ÖN SÖZ Aile kurumu tarih boyunca değişen yapı ve işlevleriyle günümüze değin var olmuş ve toplumların yapısında meydana gelen değişimlere kendini uyarlamıştır. Bu durum, gelecekte de farklı aile türlerinin ortaya çıkarak, bu kurumun değişim ve gelişim sürecinin devam edeceğini ve varlığını sürdüreceğini göstermektedir. Toplumların geleceğini oluşturacak yeni nesillerin iyi bir şekilde yetişmesi için, aile kurumunun niteliği de en az varlığı kadar önem taşımaktadır. Çocukların doğuştan getirdikleri doğal meraklarına, araştırma ve öğrenme isteklerine cevap buldukları ilk eğitsel ortam ailedir. Dolayısıyla çocuklarının ilk eğitimcileri olan anne babalar, evde ya da ev dışındaki ortamlarda onlara zengin ve nitelikli öğrenme olanakları sunmalıdırlar. Çocuk, okul öncesi eğitim kurumuna başladığında anne babaların eğitime yönelik sorumlulukları öğretmen tarafından üstlenilmiş gibi düşünülse de, ailenin okulda gerçekleştirilen etkinlikleri evde desteklemesi büyük önem taşır. Çocuk için gerekli olan en etkin eğitim, aile ve öğretmenin birlikte çalışmasıyla gerçekleştirilecektir. Anne babalar bu süreçte, çocuklarına yardımcı olma ve eğitici nitelikte deneyimler sunma konusunda rehberliğe gereksinim duyabilirler. Bu gereksinimi karşılamada en önemli görev eğitimcilere düşmektedir. Okullardaki çocuklara yönelik eğitim programları, anne baba eğitimini de kapsar nitelikte olmalıdır. Bu kitap, okul öncesi eğitim öğretmenleri ve öğretmen adaylarının, farklı aile yapıları ve ebeveyn tutumlarını tanıyarak, bunları aile kuramları ışığında analiz edebilmelerine yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Konunun uygulamaya dönük yüzünün de sunulabilmesi için, okul öncesi eğitimde ailenin eğitime katılımına ilişkin ülkemizde ve diğer ülkelerde gerçekleştirilen uygulama örneklerine yer verilmiştir. Anne baba eğitimi alanındaki bilgi birikim ve deneyimlerini, yazdıkları bölümler aracılığıyla bizlerle paylaşan değerli yazarlara, Kitaptaki yazı dilinin Türkçeye uygunluğuyla ilgili geribildirimde bulunan Sayın Tülay Güler e, Kitabın hazırlık ve baskı aşamalarında gösterdikleri özveri ve özenden dolayı Pegem Akademi Yayıncılık çalışanlarına çok teşekkür ederim. Anne baba eğitimini kapsamlı bir şekilde ele alan bu kitabın, çocuklarımızın daha iyi yetişmesi konusunda katkılar sağlayacağına inanıyor ve okul öncesi öğretmen adaylarına, okul öncesi öğretmenlerine ve anne babalara yararlı olmasını diliyorum. Eylül 2012, Ankara Doç. Dr. Tülin Güler
İ Ç İ N D E K İ L E R BÖLÜM 1: Ailenin Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Aile Çeşitleri Giriş... 1 Aile Nedir?... 2 Aile Yapısının Tarihsel Değişimi... 3 Tarih Boyunca Türk Ailesi... 4 İslamiyet Öncesi Türk Ailesi... 4 İslamiyet Etkisindeki Türk Ailesi... 5 Osmanlı Döneminde Aile... 6 Cumhuriyet Döneminde Aile... 6 Günümüz Türk Ailesi... 7 Aile Çeşitleri... 8 Çekirdek Aile... 9 Geniş Aile...10 Tek Ebeveynli Aile (Parçalanmış Aile/Eksik Aile)...11 Çocuksuz Aile...11 Geçiş Ailesi...12 Sonuç...13 Kaynakça...14 BÖLÜM 2: Aile Kuramları Giriş...17 Aile Kuramlarının Gerekliliği...18 Aile Kuramlarının Tarihsel Gelişimi...19 Aile Kuramları...20 Yapısal İşlevsel Kuram (Structural-Functional Theory)...21 Ailenin Evrensel İşlevleri...22 Sosyal Çatışma Kuramı (Social Conflict Theory)...23 Sembolik Etkileşim Kuramı (Symbolic Interaction Theory)...24 Sosyal Alışveriş Kuramı (Social Exchange Theory)...26
VI Anne Baba Eği mi Aile Sistemleri Kuramı (Family Systems Theory)...27 Aile Ekolojisi Kuramı (Ecological Theory of Families)...29 Feminist Aile Kuramı (Feminist Family Theory)...31 Kaynakça...33 BÖLÜM 3: Anne-Baba Olmak ve Anne-Babaların Çocuk Yetiştirme Tutumları Giriş...35 Anne Baba Olmak...36 Anne Baba Tutumları...38 Anne Babaların Çocuklarına Karşı Tutumları...38 Demokratik tutum...38 Otoriter tutum...39 Serbest (ilgisiz) tutum...39 Aşırı hoşgörülü tutum...40 Koruyucu tutum...40 Tutarsız tutum...41 Anne Baba Tutumlarını Etkileyen Faktörler...41 Ailenin sosyo-demografik özellikleri...42 Anne-babaların kendi yetiştiriliş tarzları...45 Anne babaların çocuk gelişimine ilişkin bilgi düzeyleri...46 Çocukların bireysel özellikleri...46 Anne Baba Tutumlarının Çocuğun Gelişimine Etkileri...46 Kaynakça...49 BÖLÜM 4: Aile İçi İlişkiler ve Özel Durumlarda Aile Giriş...55 Aile İçi İlişkiler...56 Ebeveyn Çocuk İlişkileri...57 Anne-Çocuk İlişkileri...59 Baba-Çocuk İlişkileri...60 0 6 yaş dönemi Dünya yı Tanıma Dönemi...61 Kardeş İlişkileri...62
İçindekiler VII Eşler Arasındaki İlişkiler...64 Rollerin Tersine Dönmesi (Role Reversal)...65 Çocuklar Uçurtma Gibidir...66 Boşanmış Aileler ve Çocukları...67 0 6 Yaş Dönemi Hayat İçin Antrenman Dönemi...69 Kaynakça...70 BÖLÜM 5: Özel Gereksinimli Çocuğu Olan Aileler Giriş...73 Özel Gereksinimi Olan Çocukların Ailelerinde Görülen Tepkiler...74 Özel Gereksinimi Olan Çocuğun Kardeşi Olmak...78 Özel Gereksinimi Olan Çocuğun Ebeveyni Olmak...78 Özel Gereksinimi Olan Çocuğun Bakımını Üstlenme...79 Ailelerin Desteklenmesi...80 Aile Gereksinimleri...83 Aile Gereksinimlerinin Karşılanmasına Yönelik Hizmetler...85 Aile Rehberliği ve Danışmanlık Hizmetleri...86 Aile Eğitimi...87 Kaynakça...89 BÖLÜM 6: Okul Öncesi Eğitimde Ailenin Yeri ve Önemi Giriş...93 Okul Aile İşbirliğinin Önemi...94 Aile Katılımının Okul Öncesi Eğitimdeki Yeri ve Önemi...97 Babaların Okul Öncesi Eğitime Katılımının Önemi...100 Kaynakça...103 BÖLÜM 7: Okul Öncesi Eğitim Programlarında Aile Katılımı Giriş...107 Aile Katılımının Amaçları...109
VIII Anne Baba Eği mi Aile Katılımının Yararları...110 Aile Katılımını Olumsuz Etkileyen Faktörler...111 Aile Katılımının Planlanması...112 Aile Katılımı Çalışmaları...113 Geliş-Gidiş Zamanları...113 Bilgilendirme Toplantıları...114 Bireysel Görüşmeler...115 Grup/Eğitim Toplantıları...116 Konferanslar...117 Telefon Görüşmeleri...118 Haber Mektupları...119 Ailelerle Yapılan Yazışmalar...119 Eğitim/Duyuru/Bülten Panoları...120 Bültenler...121 Aile Kitaplığı...121 Makale Kutusu...121 Kitapçıklar...122 Dilek kutusu...124 Broşürler...124 Afişler...125 Fotoğraflar...126 Görüntü ve Ses Kaydı...126 Ailelerin Sınıf İçi ve Sınıf Dışı Etkinliklere Katılımı...126 Ev Ziyaretleri...130 Ailelerin Karar Verme Süreçlerine Katılımı...132 Aile Katılımını Artırmada Dikkat Edilecek Noktalar...132 Kaynakça...135 BÖLÜM 8: Anne-Baba Eğitimi ve Türkiye de Uygulanan Aile Eğitim Programları Anne Baba Eğitimi...145 Anne Baba Eğitiminin Amacı...146 Anne Baba Eğitiminin Önemi...147 Anne Baba Eğitiminde Dikkat Edilecek Noktalar...148
İçindekiler IX Anne Baba Eğitim Modelleri...149 Ev Merkezli Aile Eğitimi...150 Kurum Merkezli Aile Eğitimi...151 Kurumsal Okul Öncesi Eğitimle Bütünleştirilmiş Aile Eğitimi...152 Uzaktan Öğretim Yoluyla Aile Eğitimi...153 Mobil Hizmetler...154 Çocuktan Çocuğa...155 Türkiye'de Uygulanan Aile Eğitim Programları...156 0-4 Yaş Anne Çocuk Eğitimi Programı...157 5-6 Yaş Anne Çocuk Eğitimi Programı (AÇEP)...157 Eğitici Anne (Çocuk Bakıcısı) Yetiştirme Programı...158 Aile Sağlığı Eğitim Projesi...158 BADEP- Baba Destek Programı...158 Okul Öncesi Veli-Çocuk Eğitim Programı (OVÇEP)...159 Aile ve Çocuk Eğitimi Merkezi Kış Uygulamaları...159 Yaz Okulları Projesi ve Anne Destek Programı...159 Aile Mektupları Projesi...160 Mobil Anaokulu Projesi...160 Benim Ailem Programı...160 Anne-Baba-Çocuk Eğitim Projesi...161 Ana Baba Okulu...161 Özel Eğitim Kurumları Yeniden Yapılanma Projesi...161 Kadın Emeğini Değerlendirme Vakfı (KEDV)...161 Kaynakça...163 BÖLÜM 9: Dünyada Anne Baba Eğitimi ve Aile Katılımı: Amerika Birleşik Devletleri Örneği Giriş...169 Okul Öncesi Kurumsal Eğitime Aile Katılımı Örnekleri...170 Ulusal Küçük Çocukların Eğitimi Derneği (National Association for the Education of Young Children-NAEYC)...170 Erken Başlangıç (HEAD START) Programı...171
X Anne Baba Eği mi Head Start Programında Aile Katılımı...172 Erken Başlangıca Hazırlık Programı (EARLY HEAD START)...173 Early Head Start Programında Aile Katılımı...174 Aile ve Çocuk Eğitimi (Parent and Child Education-PACE)...175 Even Start Programı...175 Aile Birlikleri (FAMILY COOPS)...176 Aile Birliklerinin Tarihsel Gelişimi...177 Günümüzde Aile Birlikleri Modeli...179 Bir Aile Birliğinin İşleyişi...180 Aile Birliklerinde Eğitimin Niteliği...180 Minnesota Erken Çocukluk Aile Eğitimi Programı (Minnesota Early Childhood Family Education-ECFE)...181 ECFE Aile Katılım Çalışmaları...181 AVANCE Aile Destek ve Eğitim Programı...182 AVANCE Aile Katılım Çalışmaları...182 Anne Baba Eğitiminde Farklı Bir Örnek: Kütüphaneler...182 Kaynakça...185 BÖLÜM 10: Ev ve Ev Dışındaki Ortamlarda Öğrenme Etkinlikleri Giriş...187 Ailelerin Çocuklarının Gelişim ve Öğrenmesindeki Rolü...188 Doğal Öğrenme Ortamları...190 Fırsat Eğitimi...190 Çocuklarla Öğrenme Etkinlikleri Gerçekleştirmeyi Kolaylaştıran İpuçları...193 Kaynakça...209
1. BÖLÜM AİLENİN TANIMI, TARİHSEL GELİŞİMİ VE AİLE ÇEŞİTLERİ Doç. Dr. Tülin GÜLER Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi GİRİŞ Ekolojik kurama göre mikro-sistem olarak açıklanan ve bireyin gelişimini doğrudan etkileyen en derin düzey, çekirdek ailedir. Bu nedenle erken çocukluk döneminde, gerek gelişimsel gerekse eğitimsel boyutta çocuğa verilecek tüm desteklerde, aileden ayrı bir girişimin başarılı olamayacağı bilinmektedir. Bu durum özellikle okul öncesi dönemde çocuğa ve ailesine ilişkin bütüncül bir yaklaşım geliştirilmesini gerektirmektedir. Çünkü çocuk ilk kez bu dönemde ailesinden ayrılarak farklı bir ortam olan okul öncesi eğitim kurumuna adım atmaktadır (Güler, 2009). Okul öncesi eğitimcileri bu hassas dönemi dikkate alarak aileler ile daha sağlıklı bir iletişim kurmalı, onları tanımaya ve eğitim ortamına katmaya çalışmalıdırlar. Aile kurumunun yapısı ve tarihsel süreçte geçirdiği değişimleri bilmek, günümüzde hangi dinamiklerden etkilendiğini anlayabilmek için gereklidir. Öğretmenler, her ailenin kendine özgü yapısı ve kültürel özellikleri olduğunu düşünerek çocuklar için düzenleyecekleri eğitim etkinliklerinde ve yapacakları değerlendirmelerde bu farklılıkları göz önünde bulundurmalıdırlar. Ülkemizin coğrafi çeşitliliği ve kültürel zenginliği farklı yapılarda aile çeşitlerinin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Aile ve Sosyal Araştırmalar Genel Müdürlüğü ile İstatistik Kurumu nun ortaklaşa gerçekleştirdiği Aile Yapısı Araştırması, Türk ailesinin çeşitli özelliklerini sayısal verilerle göstermektedir. Toplam 12.280 haneden 24.647 birey ile yapılan çalışmanın sonuçlarına göre; çekirdek ailenin %80,7, geniş ailenin %13, tek kişilik ailenin ise %6 oranında olduğu görülmüştür (TÜİK, 2006). Bu verilerin, aile kavramının geçirdiği tarihsel sürecin doğal bir sonucu olduğunu söylemek mümkündür. Bu bölümde, farklı bakış açılarından da yararlanarak, aile kavramının tanımı, tarihsel gelişimi ve çeşitleri üzerinde durulacaktır.
2 Anne Baba Eği mi Aile Nedir? Aile kavramı farklı disiplinler tarafından geniş bir yelpazede tanımlanmaktadır. Üyeleri arasındaki ilişkiler ve etkileşim yönünden sosyal bir grup; sosyal ve ekonomik yönden bir birlik; sosyal yaşamın temel göstergelerinden biri olarak bir örgüt; üyelerin ihtiyaçlarının karşılanması için sistematik kuralları bulunan sosyal bir kurum olarak görülebilir (Çakıcı 2006). Türk Dil Kurumu Bilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü nde ise aile, evlilik ve kan bağına dayanan anne, baba, çocuklar, kardeşler arasındaki ilişkilerin oluşturduğu toplum içindeki en küçük birlik, bir toplum çekirdeği olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2007). Bir başka deyişle aile, çocuğun doğduğu andan başlayarak çok yönlü gelişiminin gerçekleştiği temel kurumdur. Toplumun en küçük birimi olan aile, ekonomik ve toplumsal yapıda meydana gelen değişimlerden etkilenmekte, bu da, aile yapısının açıklanması ve tanımlanmasında pek çok kuramın ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Aile kavramı, bu kuramlar ışığında tanımlanarak, çevresinde meydana gelen olaylar analiz edilmeye çalışılmaktadır. Sosyolojik bir tanımda ise biyolojik ilişkiler sonucu insan türünün devamını sağlayan, toplumsallaşma sürecinin ilk ortaya çıktığı, karşılıklı ilişkilerin belirli kurallara bağlandığı, o güne dek toplumda oluşturulmuş maddi (özdeksel) ve manevi (tinsel) zenginlikleri kuşaktan kuşağa aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal, hukuksal ve benzeri yönleri bulunan toplumsal bir kurum açıklaması yer almaktadır (Akt. Doğan, 2000). I. Aile Şurası nda (1990), bir toplumda hukuki temele dayalı evlilik ve aralarında akraba bağı (anne-baba, çocuklar, büyükanne ve büyükbaba ile yakın akrabalardan) oluşmuş aynı mekânda yaşayan en küçük toplumsal kurum olarak ifade edilmiştir. Sosyo-kültürel normlar, ekonomik yaşam, üretim biçimleri ve inançlar, toplum üzerinde olduğu gibi aile yapısı üzerinde de etkili olan unsurlardır. Aile, şekli ve hacmi ne olursa olsun her kültürün sahip olduğu toplumsal bir olgudur. Bu yüzden geçmişte olduğu gibi günümüzde de dünya nüfusunun hemen hemen tamamı aile birimlerinde yaşamakta, bu birimler topluma ve toplumsal sınıflara göre farklılık göstermektedir (Doğan, 2000).
Ailenin Tanımı, Tarihsel Gelişimi ve Aile Çeşitleri 3 Aile Yapısının Tarihsel Değişimi Batı toplumlarında aileyle ilgili tarihsel çalışmalar, derebeylik öncesi aile yapısı ile başlar. Bunu, 5. ve 15. yüzyıllar arasında görülen feodal toplumdaki Ortaçağ ailesi izlemektedir. Bugünkü anlamıyla modern ailenin ortaya çıkışı ise 15. ve 20. yüzyıllar arasındaki döneme rastlamaktadır. Burada verilen zaman aralıkları kesin olmamakla beraber, tarih boyunca ortaya çıkan aile yapılarının sıralanmasında kolaylaştırıcı olması açısından kullanılmaktadır (Eshleman ve Bulcroft, 2006). Aile yapılarında meydana gelen tarihsel değişimlere neden olan önemli ve büyük ölçüde birbirine bağlı üç etken vardır. Bunlardan ilki, tarıma dayalı üretimden sanayi üretimine geçiştir. Bu durum mesleklerde farklılaşma ve özelleşmeye, devamında da üretimin aile içinden, aile kontrolündeki diğer üretim odaklarına geçmesine neden olmuştur. Bu hareket, doğumdan itibaren aile içinde kazanılan özelliklerle belirlenen statüden, bireysel başarılarla edinilen statüye geçişi de sağlamıştır. İkinci etken ise, feodalizmdeki gerilemeyle, bazı elit grupların tekelinde olan tarım üretiminin, kapitalizmin etkisi altında endüstri sistemine dönüşmesidir. Bu değişimler pazarlama etkinliklerini büyük ölçüde merkezîleştirerek bireysel ve kişisel ilişkilere materyalist bakış açısını getirmiştir. Üçüncü etken ise, bireylerin geleneksel bir yaklaşımla daha önce belirlenmiş standartlara göre eylemde bulunmak yerine, kendi özgür iradelerine göre davranmasında görülen artıştır. Bu kültürel değişim modern demokrasilerin ortaya çıkışını, toplumun siyasal ve sosyal alanda daha eşitlikçi bir hale gelmesini sağlarken, kişilerin daha bireysel ve özedönük olmalarına yol açmıştır. Bunun sonucunda da, aile yapısında çeşitli değişim ve dönüşümler gerçekleşmiştir (Eshleman ve Bulcroft, 2006). Feodal toplumların görkemli ve kalabalık aile modelinde sanayileşmeyle birlikte çözülmelerin başladığı görülmüştür. Aile yapısında meydana gelen demografik küçülme ile çekirdek aile kavramı literatüre girmiştir. Sanayi ve sanayi sonrası dönemdeki gelişmeler, modern aileyi yoğun bir şekilde etkileyerek Avrupa daki aile tablosunun değiştiği ya da Avrupa da ailenin bittiği şeklinde yorumların yapılmasına yol açmıştır. Aile hayatını korumaya yönelik birçok derneğin kurulması ve hükümetler tarafından aile kurmayı teşvik edici kampanyalar düzenlenmesi bu konudaki kaygıların ne derece önemli boyutlara ulaştığını göstermektedir (Akt. Doğan, 2000). Postmodern toplum modelinde ise, çekirdek ailenin parçalandığı ve tek ebeveynli ailelerin çoğalmaya başladığı görülmektedir. Boşanma ve evlilik dışı beraberliklerin sayısındaki artışa paralel olarak sadece belirli dönemlerde bir araya gelebilen parçalanmış aile sayısında da artış gözlenmiştir. Bu ailelerde, eşlerden birinin veya