Ysk ve Durk Btıgün 235 Arştırm / Originl rticle Sürücü seçme ve değerlendirmede özildirime dylı psikolojik ölçeklerin yeri Yeşim YASAK, 1 2 Ayşegül DURAK BATIGÜN ÖZET Amç: Bu çlışmnın mcı, trfik psikolojisi lnınd ülkemizde de kullnılmy şlnn ve özildirim türünde ölçekler oln Kıs Semptom Envnteri, A-Tipi Kişilik Ölçeği ve Çok Boyutlu Öfke Envnteri nin performns değerlendirmesi için y d trfik suçu işleyen ve sürücü elgelerini geri lilmek için psikoteknik değerlendirme merkezlerine şvurn ireyler üzerindeki işleyişini rştırmktır. Yöntem: Trfik kurllrını ihll ettikleri için 2918 syılı Kryollrı Trfik Knunu kpsmınd ilgili mddeler nedeniyle ellerinden sürücü elgesi lınnlr (s=159), çlıştıklrı şirket trfındn performns değerlendirilmesi y d iş şvurusu mcıyl gönderilenler (s=248) ve gönüllü ireyler (s=154) olmk üzere toplm 561 erkek sürücü örneklem gruunu oluşturmuştur. Yş rlığı 20-50, yş ortlmsı 33.67±8.64 tür. Veri toplm rcı olrk Kıs Semptom Envnteri, A-Tipi Kişilik Ölçeği ve Çok Boyutlu Öfke Ölçeği kullnılmıştır. Sonuçlr: Ypıln isttistik nlizler sonucund sürücü elgesi lıkonn grup, Kıs Semptom Envnterinin toplm punı ve tüm lt ölçekleri, ÇBÖÖ-sldırgn dvrnışlr ve ÇBÖÖ-intikm yönelik tepkiler lt oyutlrındn gönüllü gru göre dh düşük punlr lmıştır. Bunlr ek olrk, performns gruu ve sürücü elgesi lıkonn grup; A tipi-zmn verilen önem, ÇBÖÖ-skin dvrnışlr, ÇBÖÖ-içe dönük tepkiler ve ÇBÖÖ-umursm tepkiler lt ölçeklerinden gönüllü gru göre nlmlı olrk dh yüksek punlr lmıştır. Diskriminnt nliz sonuçlrı incelendiğinde, üç grup içinde performns değerlendirmesi gruunun, %77.7 lik ornl en yüksek doğru sınıflndırm ornın ship olduğu görülmüştür. Bunu, %56 lık ornl gönüllü grup ve %14.5 ile sürücü elgelerine el konuln grup izlemiştir. Trtışm: Psikoteknik değerlendirme merkezlerinde sürücü elgesi lıkonn ireyler için ir krr verileceğinde, özildirime dylı psikolojik ölçeklerden elde edilen ilgilerin dikktli ir içimde değerlendirilmesi gerekmektedir. Söz konusu ölçeklerin, sürücü seçme ve değerlendirme sürecinde krr vermek için tek şlrın ölçüt olrk kullnılmsı doğru değildir. Bu ölçeklerin ynı sır, özellikle görüşme teknikleri gii irtkım destek yöntemlerin kullnmsının gerekliliği çık ir içimde görünmektedir. (Andolu Psikiytri Dergisi 2010; 11:235-241) Anhtr sözcükler: Trfik psikolojisi, kişilik özellikleri, ruhsl elirtiler, öfke, A-tipi kişilik ABSTRACT The role of psychologicl self-report scles in selection nd evlution of drivers Ojective: The im of the current study ws to check, lso widely-used in Turkish trffic psychology re, Brief Symptom Inventory, Type-A Personlity Scle nd Multidimensionl Anger Scle on professionl drivers or trffic offenders who pply to psychotechnicl evlution centers to performnce rting or to regin their driving license. Methods: The study included 561 mle drivers etween the ges of 20 nd 50 yers nd men of the ge ws 33.67±8.64. One hundred fifty nine of them were drivers who lost driving licence ecuse of offence ginst trffic rules corrding to Lw of the Rod tht is numered 2918. Two hundred forty eight of them were 1 Doç.Dr., TŞOF- Psikoteknik: Sürücü Değerlendirme, Eğitim ve Arştırm Merkezi Ankr 2 Doç.Dr., Ankr Üniversitesi Dil ve Trih Coğrfy Fkültesi Psikoloji Bölümü, Ankr Yzışm dresi/address for correspondence: Doç.Dr. Ayşegül DURAK BATIGÜN, Ankr Üniv. Dil ve Trih Coğrfy Fk. Psikoloji Böl., Sıhhiye-Ankr E-mil: yseguldurk@yhoo.com Geliş trihi: 11.01.2010, Kul trihi: 28.06.2010 Andolu Psikiytri Dergisi 2010; 11:235-241
236 Sürücü seçme ve değerlendirmede özildirime dylı psikolojik ölçeklerin yeri drivers who pply the centers ecuse of performnce rting or employment ppliction. The others (154 drivers) were volunteer who chosen rndomly. As the ssessment instruments Brief Symptom Inventory, Type-A Personlity Scle nd Multidimensionl Anger Scle were used. Results: Psychometric nlyses reveled tht drivers who the driver licences were held ck got significntly lower scores for Brief Symptom Inventory, the suscles ggressive ehviors nd revenge seeking ehviors of Multidimensionl Anger Scle. In ddition, the drivers presenting for performnce evlution nd the drivers whose license ws tken got significntly higher scores for the suscle importnce plced on time of Type-A Personlity Scle nd the suscles keeping clm, introvert rections nd reckless ehviors of Multidimensionl Anger Scle thn the volunteers. When the results of the discriminnt function nlyses were evluted the results showed tht the drivers presenting for performnce evlution were the most ccurtely clssified t the rte of 77.7%, followed y the volunteers t the rte of 56% nd the drivers whose driving license ws tken t the rte of 14.5%. Discussion: The results of self-reported psychologicl scles should e evluted very crefully in driver selection nd evlution. Selfreport scles tht were used t the current study were not sufficient criteri lone. It ws rised tht, eside these kind of scles, some different method especilly interview technique must e used. (Antolin Journl of Psychitry 2010; 11:235-241) Key words: trffic psychology, personlity, psychologicl symptoms, nger, type-a personlity GİRİŞ Trfik kzlrın ilişkin veriler incelendiğinde, en önemli etkenin insn olduğu görülmekte; insn etkeninin kzlrdki pyı %92-94 olrk elirtilmektedir. 1 Sürücülük dvrnışının ve kzlrın nlizi, sürücünün iyi ve güvenli ir performns göstermesi için yeterli psikomotor yeteneklere ve fizyolojik işlevlere/ecerilere ship olmsının yeterli olmdığını orty koymktdır. 2 Dolyısıyl, sürücü seçme ve değerlendirme (psikoteknik değerlendirme) süreci, kişinin güvenli rç kullnm performnsını içerdiği kdr; kurllr uym motivsyonunu elirleyen trfiğe ilişkin kişilik özelliklerinin de değerlendirilmesini kpsmktdır. 3 Psikoteknik değerlendirme uygulmlrının olduğu ülkelerde, yetenek ölçümlerinin ynı sır kişilik özelliklerinin de değerlendirildiği görülmektedir. Örneğin, u uygulmnın en yygın olduğu ülkelerden iri oln Avustury d sürücüler, yeteneklerinin ynı sır çıklık, kendine güven, sosyl uyum, enlik lgısı, sldırgn etkileşim, duygusl rç kullnm gii oyutlrı içeren kişilik ve tutum ölçekleri rcılığıyl ve yrı ypılndırılmış ir görüşme ile değerlendirilmektedir. 3 Almny d d çok enzer ir durum vrdır ve özildirime dylı tutum ve kişilik ölçeklerini ruhsl görüşme olmdn uygulmk geçerli ve kul edilir ulunmz. 4 Ülkemizde psikoteknik değerlendirme usul ve esslrını elirleyen 4 Syılı Cetvel de ise, sdece zihinsel yetenek ve ecerilerle psikomotor yetenek ve ecerilerin ölçülmesi ve değerlendirilmesi koşulu vrdır; 5 sürücülüğe ilişkin tutum ve kişilik özelliklerinin ölçülmesine ve değerlendirilmesine ilişkin herhngi ir gereklilik yoktur. Trfik ve kişilik özellikleriyle ilgili litertür gözden geçirildiğinde, genellikle gönüllü ireyler üzerinde ypıln çlışmlr dikkti çekmektedir. Bu Antolin Journl of Psychitry 2010; 11:235-241 çlışmlrd, irtkım ruhsl elirtilere ship olmnın ynı sır, dış dönüklük, nevrotisizm, iç kontrol odğı, sldırgnlık, öfke ve A-tipi kişilik gii özellikler kurl ihllleri y d kzy krışm ile ilişkili oyutlr olrk krşımız çıkmktdır. 6-9 Örneğin, trfik kurllrını ihll ettiği için cez lmış sürücülerle ypıln ir çlışmd, u sürücülerin psikotizm punlrının yüksek olduğu sptnmıştır. 10 Bzı çlışmlrd, kişilik özelliklerinin dolylı olrk sürücülük dvrnışlrını elirlediği, tutum oyutlrının dh elirleyici olduğu vurgulnmktdır. 11,12 Btıd ypıln çlışmlr öfke düzeyi yüksek kişilerin, trfikte de genellikle dh çuk ve dh çok öfkelendiklerini göstermiştir. 7 Türkiye - de 295 profesyonel sürücü ile ypıln ir çlışm, riskli sürücülük dvrnışlrı ve öfke ile Kıs Semptom Envnteri nin kygı, depresyon, sldırgnlık ve psikotizm lt oyutlrı rsınd pozitif yönde nlmlı ilişkiler sptmıştır. 11 A-tipi dvrnış örüntüsü de sürücü dvrnışlrı ile ilişkili görülmektedir. A-tipi dvrnışlrl hızlı rç kullnm, kz syısı, kurl ihllleri, trfikte sırsızlık, öfkelenme ve lkollü rç kullnm gii riskli sürücülük dvrnışlrı rsınd pozitif ve nlmlı ilişki sptnmıştır. 6,13-16 Ülkemizde, 2918 syılı Kryollrı Trfik Knunu nd elirtilen zı trfik suçlrı için sürücülerin psikoteknik değerlendirmeden geçmeleri gerekmektedir. Bu değerlendirme sürecinde de yukrıd söz edilen oyutlrın (ruhsl elirtiler, öfke, A-tipi dvrnışlr v.) dikkte lınmsınd yrr görülmektedir. Bu oyutlrın ölçümü, özildirime dylı oln ölçekler ile gerçekleştirilmektedir. Bu noktdn hreketle, u çlışmnın mcı, son yıllrd ülkemizde gerek sürücü seçme ve değerlendirme mcıyl, gerekse elgelerine el konuln sürücülerin psikolojik
Ysk ve Durk Btıgün 237 değerlendirilme süreçlerinde kullnılmy şlnn ve özildirime dylı oln Kıs Semptom Envnteri, A-Tipi Kişilik Ölçeği ve Çok Boyutlu Öfke Envnteri nin trfik suçu işleyen ireyler üzerindeki işleyişini rştırmktır. YÖNTEM Örneklem Örneklem üç gruptn oluşmktdır. Birinci grupt ulunn ireyler, şoför olrk ir kurumd çlışck y d çlışmkt oln ve kurumlrı trfındn performns değerlendirmesi mcıyl Ankr dki ir psikoteknik değerlendirme merkezine gönderilmiş, elirli ölçütleri (20-50 yş rlığınd ulunmk, erkek olmk, en z ir yıldır rç kullnıyor olmk ve söz konusu ölçeklerin tümünü ynıtlmış olmk) krşılyn 248 kişiden oluşmktdır. İkinci grup 159 kişiden oluşmktdır ve hız ihlli nedeniyle sürücü elgesi lıkonn kişilerdir. Bu kişiler ilgili ys mddesi 17 gereği trfik zıtsı trfındn psikoteknik değerlendirme mcıyl merkeze gönderilen kişilerdir. Üçüncü grup ise, ynı il sınırlrı içinde oturn ve en z ir yıldır rç kullnmkt oln, 20-50 yş rlığınd 154 gönüllü erkek sürücüden oluşmktdır. Sonuç olrk, tüm örneklem 561 erkek sürücüden oluşmuştur. Yş ortlmsı 33.67±8.64 tür. Örneklemi oluşturn üç gruun özellikleri Tlo 1 de verilmiştir. Tlo 1. Örneklem gruplrının demogrfik özellikleri Performns Sürücü elgesi değerlendirme lıkonn Gönüllü Demogrfik özellikler (s=248) % (s=159) % (s=154) % Yş (Ort.±SS) 30.15±7.98 38.24±7.66 34.63±8.19 Eğitim İlköğretim 29.7 27.7 13.6 Lise 46.3 31.4 29.9 Üniversite 24.0 40.9 56.5 Sürücülük süresi 1-5 yıl 29.3 3.3 16.9 6-10 yıl 33.7 25.8 27.3 11-20 yıl 28.5 49.7 39.0 21-40 yıl 8.5 21.2 15.6 Kz syısı Kz yok 49.2 35.8 29.9 Bir kz 26.6 28.9 22.7 İki ve dh çok 24.2 35.2 46.1 Son üç yıld lınn trfik cezsı Yok 50.8 5.8 56.5 Vr 49.2 94.2 41.6 Tlo 1 de de görüldüğü gii, örneklem gruplrının yş ortlmlrı ve ktif olrk rç kullnm süreleri enzerdir. Sürücülük yşmlrı oyunc krıştıklrı kz syısı çısındn gruplr rsınd nlmlı ir frklılık olup olmdığını nlmk için ypıln tek yönlü vryns nlizi ve Post Hoc-Tukey testi sonucund performns gruunun (ort.=0.75±0.82), sürücü elgesi lıkonn gruptn (ort.=0.99±0.85) ve gönüllü gruptn (ort.=1.16±0.86) nlmlı düzeyde dh z kzy krıştıklrı (F=12.07, p<0.001) görülmektedir. Anck sürücü elgesi lıkonn grup ile gönüllü grup rsınd yşmlrı oyunc kzy krışm syısı çısındn nlmlı ir frklılık ulunmmıştır. Bun ek olrk, son üç yıld lınn trfik cezsı çısındn sürücü elgesi lıkonn gruun diğer iki gru göre cez syısı dh çoktur; çünkü u grup zten ir yıl içinde eş kez hız ihlli nedeniyle cez ln sürücülerden oluşmktdır. Bu gruun %5.8 inin cez lmdığını elirtmesinin nedeni, hız ihlli dışınd şk ir trfik cezsı olmdığını elirtmiş olmlrıdır. Veri toplm rçlrı Bilgi Formu: Ktılımcılrın yşı, eğitim düzeyi, rç kullnm süresi, cez lm, kzy krışm durumun ilişkin ilgiler, rştırmcılr tr- Andolu Psikiytri Dergisi 2010; 11:235-241
238 Sürücü seçme ve değerlendirmede özildirime dylı psikolojik ölçeklerin yeri fındn hzırlnn ir form değerlendirilmiştir. Kıs Semptom Envnteri (KSE): Derogtis 18 trfındn, çeşitli ruhsl elirtileri trm mcıyl geliştirilmiştir. Alınn toplm punlrın yüksekliği, ireyin elirtilerinin sıklığını göstermektedir. Yetişkin ve ergenler üzerindeki Türkiye uyrlmsı çlışmlrı sonucund ölçeğin geçerli ve güvenilir olduğu elirtilmektedir. 19,20 Çok Boyutlu Öfke Ölçeği (ÇBÖÖ): Kişilerin öfke konusundki duygu, düşünce ve tutumlrını elirlemeyi mçlyn ir ölçektir. Bu rştırmd ölçeğin, kişilerrsı öfke tepkileri ve öfkeyle ilişkili dvrnışlr oyutlrı kullnılmıştır. Ölçeğin geçerli ve güvenilir olduğun ilişkin yeterli knıtlr vrdır. 21,22 A-Tipi Kişilik Ölçeği: Rthus ve Nevid in 23 ireylerin A-tipi y d B-tipi kişilik özelliklerine ship olup olmdıklrını elirleyeilmek için üç yrı kynktn yrrlnılrk hzırlnn ir soru listesinden esinlenerek geliştirilmiş 25 mddelik ir ölçektir. Yüksek punlr, ireylerdeki A-tipi kişilik özelliğinin yoğunluğunu göstermektedir. Çlışmlr ölçeğin geçerli ve güvenilir olduğunu göstermektedir. 23 SONUÇLAR Demogrfik değişkenlere yönelik nlizler Önce, ölçeklerden lınn punlrın örneklem gruplrı çısındn frklılşıp frklılşmdığın kılmıştır. Bu mçl, tüm nlizlerde yşın ve eğitimin etkisi kontrol edilerek ğımsız örneklem gruu desenine uygun çok değişkenli vryns nlizi (MANCOVA) ypılmıştır. Grup etkisinin Wilks' Lmd değerleri zı ğımlı değişkenler yönünden nlmlı frklr olduğunu göstermektedir (Wilks' Lmd=0.75, serestlik derecesi=501, F=0 4.75, p<0.001). KSE toplm punı (F (2,501) =5.49, p<0.001, et 2 = 0.02), KSE-nksiyete (F (2,501) =5.33, p<0.01, et 2 =0.02], KSE-depresyon (F (2,501) =4.84, p< 0.001, et 2 =0.02], KSE-olumsuz enlik (F (2,503) = 4.36, p<0.002, et 2 =0.02), KSE-somtizsyon (F (2,501) =2.88, p<0.05, et 2 =0.01), KSE-hostilite (F (2,501) =5.10, p<0.01, et 2 =0.02), A-Tipi Kişilik Ölçeği toplm punı (F (2,501) =7.48, p<0.001, et 2 =0.03), A Tipi-işe verilen önem (F (2,501) =4.31, p<0.01, et 2 =0.02), A Tipi-hız verilen önem (F (2,501) =18.31, p<0.001, et 2 =0.07), A Tipi-zmnlmy verilen önem (F (2,501) =16.10, p< 0.001, et 2 =0.06), A Tipi-sosyl etkinliklerden uzklşm (F (2,501) =5.33, p<0.001, et 2 =0.02), ÇBÖÖ-intikm yönelik tepkiler (F (2,501) =7.92, p<0.001, et 2 =0.03), ÇBÖÖ-sldırgn dvrnış- lr (F (2,501) =3.88, p<0.01, et 2 =0.02), ÇBÖÖskin dvrnışlr (F (2,501) =24.33, p<0.001, et 2 = 0.09), ÇBÖÖ-içe dönük tepkiler (F (2,501) =9.12, p<0.001, et 2 =0.04), ÇBÖÖ-umursmz tepkiler (F (2,501) =7.47, p<0.001, et 2 =0.03), ölçek ve lt ölçeklerinde Grup temel etkilerinin olduğu görülmektedir. Bu temel etkilerin hngi gruplr rsındki fklılıklrdn kynklndığını nlmk mcı ile ypıln Bonferroni testi sonuçlrı Tlo 2 de görülmektedir. Sürücü elgesi lıkonn grup, KSE nin toplm punı ve tüm lt ölçeklerinden dh düşük pun lmıştır. Ayrıc, A-Tipi Kişilik Ölçeği toplm punı, işe verilen önem ile hız verilen önem lt ölçeklerinde performns gruu hem sürücü elgesi lıkonn, hem de gönüllü gruptn nlmlı düzeyde dh yüksek pun lmıştır. Bunlr ek olrk, performns gruu ve sürücü elgesi lıkonn grup; A tipi-zmn verilen önem, ÇBÖÖ-skin dvrnışlr, ÇBÖÖ-içe dönük tepkiler ve ÇBÖÖumursmz tepkiler lt ölçeklerinden gönüllü gru göre nlmlı olrk dh yüksek punlr lmıştır. Sürücü elgesi lınn gruun ÇBÖÖsldırgn dvrnışlr ve ÇBÖÖ-intikm yönelik tepkiler lt oyutlrındn gönüllü gru göre dh düşük punlr ldıklrı gözlenmiştir. Diskriminnt fonksiyon nlizleri Diskriminnt nlizinde yordyıcı değişkenler olrk ölçeklerin lt ölçekleri lınmış ve iki diskriminnt fonksiyon ulunmuştur. Model, ğımlı değişkendeki vrynsın %25 ini çıklyilmektedir. Bğımlı değişkendeki vrynsın %86.8 i irinci fonksiyon trfındn çıklnmkt (özdeğer=27) ve gruplrı nlmlı olrk iririnden yırdığı görülmektedir (Wilks Lmd= 0.76, sd=10, p<0.001). İkinci fonksiyon vrynsın %13.2 sini çıklmktdır (özdeğer=0.04) ve gruplrı nlmlı olrk iririnden yırmktdır (Wilks Lmd=0.96, sd=4, p<0.001). Bğımsız değişkenlerin önemini değerlendirmek için stndrdize knonik yırt edici fonksiyon ktsyılrın ktığımızd, her üç gruu yırmd A Tipi-işe verilen önem (Ktsyılrı: 1. fonksiyon için -0.58, 2. fonksiyon için 0.25), A Tipihız verilen önem (Ktsyılrı: 1. fonksiyon için 0.58, 2. fonksiyon için 0.79), A Tipi-zmnlmy verilen önem (Ktsyılrı: 1. fonksiyon için 0.46, 2. fonksiyon için -0.40), ÇBÖÖ-skin trz (Ktsyılrı: 1. fonksiyon için 0.51, 2. fonksiyon için 0.02) ve ÇBÖÖ-intikm yönelik tepkiler (Ktsyılrı: 1. fonksiyon için -0.28, 2. fonksiyon için 0.41) yırt edici ğımsız değişkenlerdir. Diskriminnt fonksiyon nlizi, sınıflndırm sonuçlrın göre incelendiğinde, gruplrd yer
Antolin Journl of Psychitry 2010; 11:235-241 Ysk ve Durk Btıgün 239 Tlo 2. Ölçeklerden lınn punlrın grup değişkeni çısındn incelenmesi Sürücü elgesi lıkonn Performns Gönüllü (s=128) (s=238) (s=140) Grup değişkeni Ort. ± SS Ort. ± SS Ort. ± SS p Kıs Semptom Envnteri 22.62 ± 23.28 33.67 ± 28.53 33.56 ± 24.49 0.004 Anksiyete 4.46 ± 5.67 6.46 ± 6.83 7.16 ± 6.07 0.005 Depresyon 5.80 ± 6.29 8.89 ± 8.16 8.65 ± 6.91 0.008 Olumsuz enlik 5.71 ± 6.32 8.56 ± 7.57 7.94 ± 6.88 0.01 Somtizsyon 2.41 ± 3.76 3.76 ± 4.49 3.78 ± 4.04 0.05 Hostilite 4.23 ± 3.91 5.99 ± 4.81 6.03 ± 4.03 0.006 A Tipi Kişilik Ölçeği 64.41 ± 13.60 69.93 ± 13.84 63.44 ± 15.58 0.001 İşe verilen önem 24.93 ± 6.74 27.84 ± 7.23 27.59 ± 8.08 0.01 Hız verilen önem 18.87 ± 4.62 20.51 ± 4.67 17.06 ± 5.06 c 0.000 Zmnlmy verilen önem 11.38 ± 2.45 11.48 ± 2.44 10.04 ± 2.47 0.000 Sosyl etkinliklerden uzklşm 9.23 ± 3.34 10.11 ± 3.33 8.74 ± 2.94 0.005 Çok Boyutlu Öfke Ölçeği 124.53 ± 30.75 135.28 ± 35.09 132.01 ± 36.06 0.29 İntikm yönelik tepkiler 37.31 ± 13.32 43.51 ± 16.44 46.08 ± 17.02 0.000 İçe dönük tepkiler 27.72 ± 6.68 28.00 ± 7.07 24.61 ± 6.63 0.000 Umursmz tepkiler 7.82 ± 3.09 7.88 ± 3.15 6.71 ± 2.54 0.001 Sldırgn dvrnışlr 20.09 ± 6.52 22.96 ± 8.17 23.19 ± 7.88 0.02 Skin dvrnışlr 34.36 ± 8.40 33.37 ± 8.05 27.74 ± 7.96 0.000 Aynı hrfleri içeren ortlmlr rsınd nlmlı frklılık yoktur. Tlo 3. Ktılımcılrın gruplr doğru olrk sınıflndırılm ornlrı Y o r d n n g r u p l r Sürücü elgesi Gerçek grup Performns (%) lıkonn (%) Gönüllü (%) Performns 77.7 6.6 15.7 (s=242) (s=188) (s=16) (s=38) Sürücü elgesi lıkonn 73.3 14.5 12.2 (s=131) (s=96) (s=19) (s=16) Gönüllü 40.0 4.0 56.0 (s=150) (s=60) (s=6) (s=84) ln ktılımcı syısı eşit olmdığındn gruplrın öncelikli olsılık değerleri hesplnmıştır. Genel olrk kıldığınd, ktılımcılrın %55.6 sını diskriminnt fonksiyon nlizi doğru sınıflndırmıştır ve u en yüksek öncelikli olsılık değeri oln %42 den dh yüksektir. Tlo 3 te ktılımcılrın gruplr doğru olrk sınıflndırılm ornlrı gösterilmiştir. Tlo 3 de görüldüğü gii, üç grup içinde performns değerlendirmesi gruu, %77.7 lik ornl (öncelikli olsılık %47) en yüksek doğru sınıflndırm ornın shiptir. Bunu %56 lık ornl (öncelikli olsılık %29) gönüllü gruu ve %14.5 ile (öncelikli olsılık %25) elgelerine el konuln grup izlemiştir. TARTIŞMA Sürücülük yşmlrı oyunc krıştıklrı kz syısı çısındn örneklemi oluşturn gruplr rsınd nlmlı ir frklılık olup olmdığını nlmk için ypıln nliz sonucund, sürücü elgesi lıkonn grup ile gönüllü grup rsınd nlmlı ir frklılık gözlenmemişti. Performns gruunun, sürücü elgesi lıkonn gruptn ve gönüllü gruptn nlmlı düzeyde dh düşük punlr lmsı, gruun özellikleri çısındn nlşılilir görünmektedir. Performns gruu, çlıştıklrı kurum trfındn performns değerlendirmesi mcıyl ilgili merkeze gönderilen ireylerden oluşmktdır. Dolyısıyl u ireyle-
Andolu Psikiytri Dergisi 2010; 11:235-241 240 Sürücü seçme ve değerlendirmede özildirime dylı psikolojik ölçeklerin yeri rin, işini kyetme kygısı ile krıştıklrı kz syısını olduğundn dh z gösterme çsı içinde olilecekleri düşünüleilir. Ypıln nlizlerde, irçok lt ölçekte grup değişkeninin temel etkisi ulunmuştur. KSE nin hem toplm punınd, hem de tüm lt ölçeklerinde sürücü elgesi lınn gruun diğer iki gruptn dh düşük pun ldığı görülmektedir. Oys riskli sürücülük dvrnışlrının ruhsl elirtiler ile ilişkisi üzerine KSE kullnılrk ypıln çlışmlrd, kurl ihlli eğilimi yüksek oln ve riskli sürücülük dvrnışı gösteren kişilerin ruhsl elirtilerinin de dh yüksek olduğu ulunmuştur. 11,12,25,26 Benzer şekilde, sürücü dvrnışlrı ve öfke ğlmınd ypıln çlışmlr d, öfke düzeyi yüksek oln sürücülerin dh fzl kurl ihlli yptıklrını ve dh fzl kzy krıştıklrını göstermektedir. 27,28 Tüm u ulgulr, değerlendirme sonucund işini y d sürücü elgesini kyetme kygısı tşımyn sürücülerle ypıln çlışmlrd elde edilmiştir. Çlışmmızd ise, sürücü elgesi lıkonn grup ve performns gruu, ölçekleri ir zorunluluk nedeniyle doldurmuştur. Diğer ir deyişle, u ölçekleri sürücü elgesini geri lmm y d işini kyetme kygısı ile ynıtlmışlrdır. A-Tipi Kişilik Ölçeğinden lınn punlr çısındn irz frklı ir durum krşımız çıkmktdır. İlgili litertür, trfik suçu işleyen vey işleme eğilimi oln kişilerde A-tipi kişilik özelliğinin dh fzl olduğunu elirtmekle erer, 13,16 çlışmmızd durum, u ölçeğin lt oyutlrını oluşturn mddelerin içerikleri ile ğlntılı olrk ir miktr frklılşmktdır. Trfik suçu işlemiş ireylerin ve performns değerlendirmesi için gelen ireylerin gönüllü gruptn dh çok zmn ve hız önem vermeleri gruplrın özelliklerinden kynklnıyor olilir. İş şvurusu ypn ir kişi gözüyle u lt ölçeklerin mddelerine ktığımızd (Örneğin, İşlerin hemen ve hızlı ypılmsı gerektiğini hissederim, Yvş çlışn irini görünce rhtsız olurum v.), u mddelerin insnlrd olmsı gereken zı özellikleri (çlışknlık, titizlik v.) ynsıtn mddeler olrk lgılnm olsılığının yüksek olduğu düşünüleilir. Bşk ir deyişle, u kişiler işe kul edilme ve elgesini geri lilme motivsyonu ile kendilerinde u özellikleri olduğundn fzl ynsıtm eğiliminde ulunmuş olilir. Bu ulgulrdn hreketle, sürücü elgesi lıkonn grup ve performns gruunun, kendini iyi gösterme vey kendini sklm motivsyonunun ğır stığı düşünüleilir. Yukrıd söz edilen diğer çlışmlrın örneklemlerine kıldığınd, u kişilerin değerlendirme sonucund sürücü elgesini geri lmmk vey işini kyetmek gii ir tehdit ile krşı krşıy olmyn gönüllü ireylerden oluştuğu görülmektedir. Ypıln diskriminnt nlizi sonucund d iki fonksiyon ulunmuştur. Bu fonksiyonlr kıldığınd, iki gruun tek ir grup gii hreket ettiği görülmektedir; u ölçekler sürücü elgesi lıkonn gruu, diğer iki gruptn yırmmktdır. İlgili litertürde, kendini ildirim türü ölçeklerinin kullnılmsın ilişkin uyrılr sıklıkl rstlnmktdır. Örneğin, Dğ 29 kendini ildirim türü ölçekler ile ypıln ölçümlerde ht pyının kçınılmz olduğunu vurgulmktdır. Birey soruyu kendince nlmk, ilgili ilgiyi nımsmk, krr vermek ve ynıt seçeneklerini ulmk zorunddır. Ayrıc tüm u süreçte de sosyl eğenilirlik, tepki kurulumlrı gii fktörler de işleyeilmektedir. 29 Çlışmmızdn elde edilen sonuçlr, u ilgiler ışığınd d değerlendirilmelidir. Söz konusu ölçeklerin hiçirinde, ireylerin test lm tutumlrını ölçen zı göstergeler (örneğin, geçerlilik lt testleri, yln ölçekleri v.) ulunmmktdır ki, zı durumlrd u ölçekler ile mnipüle edileilmektedir. Örneklemin özellikleri göz önünde ulundurulck olurs, ölçek mddelerinin mnipüle edilmiş olmsı kl uygun gelmektedir. Dolyısıyl, sürücü elgesi lıkonn ireyler için ir krr verileceği zmn, kendini ildirim ölçeklerinden elde edilen ilgilere dynılrk herhngi ir sonuc vrmnın htlı olcğı görülmektedir. Bu tür kendini ildirim ölçeklerinin, sürücü seçme ve değerlendirme mcıyl tek şlrın kullnılmlrının doğru olmycğı söyleneilir. Ypıln ek çlışmlr (gruplr özel normlrının çıkrtılmsı ve/vey yln ölçeklerinin eklenmesi v.) sonucund u ölçeklerin kullnılmsın krr verilecekse ile, mutlk u mçl geliştirilmiş ve ülkemizde de zı merkezlerde kullnılmkt oln, yrı ypılndırılmış ruhsl görüşme formu rcılığıyl toplnn ilgiler ile irlikte değerlendirilmesinde fyd olduğu söyleneilir. Sürücü seçme ve değerlendirme geçmişine ship ülkelerden oln Almny ve Avustury d d enzer özildirim türü ölçeklerden elde edilen sonuçlr, trfik psikologlrının ypmkl yükümlü olduklrı görüşmeler uygulnmdn ysl geçerlilik tşımmktdır ve tek şın u ölçekleri kullnrk krr vermek ysktır. 3,4 Sonuç olrk, u ölçekler mutlk kullnılcks, sonuçlrın özellikle trfik psikolojisi lnınd
eğitim lmış, özel görüşme tekniklerini ilen ve u tür ölçeklerin sınırlılıklrının (özellikle u tür gruplr için) frkınd oln meslek elemnlrı trfındn değerlendirilmesi gerekmektedir. Antolin Journl of Psychitry 2010; 11:235-241 Ysk ve Durk Btıgün 241 1. Evns L. Trffic Sfety. Science Serving Society. Michin, Bloomfield Hills, 2004, p.337-338. 2. Htkk M. Wht mkes good driver? The hierrchicl pproch. DAN-Report: Results of EU-Project: Description nd nlysis of post licensing mesures for novice drivers. G Brtl (Ed.), Vienn, Austrin Rod Sfety Bord, 2000. 3. Buks B, Wenninger U, Ysk Y. Workshop on driver selection. XI. Ulusl Psikoloji Kongresi (18-19 Eylül 2000, Ege Üniversitesi), İzmir, 2000. 4. Nickel WR. Uygulmlı Trfik Psikolojisi Çlışm Gruu Yyımlnmmış Ders Notlrı. X. Ulusl Psikoloji Kongresi (16-18 Eylül 1998, Ankr Üniversitesi), Ankr, 1998. 5. 4 Syılı Cetvel. Psikoteknik Değerlendirme ve Psikiytri Uzmnı Muyenesinde Sürücülerde Arnılck Şrtlr ile Değerlendirme ve Muyeneye İlişkin Usul ve Esslr. T.C. Resmi Gzete, 18 Temmuz 1997. 23053 (Mükerer): 456-465. 6. West R, Elnder J, French D. Mild socil devince, type- A ehviour pttern nd decision-mking style s predictors of self-reported driving style nd trffic ccident risk. Br J Psychol 1993; 84:207-219. 7. Deffencher JL, Oetting ER, Lynch RS. Development of A Driving Anger Scle. Psychol Rep 1994; 74:83-91. 8. Deffencher JL, Deffencher DM, Lynch RS. Anger, ggression, nd risky ehvior: comprison of high nd low nger drivers. Behv Res Ther 2003; 41:701-718. 9. Schweel DC, Severson J, Bll KK, Rizzo M. Individul difference fctors in risky driving: The role of nger/ hostility, conscientiousness, nd senstion-seeking. Accid Anl Prev 2006; 38:801-810. 10. Furnhm A, Sipe J. Personlity correltes of convicted driver. Pers Individ Dif 1993; 14:329-336. 11. Sümer N. Personlity nd ehviorl predictors of trffic ccidents: testing contextul medited model. Accid Anl Prev 2003; 35:949-964. 12. Oltedl S, Rundmo T. The effects of personlity nd gender on risky driving ehviour nd ccident involvement. Sfety Science 2006; 44:621-628. 13. Perry A R. Type-A ehviour pttern nd motor vehicle driver ehviour. Perceptul nd Motor Skills 1986; 63: 875-878. 14. Perry AR, Bldwin DA. Further evidence of ssocitions of Type A personlity scores nd driving-relted ttitudes nd ehviors. Perceptul nd Motor Skills 2000; 91: 147-154. 15. Evns GW, Crrere S, Plsne MN. Type A ehvor KAYNAKLAR nd occuptionl stress: A cross-culturl study of luecollr workers. J Pers Soc Psychol 1987; 52:1002-1007. 16. Ni H, Consoli SM, Chstng JF, Chiron M, Lfont S, Lgrde E. Type A ehvior pttern, risky driving ehviors, nd serious rod trffic ccidents: A prospective study of the GAZEL cohort. Am J Epidemiol 2005; 161:864-870. 17. 2918 Syılı Kryollrı Trfik Knunu. Erişim trihi: 13.10.2008. http://www.trfik.gov.tr/. 18. Derogtis LR. The Brief Symptom Inventory (BSI): Administrtion, Scoring nd Procedures mnul-ii. Clinicl Psychometric Reserch Inc., 1992. 19. Şhin NH, Durk A. Kıs Semptom Envnteri: Türk gençleri için uyrlmsı. Türk Psikoloji Dergisi 1994; 9:44-56. 20. Şhin NH, Btıgün AD, Uğurtş S. Kıs Semptom Envnteri (KSE): Ergenler için kullnımının geçerlik, güvenirlik ve fktör ypısı. Türk Psikiytri Dergisi 2002; 13:125-135. 21. Blky F, Şhin NH. Çok Boyutlu Öfke Ölçeği. Türk Psikiytri Dergisi 2003; 14:192-202. 22. Btıgün AD, Şhin NH. Öfke, dürtüsellik ve prolem çözme ecerilerindeki yetersizlik gençlik intihrlrının hercisi olilir mi? Türk Psikoloji Dergisi 2003; 18:37-59. 23. Rthus SA, Nevid JS. Stres: Wht It is nd Wht It does? Psychology nd the Chllenges of Life: Adjustment nd Growth. Fourth ed.,1989, p.181-229. 24. Btıgün AD, Şhin NH. İş stresi ve sğlık psikolojisi rştırmlrı için iki ölçek: A-tipi kişilik ve iş doyumu. Türk Psikiytri Dergisi 2006; 17:32-45. 25. Sümer N, Özkn T. Sürücü dvrnışlrı, ecerileri, zı kişilik özellikleri ve psikolojik elirtilerin trfik kzlrındki rolleri. Türk Psikoloji Dergisi 2002; 17:1-22. 26. Norris FH, Mtthews BA, Rid JK. Chrcterologicl, situtionl, nd ehviorl risk fctors for motor vehicle ccidents: prospective exmintion. Accid Anl Prev 2000; 32:505-515. 27. Beck KH, Wng MQ, Mitchell MM. Concerns, dispositions nd ehviors of ggressive drivers: Wht do self-identified ggressive drivers elieve out trffic sfety? J Sfety Res 2006; 37:159-165. 28. Eşiyok B, Ysk Y, Korkusuz İ. Trfikte öfke ifdesi: Sürücü Öfke İfdesi Envnteri nin geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikiytri Dergisi 2007; 18:231-243. 29. Dğ İ. Psikolojik test ve ölçeklerde geçerlik ve güvenirlik. 3P Dergisi 2005; 13(Ek syı 4):17-23.