve bu yönüyle mevsimselliği artırabilmektedir. Örneğin kayak sporunun yapılabilmesi için kar olması gereklidir, sörf yazın yapılabilir. Alışkanlıklar veya Adetler Bir çok insan tatile yüksek sezon aylarında çıkar, çünkü öteden beri hep öyle yapmışlardır ve bu alışkanlıklarını değiştirmek güçtür. Gereklilikler ortadan kalktığında bile insanlar tatil alışkanlıklarını sürdürürler. Örneğin çocukları okulu bitirmesine rağmen aileler yaz aylarında tatile çıkmaya devam ederler. Çünkü, bu aylarda tatile çıkmak alışkanlık haline gelmiştir. 9
MEVSİMSELLİĞİN ETKİLERİ Mevsimselliğin genellikle birçok açıdan olumsuz etkileri olduğu söylenebilir. Dolayısıyla mevsimsellik üstesinden gelinmesi veya en azından etkileri azaltılması gereken bir sorun olarak görülmektedir. Mevsimselliğin ekonomik, çevresel, sosyokültürel etkilerinden söz edilebilir. Ayrıca mevsimselliğin istihdam ve hizmet kalitesi üzerinde etkileri olduğu da ileri sürülebilir. Turizm işletmeleri açısından mevsimselliğin olumsuz etkileri veya maliyetleri şu şekilde sıralanabilir; i. Yüksek sezonda aşırı kalabalık ve aşırı iş yükü, ii. Yüksek sezon dışında işletmenin faaliyet düzeyini azaltma veya işletmeyi kapatma, iii. 12 aylık sabit maliyetleri kısa süren yüksek sezonda elde edilen gelirlerle karşılama, iv. İşletme varlıklarından eksik yararlanma, 10
v. Düşük talep dönemlerinde eksik kapasite kullanımı ve düşük kârlılık, vi. Nakit akımı sorunları, vii. Yatırımcıları ve kredi verenleri cezbetme güçlüğü, viii. Mevsimlik ve yarı zamanlı personel çalıştırma ihtiyacı, ix. Nitelikli personel bulma ve elde tutma zorluğu ile x. Kalıcı personel eksikliği nedeniyle mal ve hizmet kalitesi standartlarının düşmesi. Mevsimselliğin etkilerinin çekimyerinin bulunduğu bölgeye, turizm işletmelerinin çekimyerindeki kuruluş yerine; diğer bir ifadeyle fiziksel koşullara ve doğal çekiciliklere göre farklılık gösterdiği söylenebilir. 11
Mevsimselliğin, çekimyerinde ikamet edenler ve çevresel açıdan olumlu etkileri olduğuna da işaret edilmektedir. Bu görüşe göre turist sayısının az olduğu dönemlerde yerel halk ve doğal çevre turist sayısının fazla olduğu dönemlerdeki olumsuz etkileri giderebilmektedir. Mevsimsellik nedeniyle ekonomi, fiziksel çevre, doğal kaynaklar, sosyo kültürel yapı, istihdam durumu ve hizmet kalitesi üzerinde çeşitli olumsuz etkiler oluşmaktadır. Mevsimselliğin bu alanlardaki etkileri, turizmin aynı alanlardaki olumsuz etkileri ile benzerlik göstermektedir. Yüksek sezonda yaşanan mevsimsellik olgusu turizmden kaynaklanan olumsuzlukları artırma rolü oynamaktadır. 12