STRUCTURAL CHANGE AND PRODUCTIVITY IN THE SERVICE SECTOR OF TURKEY Zühal Yursızoğlu 1 Cumhuriye Universiy, Turkey. yursiz@gmail.com Yılmaz Kılıçaslan, Anadolu Universiy, Turkey. ykilicaslan@anadolu.edu.r Absarc In his sudy, he srucural change in Turkish service secor is sudied, and he effec of his srucural change on he produciviy of labour in he service secor is provided. In he sudy, using srucural decomposiion analysis, he sources of he increase in he produciviy of service secor have been aemped o be idenified. In he analysis, obained from TUIK and covering he years 2003-2012, indusry and service saisics a he level NACE.Rev.2 are exploied. The analysis is carried ou o cover he years 2003-2008, 2009-2012 and 2003-2012. Among he hree periods ha are examined, he effec of srucural change on oal labour produciviy is calculaed o be posiive for he periods of 2003-2008 and 2003-2012. The inra- secor effec is calculaed o be negaive and very high for all hree periods. Turkish service secor s produciviy growh has no been able o benefi from he srucural changes in he economy sufficienly. In all subsecors ha have a negaive impac on he service secor s produciviy, he labour needs o be redisribued. Key words: Service secor, srucural change, produciviy, Turkey. JEL Codes: D24, L60, L80 TÜRKİYE HİZMET SEKTÖRÜNDE YAPISAL DEĞİŞİM VE ÜRETKENLİK Zühal Yursızoğlu 2 Spor Yöneiciliği Bölümü, Cumhuriye Üniversiesi, Türkiye. yursiz@gmail.com Yılmaz Kılıçaslan, İkisa Bölümü, Anadolu Üniversiesi, Türkiye. ykilicaslan@anadolu.edu.r Öz Bu çalışmada, Türkiye hizme seköründe, yapısal değişim araşırılmış ve yapısal değişimin, hizme sekörü emek ürekenliğine ekisi oraya konulmuşur. Çalışmada, yapısal ayrışırma analizi kullanılarak, hizme sekörü ürekenliği arışının kaynakları, belirlenmeye çalışılmışır. Analizde, TÜİK en elde edilen 2003-2012 yıllarını kapsayan NACE Rev.2 düzeyinde sanayi ve hizme isaisiklerinden yararlanılmışır. Analiz, 2003-2008, 2009-2012 ve 2003-2012 yıllarını kapsayacak şekilde yapılmışır. İncelenen üç dönem içinde Yapısal değişimin hizme sekörü oplam emek ürekenliğine ekisi 2003-2008 ve 2003-2012 döneminde poziif hesaplanmışır. Sekör içi eki her üç dönemde de negaif ve çok yüksek hesaplanmışır. Türkiye hizme sekörü ürekenlik büyümesi ekonomideki yapısal değişimlerden yeerince faydalanmamışır. Hizme sekörü ürekenliğine negaif ekisi olan üm al sekörlerde, emeğin yeniden dağılımına ihiyaç vardır. Anahar Kelimler: Hizme sekörü, yapısal değişim, ürekenlik, Türkiye. JEL Kodu: D24, L60, L80 1 Deparmen of Spors Managemen College of Physical Educaion And Spors, Cumhuriye Universiy, 26470, Sivas, Turkey. Phone: 0 553 5224807. e-mail: yursiz@gmail.com 2 Spor Yöneiciliği Bölümü, Beden Eğiimi ve Spor Yüksekokulu, Cumhuriye Üniversiesi, 26470, Sivas, Türkiye. Tel: 0 553 5224807e-poa: yursiz@gmail.com *Bu çalışma, Zühal Yursızoğlu nun Anadolu Üniversiesi, İkisa Anabilim Dalında yapığı dokora ezinin bir parçasıdır.
1.GİRİŞ Bir ekonominin herhangi bir seköründe oraya çıkan ürekenlik arışı, diğer sekörleri de harekee geçirebilmeke ve diğer sekörlerde de ürekenlik arışına neden olabilmekedir. Milli ekonomiler için önemli bir konuma gelen hizme sekörünün ürekenliği, diğer sekörlerdeki ürekenliği de ekilemekedir. Bu yüzden ülke ekonomilerinin hizme sekörleri arasındaki ürekenlik farkları, milli ekonomilerin ürekenlik farklarını ekileyen önemli fakörlerden biri haline gelmişir. Bu çalışmada Türkiye hizme seköründe yapısal değişimin, hizme sekörü emek ürekenliğine ekileri araşırılmış ve yapısal ayrışırma analizi (YAA) olarak bilinen yönem kullanılmışır. YAA analizinde yapısal değişim, hizme sekörünün kendi al sekörleri arasında oraya çıkan fakör kaymaları yani isihdam paylarının değişimi olarak anımlanmakadır. Bu analiz ürekenlik anımlarına dayanılarak oraya konulan büyüme muhasebesi formüllerini kullanarak sekör-içi ve sekörler-arası yapısal değişimin ürekenlik arışı üzerine ekisini inceler ve emek ürekenliğindeki arışın nedenlerini oraya çıkarır. Bu çalışmada Türkiye hizme seköründe yapısal ayrışırma analizi kullanılarak, hizme sekörü ürekenliği arışının kaynakları, belirlenmeye çalışılmışır. Türkiye hizme sekörü için yapılan yapısal ayrışırma analizinde, TÜİK en elde edilen 2003-2012 yıllarını kapsayan NACE Rev.2 düzeyindeki yıllık sanayi ve hizme isaisiklerinden yararlanılmışır. Ayrışırma analizi 2003-2008, 2009-2012 ve 2003-2012 yıllarını kapsayacak şekilde, üç ayrı dönem için ayrı ayrı hesaplanmışır. 2. ÜRETKENLİK ve ÜRETKENLİK ÖLÇÜMÜ Ürekenlik kavramı, mal ve hizmein üreimi sürecinde oraya çıkan çıkı ile bu çıkıyı yaraırken kullanılan girdiler arasındaki ilişkidir (Prokopenko, 2005: 19). Ürekenlik aynı zamanda, üreim odaklı bir kavramdır ve ekenlik, randıman, yenilik, çalışmaların kaliesi gibi anlamları da içinde barındırır (Baş ve Arar, 1990: 36). Devle Planlama Teşkilaı nın (DPT) anımına göre ise mevcu olan kaynaklarla en fazla üreimi gerçekleşirme çabasıdır. Aynı zamanda, ekonomide kullanılan girdiler ve elde edilen çıkılar arasındaki ilişkidir (DPT, 2000a: 3). Lawlor, ürekenliği çıkının girdiye oranı şeklinde arif ederken, kaynakların en ekili şekilde kullanımına dikka çekmişir (Lawlor, 1985: 290). Sadler ise ürekenliği, bir ekonomide üreim süreci gerçekleşirken fiziksel olarak ölçülen girdilerin, kaynak başına mal ve hizme çıkısına oranlanması şeklinde arif emiş, ürekenliğin ek bir ürün, ek bir işleme, endüsri veya ulusal ekonomi düzeyinde de ölçülebileceğini belirmişir (Sadler, 1982: 11).
Tüm bu anımlamalarda ürekenlik, üreim sürecine sokulan üreim fakörleri (girdiler) ile bu sürecin sonunda elde edilen ürünler (çıkılar) arasındaki ilişkiyi ifade eden bir kavram olarak karşımıza çıkmakadır. En genel haliyle ürekenlik üreilen mal ve hizme mikarı ile bu mal ve hizme mikarının üreilmesinde kullanılan girdi veya girdiler arasındaki orandır. Bu oran çıkı/girdi olarak formüle edilmekedir. Ürekenlik ölçümleri; kısmi ürekenlik, çoklu fakör ürekenliği ve oplam fakör ürekenliği olarak üç şekilde hesaplanabilmekedir. Ölçümde sadece bir girdi kullanılmışsa kısmi ürekenlik, birden fazla girdi kullanılmışsa çoklu fakör ürekenliği, büün girdiler işlemlere dahil edilmişse oplam ürekenliken bahsedilir (Ar, 2006: 26). Kısmi ürekenlike üreim faaliyei sonucu oraya çıkan çıkı, üreimde kullanılan girdilerden herhangi birine oranlanır ve üreim sürecindeki üm girdilerin payı, çıkı hesabına yansır. Bu nedenle kısmi ürekenlik anlamlı bir değerdir. Faka kısmi ürekenliği, belirli bir üreim sürecinde oraya çıkan ürekenliğin ölçüsü olarak değerlendirmek doğru olmaz (Taymaz ve diğ., 2008: 20). Aynı zamanda kısmi ürekenlik ölçüleri diğer fakörlerdeki değişimlerden aşırı ekilenir. Bu nedenle lieraürde kısmi fakör ürekenliği yerine, oplam fakör verimliliği ercih edilmekedir (Tuncer ve Özuğurlu, 2004: 11). Toplam fakör verimliliğinde, üreim süreci sonunda elde edilen çıkı, üreimde kullanılan büün girdilere oranlanır. Üreimde kullanılan emek ve sermaye faköründeki değişmeler çıkıya yansır. Üreim fakörlerinin (emeğin ve sermayenin) mikarındaki değişime bağlı olmayan, eknolojik gelişmeden kaynaklanan üreimdeki arışa solow arığı yani oplam fakör verimliliği denilmekedir. Toplam fakör verimliliği üreim fakörlerinin arışı dışında meydana gelen, ancak eknolojik gelişmeyle açıklanabilen ürekenlik arışıdır ve arık bir değerdir (Vergil ve Abasız, 2008: 164). Aynı zamanda çıkı ve girdiye göre, en çok kullanılan ürekenlik ölçülerinden biri, emek ürekenliğidir. Bu ölçüe girdi, çalışılan saa veya çalışan sayısıdır. Çıkı olarak reel kama değer esas alınır. Emek ürekenliğinde, diğer ürekenlik ölçümlerine göre daha az veri kullanılır ve hesaplamalar daha kolay yapılır. Bu nedenle araşırmalarda sıklıkla ercih edilen bir yönemdir (Tuncer ve Özuğurlu, 2004: 12). Görüldüğü üzere genel olarak çıkının girdiye oranı olarak anımlanan ürekenlik, kullanılan farklı hesaplama yönemlerine ve hesaplamalarda kullanılan girdi çıkı anımlamalarına göre farklılaşmakadır. Her nasıl anımlanırsa anımlansın ürekenlik ülkelerin uluslararası rekabe gücünün ve mikro düzeyde işlemelerin rekabe güçlerinin önemli belirleyicisi konumundadır.
3.TÜRKİYE EKONOMİSİ ÜZERİNE YAPILAN ÜRETKENLİK ÇALIŞMALARI Türkiye de, makro düzeyde ürekenlik çalışmaları sayıca azdır. Faka sekör düzeyinde ve firma düzeyinde (özellikle imala sanayi için) yapılmış pek çok çalışma vardır. Krueger ve Tuncer (1982), imala sanayi seköründe oplam fakör verimliliği arışını, hem özel sekör hem de kamu işlemeleri için hesaplamışır. Sonuça 1968-1970 dönemi ve 1973-1976 döneminde kamu da oplam fakör ürekenliği arış hızının, oldukça yavaş olduğunu oraya koymuşlardır. Zaim ve Taşkın (1997), imala sanayinde 1991 yılında oplam fakör verimliliğinin büyümeye kakısını %27,3 olarak hesaplamışlardır. Al sekör bazında en yüksek kakıyı %54 ile makine ve donanım üreen sekörler sağlamışır. Ayrıca 1974-1991 döneminde, oplam fakör verimliliği arışında kamu sekörünün köü bir performans sergilediğini söylemişlerdir. Taymaz ve Saaçi (1997), Türkiye imala sanayinde üç al sekör verilerini kullanarak 1987-1992 döneminde bu sekörlerdeki eknik değişimin büyüklüğü ve yönünü araşırmışlardır. Taymaz ve Saaçi çalışmalarında sokasik üreim sınırı fonksiyonu yönemini kullanılmışlardır. Sonuç olarak eksil, çimeno ve moorlu araçlar al seköründe, firmalar arası ilişkilerin, eknik ekinliği poziif yönlü ekilediğini bulmuşlardır. Ayrıca firma düzeyinde eknolojinin ve firmaların hukuki durumlarının eknik ekinlik açısından önemli olduğunu vurgulamışlardır. Filizekin (2001), imala sanayinde büyüme muhasebesi meodunu kullanarak Türkiye ekonomisinin dışa açılım döneminde reel büyüme arışlarının emel kaynağının ürekenlik arışı olduğunu söylemişir. Saygılı, Cihan ve Yuroğlu (2001), 1972-1997 dönemi için Türkiye ve OECD ülkelerinde makroekonomik düzeyde ürekenliği ölçüp karşılaşırmalar yapmışlardır. Saygılı vd., kişi başına çıkı düzeyindeki arışın, oplam ürekenlikeki arışla doğru oranılı olduğunu bulmuşlar ve Türkiye nin bu arışa kakısını %14 olarak hesaplamışlardır. Bu çalışmada, OECD ülkelerinin büyük bir bölümünde, ekonomik büyümenin, oplam fakör verimliliği arışından çok fazla ekilendiğini ve Türkiye de sermaye birikiminin ekonomik büyümeye %70 gibi çok büyük bir oranda kakı sağladığını söylemişlerdir. Delikaş (2002), imala sanayide eknik ekinlik düzeyini hesaplamışır. Delikaş, eknik ekinlik düzeyi en yüksek olan sekörün %93,7 ile kâğı ve kâğı ürünleri sanayi sekörü olduğunu söylemişir. Çalışmada, oplam fakör verimliliği değişim endeksine göre, meal eşya ve orman ürünleri sekörü, eknolojik ilerlemenin en yüksek görüldüğü sekör olarak bulunmuşur.
Akdede (2003), imala sanayindeki al-sekörlerde, 1980-1991 dönemi için oplam fakör verimliliğinin büyümeye kakısını araşırmışır. Çalışmanın sonucunda ürekenliğin büyümeye kakısı yaklaşık %50 olarak hesaplanmışır. Aynı çalışmada ekonomik serbesleşmenin ürekenlik üzerine ekileri incelenmiş ve ekonominin genelindeki serbesleşme ve oplam fakör verimliliği arasında çok güçlü bir ilişki olduğu oraya konulmuşur. Tuncer ve Özuğurlu (2004), 1982-2000 dönemi için büyümenin kaynaklarını bulmaya çalışmışlardır. Tuncer ve Özuğurlu, emek fakörünün büyümeye olan kakısını sadece alyapı ve hizme seköründe anlamlı bulmuşlar, sermayenin ise ürekenlik arışına kakısını üm sekörlerde yüksek bulmuşlardır. Aluğ ve Filizekin (2006), imala sanayi al sekörlerinde 1970-2000 yılları için ürekenliğin gelişiminde oplam fakör ürekenliği ve kısmi fakör ürekenliğini hesaplamışlardır. Aluğ ve Filizekin, üreim fakörlerinde oraya çıkan reel arışın ve sermaye derinleşmesinin kama değeri arırdığını, bu arışa oplam verimliliğin kakısının ise negaif olduğunu söylemişlerdir. Al dönemler bazında ise oplam fakör verimliliğinin kama değerdeki arışa bazı dönemler için poziif (örneğin 1981-2000 yılları) kakısı olduğunu belirmişlerdir. Saygılı ve Cihan (2008), 1988-2007 dönemini kapsayan çalışmalarında, öncelikle Türkiye ekonomisi için milli gelirin oplam fakör verimliliğini hesaplamış, 2000 yılı sonrası için büyüme analizleri yapmışlardır. Saygılı ve Cihan, yaırım ve sermaye soku değişkenleri ile elde edilen sermaye birikiminin ekonominin büyümesine kakıları olduğunu söylemişlerdir. Taymaz, Voyvoda ve Yılmaz (2008), 1983-2001 dönemi için Türkiye imala sanayinde ürekenliğin dinamikleri üzerine yapıkları çalışmada, firma düzeyinde esneklikler, ölçeğe göre geiri, eknolojik değişme hızı, bu değişimin yönü ve eknik ekinlik düzeyini hesaplamış, ürekenlik arışını belirleyen ekenleri analiz emişlerdir. Taymaz vd., 1983-2001 döneminde hem sekör düzeyinde hem de firma düzeyinde, yapısal dönüşümün ürekenlik arışına ekisinin çok sınırlı olduğunu, 1983-1988 döneminde ise yapısal değişimin, ürekenlik arışına kısmen kakıda bulunduğunu sonraki yıllarda bu kakının önemsiz olduğunu bulmuşlardır. Vergil ve Abasız (2008), 1968-2006 dönemi için yapıkları çalışmada yıllık verileri kullanılarak Türkiye için ürekenlik arışının büyümeye ekisini araşırmışlar ve varyans ayrışırması kullanarak ahminlerde bulunmuşlardır. Vergil ve Abasız, oplam fakör verimliliğinin büyüme üzerinde poziif yönde ekili olduğu sonucuna ulaşılmışlardır.
Ekonomik büyümenin oralama %30 luk bir bölümünün ürekenlik arışlarından kaynaklandığını söylemişlerdir. Alıok ve Tuncer (2013), çalışmalarında 1980-2008 döneminde Türkiye imala sanayinde yapısal değişimin, emek ürekenlik arışlarına kakısını incelemişlerdir. Yazarlar çalışmada klasik pay kayması analizini kullanmışlardır. İhracaa dayalı sanayileşme sraejilerinin uygulandığı 1981-1990 ve 1991-2000 dönemlerinde yapısal değişimin ürekenlik arışlarını açıklamada önemli bir eken olmadığını söylemişlerdir. Aynı zamanda 1981-2000 döneminde yapısal değişimin ürekenlik arışlarını olumsuz ekilediğini bulmuşlardır. Sadece 2003-2008 dönemi için yapısal değişimin emek ürekenliği arışlarının yalnızca %3 ünü açıkladığını bulmuşlardır. Türkiye de hem akademik birimlerin, hem Devle İsaisik Kurumu, hem de Milli Prodükivie Merkezinin ve diğer kurumların ürekenlik üzerine, her yıl onlarca çalışması çıkmakadır. Faka görüldüğü üzere çalışmaların büyük bir bölümü Türkiye imala sanayinde ürekenlik gösergeleri üzerine yoğunlaşmışır. Bildiğimiz kadarıyla hizme seköründe ürekenlikle ilgili özgün bir çalışma yapılmamışır. 4. HİZMET SEKTÖRÜNDE ÜRETKENLİK ÖLÇÜMÜ Ürekenlik ölçümü imala, arım, inşaa ve sanayi seköründe kolaylıkla yapılabilmekedir. Çünkü bu sekörlerde girdiler ve çıkılar ne olarak anımlanmaka ve sayısal olarak ne ifade edilebilmekedir. Hizme seköründe ise ürekenlik oranlamasında kullanılan çıkı değerini, ne olarak anımlamak zordur. Çünkü hizme seköründe müşerinin duygusal amini, sayısal çıkı değerinden ayrı uulamaz. Bu durum hizme seköründe ürekenlik ölçümünü zor kılmakadır. Ulusal ürekenlik merkezleri hizme seköründe makro düzeyde ürekenlik ölçümü yaparken, işgücü verimliliği üzerinde durmuşlardır. Çünkü hizme seköründe işgücü girdisinin ölçümü diğer girdilere göre oldukça neir. Ölçümler yapılırken çalışan kişi başına kama değer ya da çalışılan saa başına kama değer oranları kullanılmakadır (Balkan, 2010: 44). Hizme seköründe ürekenliği belirleyen üç emel fakör vardır. Bunlar; hizmei üreen emeğin nielik düzeyi, hizme üreiminde harcanan zaman ve hizme üreiminde kullanılan eknolojidir. Hizme seköründe üreilen hizmein kaliesi önemli bir fakör olduğundan harcanan emek-zaman krieri büyük oranda önemini yiirir (MPM, 2007: 23). Hizme seköründe, sunulan hizmein kendisi bimiş bir üründür ve müşeriyle yüz yüze ilişki kaçınılmazdır. Bu nedenle, diğer sekörlerde ürekenliği arırmak için üm önlemler alınabilirken, hizme seköründe müşeri memnuniyeini sağlamak adına ürekenliken ödün
verilebilir. Hizme seköründe girdi ve çıkılarda değişkenlik fazladır. Bu durum ürekenliğin ölçülmesini zorlaşırır. Hizme seköründe alepeki kayma ve değişiklikler nedeniyle ürekenlik ölçümünde de büyük değişiklikler oraya çıkabilmekedir (Bola, 2010: 55). Hizme seköründe, belirli oran ya da sayıda bir girdi veya çıkı ayini yapmak zordur. Birim başına düşen hizme mikarının da bulunması zordur. Hizme sekörü üreiminde, ıpkı malların üreiminde olduğu gibi emeğin nieliği ve düzeyi, ürekenliği büyük ölçüde ekilemekedir. Göreceli olarak düşük nielik düzeyine sahip bir işgücü ile yapılacak hizme üreimi, doğal olarak daha nielikli işgücünün üreeceği hizmee göre daha düşük verim ve kaliede olacakır (MPM, 2007: 23). Hizme seköründe oraya çıkan üm bu ölçme sorunları ve seköre ai yeerli verilerin olmaması nedeniyle ürekenlik ölçümünde kısmi ürekenlik ölçüleri kullanılır. Bu çalışmada hizme sekörü ürekenliğini ölçerken çıkı olarak hizme sekörü kama değerleri, girdi olarak ise işgücü sayısı kullanarak, emek ürekenliği ölçüldü ve yapısal değişimin, hizme sekörü emek ürekenliğine ekileri oraya konulmaya çalışıldı. 5. ÇALIŞMADA KULLANILAN YÖNTEM: YAPISAL AYRIŞTIRMA ANALİZİ (YAA) Yapısal ayrışırma analizinde, ürekenlik büyümesinin kaynağı olan iki önemli eki vardır. Bunlar, sekörün kendi içindeki ürekenlik arışından kaynaklanan eki, diğeri ürekenliği yüksek/düşük sekörlerin oplam hizme sekörü içinde isihdam paylarının armasından/azalmasından dolayı oraya çıkan ekidir. Sekörlerin kendi içinde oraya çıkan ürekenlik değişimine, sekör-içi eki (wihin-effec) denir. Bu eki oplam ürekenlike meydana gelen değişimin ne kadarının sekörün kendi içindeki ürekenlik arışından kaynaklandığını göserir. Bu eki, emeğin yeniden dağılımı olmasa bile oraya çıkan emek ürekenliğidir. Sekörlerin isihdam payının değişmesiyle oraya çıkan ürekenlik değişimine ise bileşim ekisi (beween-effec), ya da yapısal değişim ekisi denir (Üngör, 2011: 3). Yapısal ayrışırma analizimizde, sekörlerin anımlanmasında Avrupa Topluluğun Ekonomik Faaliyelerin İsaisiki Sınıflandırması (TÜİK in esas aldığı sınıflandırma) NACE Rev. 2. kullanılmış, analiz 2003-2008, 2009-2012 ve 2003-2012 yılları için üç ayrı dönem olarak hesaplanmışır. Sekör payları işgücü sayısı ile ölçülmüşür. Ayrışırma analizinde hizme sekörü emek ürekenliğinin kaynakları şöyle hesaplanmışır: Q, dönemindeki oplam kama değer, E ise dönemindeki isihdamdır. Buna
göre zamanındaki emek ürekenliğini, EV, şöyle yazabiliriz (Taymaz ve Kılıçaslan, 2006: 18): EV Burada; s i, = Q = E E i, E = i i Q E i, i, = s i, Q * E i, i, ; i sekörünün, zamanda, oplam hizme sekörü isihdamı içerisindeki, sekörel isihdam payıdır. Dönemler arası emek ürekenliğinde oraya çıkan değişim şöyle yazılabilir: (1) n n 1 = ( EVi, EVi, 1 )* si + i= 1 i= 1 EV EV ( s s )* EV i, i, 1 i (2) Burada s i, i sekörünün oplam hizme sekörü içerisindeki payının iki yıllık oralamasıdır. EVi ise yine i sekörünün iki yıllık ürekenlik oralamasıdır. İki dönem arasında oraya çıkan ürekenlik değişimini (2 nolu eşiliği) büyüme oranına yansıacak şekilde yazarsak; EV EV EV 1 1 = n i= 1 ( EV i, EV EV i, 1 i, 1 )* s i + n i= 1 ( s i, s EV i, 1 1 )* EV Üç numaralı denklemin sağ arafındaki ilk erim, her bir sekörün, oplam hizme sekörü isihdam payında bir değişme olmadan oraya çıkan ürekenlik büyümesini, sekör-içi ekiyi ölçmekedir. İkinci erim ise, ürekenlik arışında yapısal değişimin ekisini emsil emekedir. Yani göreceli olarak yüksek ürekenliğe sahip sekörlerin oplam hizme sekörü içerisindeki isihdam payı ararken, düşük ürekenliğe sahip sekörlerin payının azalmasından kaynaklanan ilave ürekenliği ölçmekedir. Eğer bu erim poziif ise sekördeki yapısal değişim, ürekenliği olumlu yönde ekilemişir. Terim negaif ise yapısal değişim ürekenlik arışını negaif yönde ekilemişir (Taymaz ve Kılıçaslan, 2006: 18). i (3)
6. BULGULAR 6.1. Türkiye Hizme Seköründe Emek Ürekenliği Şekil 1 de. 2003 yılında hizme sekörü içinde en yüksek kama değer payına sahip olan sekörler sırasıyla opan perakende icare, ulaşırma ve depolama, gayrimenkul faaliyeleri, konaklama ve yiyecek hizmeleri, eğiim ve bilgi ileişim sekörüdür. En düşük kama değer payına sahip sekör ise külür, sana, eğlence ve spor sekörüdür. Hizme sekörü isihdamı içinde en yüksek isihdam payına sahip sekörler şöyledir: Hizme sekörü isihdamının %51 inin içine alan opan perakende icare sekörü ilk sıradadır. Bunu sırasıyla ulaşırma ve depolama, konaklama ve yiyecek hizmeleri, idari ve desek hizmeleri, mesleki, bilimsel ve eknik faaliyeler, bilgi ileişim sekörü, eğiim, insan sağlığı, sosyal hizmeler akip emekedir (bkz. Şekil 1). Şekil 1. Türkiye Hizme Al Sekörlerinde İsihdam Payı, Kama Değer ve Ürekenlik (2003, 2008) Kaynak: TÜİK, Yıllık Sanayi ve Hizme İseikleri, verilerinden yararlanılarak, yazar arafından hesaplanmışır. Açıklama: Topan perakende icare (G), ulaşırma ve depolama (H), konaklama ve yiyecek hizmeleri (I), bilgi ve ileişim (J), gayrimenkul faaliyeleri (L), mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M), idari ve desek hizmeleri (N), eğiim (P), İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q), külür, sana, eğlence ve spor (R), diğer hizmeler (S).
En düşük isihdam payı ise külür, sana spor hizmeleri ve yüksek bir kama değer payına sahip olan gayrimenkul faaliyelerine aiir (bkz. Şekil 1). 2003 yılında hizme al sekörleri içinde ürekenliği en yüksek olan sekör gayrimenkul faaliyeleri (L) sekörüdür. Gayrimenkul faaliyeleri seköründe bir işçi yılda 163.749TL kama değer yaramışır. 2003 yılında gayrimenkul faaliyeleri sekörünün hizme sekörü kama değeri içindeki payı %13,6 dır. Sekör oplam hizme sekörü isihdamının sadece %0,66 sını isihdam emekedir. Haa 2003 yılında hizme sekörü içinde, külür, sana, eğlence ve spor (R) seköründen sonra en düşük isihdam payına sahip sekör gayrimenkul hizmeleri sekörüdür. Sekörün 2008 yılında ürekenliği 119.714TL olarak hesaplanmışır. Sekörün ürekenliği düşmüş ve isihdam payında çok önemsiz bir arış meydana gelerek isihdam payı %0,67 olarak gerçekleşmişir. Gayrimenkul faaliyeleri sekörünün 2008 yılı kama değer payı %11,7 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 1). Ürekenliği yüksek hesaplanan ikinci sekör eğiim (P) sekörüdür. Sekörün 2003 yılı ürekenliği 18.285TL ve oplam hizme sekörü içindeki isihdam payı %2,3 ür. 2008 yılında eğiim sekörü ürekenliği 11.753TL ye gerilemiş ve isihdam payında da arış meydana gelerek %2,7 olarak gerçekleşmişir. 2003 yılında, eğiim sekörünün oplam hizme sekörü içindeki kama değer payı %5,3, 2008 yılında kama değer payı %4,6 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 1). Ulaşırma ve depolama (H) seköründe 2003 yılı ürekenliği 15.715TL, isihdam payı %14,1 olarak hesaplanmışır. Ulaşırma ve depolama sekörü hem ürekenliğin hem de isihdam payının yüksek olduğu bir sekördür. Bu sekörde 2008 yılında ürekenlik azalmış 13.764TL olarak hesaplanmışır. Sekörün hizme sekörü içindeki isihdam payında arış meydana gelmiş, pay %14,6 seviyesine yükselmişir. Ulaşırma ve depolama sekörünün oplam hizme sekörü içindeki kama değer payı 2003 yılında %27,8, 2008 yılında %29,1 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 1). Bilgi ve ileişim (J) eknolojileri seköründe 2003 yılı emek ürekenliği 13.173TL dir. Sekörün isihdam payı %2,9 dur. Ürekenliği yüksek olan diğer sekörlerden farklı olarak, bilgi ve ileişim seköründe 2008 yılında ürekenlik ararak 16.317TL olarak hesaplanmışır. Hem ürekenliği yüksek hem de bir sonraki dönemde ürekenliği aran bilgi ileişim sekörünün, hizme sekörü içindeki isihdam payı 2008 yılında düşmüş ve %2,4, kama değer payı 2003 yılında %4,9, 2008 yılında %5,7 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 1). İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q) seköründe, 2003 yılı emek ürekenliği 9.450TL ve isihdam payı %2,5 olarak hesaplanmışır. 2008 yılında sekörün ürekenliğinde ciddi bir düşüş yaşanmış ve ürekenlik 6.316TL olarak hesaplanmış, isihdam payında da arış meydana
gelerek %3,1 e yükselmişir. İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler sekörünün, oplam hizme sekörü içindeki kama değer payı 2003 yılında %3, 2008 yılında %2,8 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 1). Diğer sekörlerin ümünde 2003 yılında bir çalışanın yılda yaraığı kama değer 6.500TL nin alındadır. Göreceli olarak ürekenliğin en düşük olduğu sekör 3.605TL ile konaklama ve yiyecek hizmeleri (I) sekörüdür. Sekörün isihdam payı %11,8dir. 2008 yılında sekörün ürekenliği ve isihdam payı azalmış, ürekenlik 2.829TL, hizme sekörü içindeki isihdam payı da %10,6 olarak hesaplanmışır. Konaklama ve yiyecek hizmeleri sekörünün, oplam hizme sekörü içindeki kama değer payı 2003 yılında %5,3, 2008 yılında %4,3 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 1). Ürekenliğin göreceli olarak düşük olduğu diğer sekör %51,2 gibi oldukça büyük bir isihdam oranına sahip opan perakende icare (G) sekörüdür. Sekörün ürekenliği 4.607TL olarak hesaplanmışır. 2008 yılında sekörün ürekenliği ve isihdam payı azalmış, ürekenlik 4.298TL, isihdam payı %48,5 olarak hesaplanmışır. Topan perakende icare sekörünün, oplam hizme sekörü içindeki kama değer payı 2003 yılında %29,7 2008 yılında %30,2 ile en yüksek kama değer payına sahip sekördür (bkz. Şekil 1). Ürekenliği düşük sekörler içinde diğer hizmeler (S) seköründe, 2003 yılı ürekenliği 5.254TL ve isihdam payı %4 ür. 2008 yılında sekörün ürekenliği azalarak 4.516TL olarak hesaplanmış, ürekenliği düşen diğer sekörlerden farklı olarak 2008 yılı isihdam payı da azalmış %3,4 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 1). Mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M), idari ve desek hizmeleri (N), külür, sana, eğlence ve spor (R) sekörlerinde de ürekenlik göreceli olarak düşükür. 2008 yılında, düşük olan bu ürekenlik düzeyleri daha da azalmış buna karşın hizme sekörü içindeki isihdam payları ve kama değer payları armışır. (bkz. Şekil 1). 2003 yılında oplam hizme sekörü ürekenliği 7.954TL 2008 yılında 6.909TL olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 1). Şekil 2 de sol eksende, hizme al sekörlerinde 2009 ve 2012 yıllarına ai ürekenlik rakamları verilmişir. Sağ eksende ise hizme al sekörlerinin 2009 ve 2012 yıllarına ai isihdam ve kama değer payları verilmişir (oplam hizme sekörü içinde). 2009 yılında hizme sekörü içinde en yüksek kama değer payına sahip olan sekörler sırasıyla opan perakende icare, ulaşırma ve depolama, gayrimenkul faaliyeleri, bilgi ve ileişim, mesleki ve eknik faaliyeler ve konaklama ve yiyecek hizmeleri sekörüdür. Diğer büün sekörlerin hizme sekörü kama değeri içindeki payı %4 ün alındadır. En düşük kama değer payına sahip sekör ise %0,5 lik bir pay ile külür, sana, eğlence ve spor sekörüdür.
Hizme sekörü isihdamı içinde en yüksek isihdam payına sahip sekörler şöyledir: Hizme sekörü isihdamının %46,5 ini içine alan opan perakende icare sekörü ilk sıradadır (bkz. Şekil 2). Bunu sırasıyla ulaşırma ve depolama, konaklama ve yiyecek hizmeleri, idari ve desek hizmeleri, mesleki, bilimsel ve eknik faaliye hizmeleri akip emekedir. Diğer sekörlerin isihdam payları %4 ün alındadır (bkz. Şekil 2). 2009 yılında ürekenliği en yüksek olan sekör gayrimenkul faaliyeleri (L) sekörüdür. Gayrimenkul faaliyeleri seköründe 2009 yılında bir işçi yılda 127.943TL kama değer yaramışır. 2009 yılında gayrimenkul faaliyeleri sekörü oplam hizme sekörü isihdamının sadece %0,68 ini isihdam emekedir. Sekörün 2009 yılında ürekenliği 103.476TL olarak hesaplanmışır. Sekörün ürekenliği düşmüş ve hizme sekörü içerisindeki isihdam payı bir mikar ararak %0,71 olarak hesaplanmışır. Sekörün oplam hizme sekörü içindeki kama değer payı 2009 yılında %12,7, 2012 yılında %11,1 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). Şekil 2. Türkiye Hizme Al Sekörlerinde İsihdam Payı, Kama Değer ve Ürekenlik (2009, 2012) Kaynak: TÜİK, Yıllık Sanayi ve Hizme İseikleri, verilerinden yararlanılarak, yazar arafından hesaplanmışır. Açıklama: Topan perakende icare (G), ulaşırma ve depolama (H), konaklama ve yiyecek hizmeleri (I), bilgi ve ileişim (J), gayrimenkul faaliyeleri (L), mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M), idari ve desek hizmeleri (N), eğiim (P), İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q), külür, sana, eğlence ve spor (R), diğer hizmeler (S).
Ürekenliği yüksek hesaplanan ikinci sekör bilgi ve ileişim (J) sekörüdür. Sekörde 2009 yılı emek ürekenliği 17.049TL, sekörün hizme sekörü içindeki isihdam payı %2,4 ür. 2012 yılında ürekenliği yüksek bilgi ve ileişim seköründe ürekenlik ararak 17.629TL olarak hesaplanmışır. Hem ürekenliği yüksek hem de bir sonraki dönemde ürekenliği aran bilgi ileişim sekörünün, 2012 yılında hizme sekörü içindeki isihdam payı düşmüş ve %2,3 olarak hesaplanmışır. Bilgi ve ileişim sekörünün oplam hizme sekörü kama değeri içindeki payı 2009 yılında %5,9, 2012 yılında %6,1 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). Ürekenliği göreceli olarak yüksek olan üçüncü sekör ulaşırma ve depolama (H) seköründe 2009 yılı emek ürekenliği 12.625TL, isihdam payı %15,3, kama değer payı %28,1 olarak hesaplanmışır. Ulaşırma ve depolama sekörü hem ürekenliğin hem isihdam payının hem de kama değer payının yüksek olduğu bir sekördür. Bu sekörde 2012 yılında ürekenlik armış 13.763TL olarak hesaplanmışır. Buna rağmen sekörün hizme sekörü içindeki isihdam payında azalma meydana gelmiş ve %14 olarak hesaplanmışır. Sekörün 2012 yılında hizme sekörü içinde kama değer payı %29,1 dir (bkz. Şekil 2). Ürekenliği yüksek hesaplanan diğer sekör eğiim (P) sekörüdür. Sekörün 2009 yılı emek ürekenliği 12.088TL, oplam hizme sekörü içindeki isihdam payı %2,8, kama değer payı %4,9 dur. 2012 yılında eğiim sekörü ürekenliği 9.449TL ye gerilemiş, isihdam payında arış meydana gelerek %3,2 ye yükselmiş, kama değer payı düşmüş %4,5 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q) seköründe 2009 yılı emek ürekenliği 6.648TL, isihdam payı %3,1 ve kama değer payı %3 olarak hesaplanmışır. 2012 yılında sekörün ürekenliği azalmış ve 4.979TL olarak hesaplanmış, isihdam payında da arış meydana gelerek %3,7 ye yükselmişir. Sekörün 2012 yılı kama değer payı %2,8 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). Diğer sekörlerin ümünde emek ürekenliği 6.500TL nin alındadır. Ürekenliğin göreceli olarak düşük olduğu külür sana eğlence (R) seköründe, 2009 yılı emek ürekenliği 6.185TL, isihdam payı %0,55, kama değer payı %0,5 ir. 2012 yılında sekörün emek ürekenliği 4.499TL ye düşmüş, isihdam payı %0,63 e yükselmişir. Külür sana eğlence sekörünün 2012 yılı kama değer payı %0,4 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). Mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M) seköründe 2009 yılı emek ürekenliği 6.181TL, isihdam payı %5,9 ve kama değer payı %5,3 olarak hesaplanmışır. 2012 yılında sekörün ürekenliği azalmış ve 5.767TL olarak hesaplanmış, isihdam payında da arış
meydana gelerek %6,3 e yükselmişir. Sekörün 2012 yılı kama değer payı %5,5 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). Ürekenliği düşük sekörler içinde diğer hizmeler (S) seköründe 2009 yılı emek ürekenliği 4.832TL ve isihdam payı %3,3 ür. 2012 yılında sekörün ürekenliği azalarak 4.470TL olarak hesaplanmışır. Ürekenliği düşen diğer sekörlerden farklı olarak, 2012 yılında hizme sekörü içindeki isihdam payı da azalmış ve %3,1 olarak hesaplanmışır. Diğer hizmeler sekörünün 2009 yılı kama değer payı %2,3 iken 2012 yılında %2,1 e gerilemişir (bkz. Şekil 2). Emek ürekenliğinin düşük olduğu sekörlerden biri de, %46,5 gibi en yüksek isihdam payına sahip opan perakende icare (G) sekörüdür. Sekörün 2009 yılı ürekenliği 4.200TL olarak hesaplanmışır. 2012 yılında sekörün ürekenliği armış, isihdam payı ise azalmış, ürekenlik 4.653TL, isihdam payı %42,3 olarak hesaplanmışır. Sekör aynı zamanda hizme sekörü içinde en yüksek kama değer payına sahip sekördür. 2009 yılında %28,4 olan kama değer payı 2012 yılında %29,7 ye yükselmişir (bkz. Şekil 2). Göreceli olarak ürekenliğin düşük olduğu diğer sekör 3.207TL ile konaklama ve yiyecek hizmeleri (I) sekörüdür. Sekörün 2009 yılı isihdam payı %10,1, kama değer payı %4,7 dir. 2012 yılında sekörün ürekenliği azalmış 2.435TL, isihdam payı armış %12 ve kama değer payı düşmüş %4,4 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). İdari ve desek hizmeleri (N) sekörü, 2009 yılında ürekenliği en düşük sekördür. Sekörün 2009 yılı isihdam payı %9,3, kama değer payı %4,1 dir. 2012 yılında sekörün ürekenliği azalmış 2.368TL, isihdam payı armış %11,8 ve kama değer payı armış %4,2 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). 2009 yılında oplam hizme sekörü ürekenliği 6.876TL, 2012 yılında 6.622TL olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 2). 2003 yılında ürekenliği yüksek olan gayrimenkul faaliyeleri (L), eğiim (P), İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q) sekörlerinde, 2012 yılı emek ürekenlikleri ve oplam hizme sekörü içindeki kama değer payları düşmüş, bu sekörlerin hizme sekörü içindeki isihdam payları ise armışır. Ürekenliği yüksek olan ulaşırma ve depolama (H) seköründe, 2012 yılında ürekenlik düşmüş, isihdam payı azalmış ve kama değer payı armışır. 2003 yılında ürekenliğinin yüksek olduğu bilgi ve ileişim (J) seköründe, 2012 yılı ürekenliği armış (ürekenliğin arığı ek sekördür), hizme sekörü içindeki isihdam payı azalmış ve kama değer payında arış olmuşur (bkz. Şekil 3). Mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M), külür, sana, eğlence ve spor (R), idari ve desek hizmeleri (N) ve konaklama ve yiyecek hizmeleri (I) sekörlerinde ürekenlik
düzeyleri düşmüş, isihdam payları ise armışır. Ürekenliği düşük olan opan perakende icare (G), seköründe ise 2012 yılında ürekenlike ve kama değer payında arış olmuş buna karşın isihdam payı azalmışır. Diğer hizmeler (S) seköründe de farklı bir durum vardır. 2003 yılında ürekenliği düşük olan bu sekörün 2012 yılında hem ürekenliği, hem isihdam payı, hem de kama değer payında azalma meydana gelmişir (bkz. Şekil 5). 2003 yılında oplam hizme sekörü ürekenliği 7.954TL, 2012 yılında 6.622TL olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 3). Şekil 3. Türkiye Hizme Al Sekörlerinde İsihdam Payı, Kama Değer ve Ürekenlik (2003,2012) Kaynak: TÜİK, Yıllık Sanayi ve Hizme İseikleri, verilerinden yararlanılarak, yazar arafından hesaplanmışır. Açıklama: Topan perakende icare (G), ulaşırma ve depolama (H), konaklama ve yiyecek hizmeleri (I), bilgi ve ileişim (J), gayrimenkul faaliyeleri (L), mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M), idari ve desek hizmeleri (N), eğiim (P), İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q), külür, sana, eğlence ve spor (R), diğer hizmeler (S).
6.2. Yapısal Değişimin Ürekenliğe Ekisi Şekil 4 e göre, 2003 yılından 2008 yılına hizme sekörü emek ürekenliği yaklaşık %13,1 küçülmüşür. Bu ürekenlik azalışına yapısal değişimin ekisi poziif yönlüdür ve %1,38 olarak hesaplanmışır. 2003 yılında 2008 yılına -%13,1 olarak hesaplanan ürekenlik azalmasının -%14,5 i hizme sekörünün kendi içindeki ürekenlik azalışından kaynaklanmışır. Yapısal değişim hiç olmasaydı, 2003 yılından 2008 yılına hizme sekörünün al sekörlerinde isihdam payı hiç değişmemiş olsaydı, emek ürekenliği -%14,5 azalacakı. Faka sekörlerin isihdam payındaki değişiklik çok küçük de olsa oplam hizme sekörü ürekenliğine %1,38 oranında kakı sağlamışır. Bu poziif kakı nedeniyle ürekenlikeki değişim -%13,1 olarak hesaplanmışır. Hizme seköründe sekör içi eki negaifir ve oplam hizme sekörü ürekenlik arışı negaif olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 4). Şekil 4. Türkiye Hizme Seköründe Emek Ürekenliğinde Arış ve Kaynakları, (2003-2008, %) Kaynak: TÜİK, Yıllık Sanayi ve Hizme İsaisikleri verilerinden yararlanılarak, yazar arafından hesaplanmışır. Açıklama: Topan perakende icare (G), ulaşırma ve depolama (H), konaklama ve yiyecek hizmeleri (I), bilgi ve ileişim (J), gayrimenkul faaliyeleri (L), mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M), idari ve desek hizmeleri (N), eğiim (P), insan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q), külür, sana, eğlence ve spor (R), diğer hizmeler (S).
2003-2008 döneminde sekörlerin oplam hizme sekörü isihdamı içindeki paylarında oraya çıkan yüzde değişimler şöyledir. Topan perakende icare, konaklama ve yiyecek hizmeleri, bilgi ve ileişim ve diğer hizmeler sekörlerinin isihdam payı düşmüş, diğer sekörlerin isihdam payları armışır (bkz. Şekil 4). Al sekör bazında incelediğimizde emek ürekenliği arışı, sadece bilgi ve ileişim seköründe %23,8 (Poziif) olarak hesaplanmışır. Diğer üm sekörlerde emek ürekenliği arışı negaifir. Özellikle 2000 li yıllardan sonra bilgi ileişim ve posa elekomünikasyonda, ekelci yapıların oradan kalkması, rekabe arışını beraberinde geirmişir. Sekörde ulusal haberleşme hizmeleri yerini, dünya devi olan operaörlere bırakmışır. Tüm bunlar yeni poliikaların ve düzenlemelerin oraya çıkmasına neden olmuş ve sekörde yapısal anlamda büyük değişikliler yaşamışır. Bu büyüme kaynaklı değişikliklerden dolayı sekörün ürekenliği de arış gösermişir. Bilgi ve ileişim seköründe %28,3 olarak hesaplanan emek ürekenliği arışı hizme sekörü ürekenliğini %0,09 (0,0106-0,0097=0,0009) arırmışır. Bu arışın %1,06 sı sekörün kendi içindeki ürekenlik arışından kaynaklanmışır. Sekörünün isihdam payında bir değişiklik olmasaydı bile oraya çıkan ürekenlik büyümesi yaklaşık %1,06 civarında olacakı. Ürekenliği yüksek olan bu sekörün oplam isihdam payında 2003 yılından 2008 yılına azalma olduğu için sekördeki yapısal değişimin emek ürekenliği değişimine kakısı negaifir ve -%0,97 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 4). Ürekenliği düşük olan opan perakende icare seköründe emek ürekenliği değişimi 2003 yılından 2008 yılına azalmış ve -%6,7 olarak hesaplanmışır. Bu negaif eki oplam hizme sekörü ürekenliğinin %3,4 (-0,019-0,015=-0,034) küçülmesine neden olmuşur. Bu küçülmenin %1,5 i opan perakende icare sekörünün, oplam hizme sekörü içerisindeki isihdam payının azalması nedeniyle oraya çıkmışır. Bu oranın negaif olması aynı zamanda sekörde meydana gelen yapısal değişimin, oplam ürekenlik arışını azalığını gösermekedir. İncelenen dönemde düşük ürekenliğe sahip olan sekörün, oplam hizme sekörü içindeki isihdam payında düşüş meydana gelmişir faka bu düşüş isihdam payı çok yüksek olan bu sekör için yeerli olmamışır. Bu negaif ekinin %1,9 u ise sekörün kendi içindeki ürekenlik azalışından dolayı oraya çıkmışır (bkz. Şekil 4). Analizde ürekenliği yüksek olan, gayrimenkul faaliyeleri, eğiim, ulaşırma ve depolama, insan sağlığı ve sosyal hizmeler sekörlerinde yapısal değişimin emek ürekenliğine ekisi poziifir. Bu sekörlerin, oplam hizme sekörü içindeki isihdam payları 2003 yılından 2008 yılına arış gösermişir. Faka bu isihdam arışına rağmen sekör-içi eki hepsinde negaif olarak hesaplandığı için oplam ürekenlik arışına bu sekörlerin kakısı negaif olarak hesaplanmışır. Göreceli olarak ürekenliği yüksek olan bu sekörlerde meydana
gelen isihdam arışları hem sekörün kendi ürekenlik arışını hem de oplam hizme sekörü ürekenliğini poziif ekilemişir (bkz. Şekil 4). Mesleki ve bilimsel faaliyeler, idari ve desek hizmeleri, külür sana eğlence ve spor hizmelerinde yapısal değişimin emek ürekenliğine ekisi poziifir. Bu sekörlerin, oplam hizme sekörü içindeki isihdam payları 2003 yılından 2008 yılına arış gösermişir. Seköriçi eki hepsinde negaif olarak gerçekleşiği için, ürekenlik arışındaki değişim, bu sekörlerin ümünde negaif olarak hesaplanmışır. Göreceli olarak ürekenliği düşük olan bu sekörlerde meydana gelen isihdam arışları hem sekörün kendi ürekenlik arışını hem de oplam hizme sekörü ürekenliğini negaif ekilemişir (bkz. Şekil 4). Ürekenliği göreceli olarak düşük olan opan perakende icare, konaklama ve yiyecek hizmeleri ve diğer hizmeler seköründe yapısal değişimin oplam hizme sekörü ürekenliğine kakısı negaifir. Bu sekörlerin 2003 yılından 2008 yılına oplam hizme sekörü içindeki isihdam payları azalmışır. Görece olarak düşük ürekenliğe sahip bu sekörlerde, isihdam payının yeerince azalmamış olması oplam hizme sekörü emek ürekenliği arışını negaif ekilemişir (bkz. Şekil 4). İncelenen dönemde hizme sekörü emek ürekenliğine, oplamda poziif kakı sağlayan iki sekör vardır. Bilgi ileişim eknolojileri sekörünün oplam hizme sekörü ürekenliğine kakısı %0,09 ve mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler sekörünün kakısı %0,36 olarak hesaplanmışır. Bu poziif ekinin kaynağı bilgi ileişim seköründe sekör-içi eki iken mesleki bilimsel ve eknik faaliyelerde bileşim ekisi olmuşur (bkz. Şekil 4). 2003-2008 döneminde hizme seköründe oraya çıkan yapısal değişimin, hizme sekörü ürekenliğine kakısı poziifir ve %1,3 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 4). 2009 yılından 2012 yılına hizme sekörü emek ürekenliği değişimi -%3,6 olarak hesaplanmışır. Bu azalmanın %1,8 i sekörün kendi içindeki ürekenlik azalışından; yaklaşık %1,9 u ise yapısal değişimden kaynaklanmışır (bkz. Şekil 5). Al sekör bazında emek ürekenliği değişimi sadece opan perakende icare, ulaşırma ve depolama, bilgi ve ileişim seköründe poziif olarak hesaplanmışır. Diğer üm sekörlerde emek ürekenliği değişimi negaifir. Ürekenlik değişiminin poziif olduğu bu üç sekörde 2009 yılından 2012 yılına isihdam paylarında azalma olmuş bileşim ekisi negaif olarak hesaplanmışır. Hizme sekörü içinde kama değer payı ve isihdam payı en yüksek sekör olan opan perakende icare seköründe emek ürekenliği göreceli olarak düşükür Ürekenliği düşük olan bu sekörde 2012 yılında isihdam payında azalma meydana gelmiş kama değer payında da arış olmuşur. Faka isihdam payı çok yüksek olan bu sekörde isihdam payındaki azalma, yapısal değişimin poziif olması için yeerli olmamışır. Topan
perakende icare seköründe sekör-içi eki %2,9, yapısal değişim -%2,7 ve sekörün oplam hizme sekörü ürekenlik değişimine kakısı %0,2 olarak poziif hesaplanmışır. Topan perakende icare seköründe emeğin yeniden dağılımı, hizme sekörü ürekenliğine kakı sağlayacakır (bkz. Şekil 5). Ürekenliği yüksek olan ulaşırma ve depolama sekörünün isihdam payında 2009 yılından 2012 yılına azalma meydana gelmişir. Yapısal değişim ekisi negaif olarak hesaplanmışır (-%2,5). Sekör-içi eki poziif olarak hesaplanmışır (%2,4). Yapısal değişim negaif ve daha yüksek olduğu için oplam eki de negaif bulunmuşur (bkz. Şekil 5). Ürekenliği yüksek olan bilgi ve ileişim seköründe 2009 yılından 2012 yılına emek ürekenliği değişimi poziif hesaplanmışır (%3,4). Sekörün isihdam payında düşüş meydana gelmiş ve yapısal değişimin ekisi -%0,26, sekör-içi eki %0,20 olarak hesaplanmış ve oplam eki de negaif bulunmuşur (bkz. Şekil 5). Şekil 5. Türkiye Hizme Seköründe Emek Ürekenliği Arış ve Kaynakları, (2009-2012, %) Kaynak: TÜİK, Yıllık Sanayi ve Hizme İsaisikleri verilerinden yararlanılarak, yazar arafından hesaplanmışır. Açıklama: Topan perakende icare (G), ulaşırma ve depolama (H), konaklama ve yiyecek hizmeleri (I), bilgi ve ileişim (J), gayrimenkul faaliyeleri (L), mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M), idari ve desek hizmeleri (N), eğiim (P), İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q), külür, sana, eğlence ve spor (R), diğer hizmeler (S).
Diğer sekörlerin ümünde emek ürekenliği değişimi negaifir. Bu sekörlerin sekör-içi ekileri negaif, bileşim ekileri (yapısal değişim) poziif olarak hesaplanmışır. Konaklama ve yiyecek hizmeleri, mesleki ve bilimsel eknik faaliyeler, idari ve desek hizmeleri, külür sana eğlence ve spor sekörlerinde isihdam paylarının arışı yönünde oraya çıkan yapısal değişim oplam hizme sekörü ürekenliğindeki değişimi poziif olarak ekilemişir. Faka bu sekörlerin sekör-içi ekileri negaif ve daha yüksek olduğu için, oplam eki de negaif olarak hesaplanmışır. Analizde dikkai çeken diğer sekör diğer hizmeler sekörüdür. Bu sekörde hem ürekenlik değişimi, hem sekör içi eki hem de yapısal değişim negaifir. Ürekenliği düşük olan sekörün isihdam payında değişim -%7,9 dur. Bu, aslında olumlu bir durum olmasına rağmen, sekörün kendi içindeki ürekenlik değişimi de negaif olduğu için oplam hizme sekörüne ekisi negaif olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 5). 2009-2012 döneminde sekör-içi eki sadece opan perakende icare, ulaşırma ve depolama, bilgi ve ileişim al sekörlerinde poziif olarak hesaplanmışır. Bu sekörlerin isihdam payında bir değişiklik meydana gelmemiş olsaydı opan perakende icare sekörü %2,9; ulaşırma ve depolama sekörü %2,4 ve bilgi ileişim seköründe ise %0,2 oranında bir ürekenlik arışı oraya çıkacakı. Faka ürekenlik arışlarının poziif olduğu bu üç sekörün, oplam hizme sekörü içinde isihdam payları azalmış, bu nedenle oplam ürekenliğe ekileri daha düşük düzeyde gerçekleşmişir. Örneğin ulaşırma ve depolama seköründe hem emek ürekenliği hem de sekör içi eki poziif iken, yapısal değişimin negaif ve daha yüksek oluşu oplam hizme sekörü emek ürekenliğini %0,9 azalmışır (0,0243-0,0251=-0,009). Yüksek ürekenliğe sahip ulaşırma ve depolama sekörünün isihdam payının düşmesi oplam ürekenliğe negaif yansımışır (bkz. Şekil 5). Hizme sekörü oplam ürekenliğine ek poziif kakıyı sağlayan sekör %0,2 ile opan perakende icare olmuşur. Diğer üm sekörlerin oplam ekileri negaif hesaplanmışır. Sadece mesleki bilimsel eknik faaliyeler seköründe farklı bir durum vardır. Bu sekörün emek ürekenliği arışı -%6,7, sekör içi eki -%0,37, yapısal değişim ekisi %0,37, oplam eki %0 (-0,0037+0,0037=0,00) olarak hesaplanmışır. Toplam hizme sekörü ürekenliğine bu sekörün poziif ya da negaif hiçbir ekisi olmamışır (bkz. Şekil 5). 2009-2012 döneminde yapısal değişimin emek ürekenliğine kakısı opan perakende icare, ulaşırma ve depolama, bilgi ve ileişim ve diğer hizmeler seköründe negaif diğer üm sekörlerde poziifir. Bu dönemde oraya çıkan oplam yapısal değişimin, hizme sekörü emek ürekenliğine kakısı negaifir ve -%1,9 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 5). 2003-2012 döneminde oplam hizme sekörü emek ürekenliği değişimi -%16,7 olarak hesaplanmışır. Sekör içi ürekenlik -%17,5, bileşim ekisi ise %0,8 dir. Yapısal değişimin
hizme sekörüne kakısı çok küçük de olsa poziifir. Sekörün kendi içindeki ürekenlik arışı negaif olduğu için oplam eki de negaif bulunmuşur (bkz. Şekil 6). Şekil 6 al sekör bazında incelendiğinde emek ürekenliği değişimi opan perakende icare ve bilgi ileişim seköründe poziif diğer sekörlerde negaifir. Bileşim ekisi opan perakende icare, ulaşırma ve depolama, bilgi ileişim ve diğer hizme sekörlerinde negaif diğer sekörlerde poziifir. Topan perakende icare, ulaşırma ve depolama, bilgi ileişim ve diğer hizme sekörlerinin, oplam hizme sekörü içindeki isihdam payı düşmüşür. Diğer üm sekörlerin isihdam payları armış, yapısal değişim poziif olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 6). 2003-2012 döneminde hizme sekörü içinde, en yüksek kama değer ve en yüksek isihdam payına sahip olan opan perakende icare seköründe sekör-içi eki %0,2 dir. Şekil 6. Türkiye Hizme Seköründe Emek Ürekenliği Arışı ve Kaynakları, (2003-2012, %) Kaynak: TÜİK, Yıllık Sanayi ve Hizme İsaisikleri verilerinden yararlanılarak, yazar arafından hesaplanmışır. Açıklama: Topan perakende icare (G), ulaşırma ve depolama (H), konaklama ve yiyecek hizmeleri (I), bilgi ve ileişim (J), gayrimenkul faaliyeleri (L), mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler (M), idari ve desek hizmeleri (N), eğiim (P), İnsan sağlığı ve sosyal hizmeler (Q), külür, sana, eğlence ve spor (R), diğer hizmeler (S).
Topan perakende icaree isihdam payı düşüğü için bileşim ekisi -%5,2 olarak hesaplanmışır. Bu nedenle sekörün oplam hizme sekörü emek ürekenliğine kakısı (0,0027-0,0520=-0,0499) -%4,9 olarak hesaplanmışır. Ürekenliği yüksek ve ürekenlik değişimi poziif olan bilgi ve ileişim seköründe sekör-içi eki poziif %1,4, bileşim ekisi negaif ve -%1,2 olarak hesaplanmışır. Sekörün oplam ürekenliğe ekisi (0,0146-0,0128=0,0019) %0,19 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 6). Hizme sekörü emek ürekenliği değişimine poziif kakı sağlayan diğer sekörler mesleki bilimsel ve eknik faaliyeler ile idari ve desek hizmeleri sekörüdür. Bu iki sekörün de 2003 yılından 2012 yılına kama değer payları ve isihdam payları armış faka ürekenlik değişimleri negaif hesaplanmışır. Mesleki bilimsel eknik faaliyeler seköründe sekör-içi eki -%0,4 ve bileşim ekisi %1,19 olarak hesaplanmışır. Sekörde oplam emek ürekenliğine, emeğin dağılımından kaynaklanan poziif bir eki vardır ve bu eki %0,7 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 6). İdari ve desek hizmeleri seköründe sekör-içi eki -%3,16dır. Bu sekörün, 2003 yılından 2012 yılına isihdam payı ve kama değer payında arış olmuşur. Ürekenlik değişimi negaif olmasına rağmen, isihdam payındaki bu arış, sekörün oplam emek ürekenliğine kakısını olumlu ekilemiş ve bileşim ekisi %3,17 olarak hesaplanmışır. Sekörün oplam hizme sekörü ürekenliğine kakısı %0,01 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 6). 2003-2012 döneminde yapısal değişimin emek ürekenliğine kakısı opan perakende icare, ulaşırma ve depolama, bilgi ve ileişim ve diğer hizmeler seköründe negaif diğer üm sekörlerde poziifir. Bu dönemde oraya çıkan oplam yapısal değişimin, hizme sekörü emek ürekenliğine kakısı poziifir ve %0,8 olarak hesaplanmışır (bkz. Şekil 6). 7. SONUÇ VE ÖNERİLER Türkiye hizme sekörü ürekenlik büyümesi, ekonomideki önemli yapısal değişimlerden yeerince faydalanmamışır. Yapısal değişimin ürekenlik arışına kakısı 2003-2008 döneminde %1,3, 2009-2012 döneminde -%1,8 ve 2003-2012 döneminde %0,8 olarak hesaplanmışır. İncelenen üç dönemde oplam hizme sekörü emek ürekenlik değişimi ise negaif bulunmuşur. Bu durumun en önemli sebebi hizme sekörün kendi içindeki ürekenlik değişiminin negaif olması ve yapısal değişimin çok önemsiz sayılabilecek poziif bir kakı sunmasıdır. Hizme sekörü ürekenliğine poziif kakı sağlayan bilgi ve ileişim sekörü ve ulaşırma sekörünün isihdam paylarının arması, ürekenliğe negaif ekisi olan sekörlerin isihdam
paylarının azalılması, oplam hizme sekörü ürekenliğini poziif olarak ekileyecek, bu durum diğer ana sekörlerde de kama değer ve ürekenlik arışı sağlayabilecekir. Bilgisayar eknolojileri son yirmi yılda çok büyük bir hızla büyüyerek, büün sekörlerde yerini almışır. Bu nedenle bilgisayar hizmei sunan dağıım, yazılım, donanım, amir, desek ünieleri arı kama değerler yaramışır. Her firma mulaka bilgisayar faaliyelerini yürüen eknik kadrolara ihiyaç duymuşur. Her sekör kendi kadrosunu isihdam emeye başladığı için, bilgi ileişim sekörünün oplam içindeki isihdam payı yıllar iibari ile azalmış olabilir. Ayrıca bilgi ileişim sekörünün içinde yer alan posa ve elekomünikasyon hizmeleri son yıllarda önemli bir yapısal değişikliken geçmekedir. Seköre ulusal ve uluslar arası düzeyde GSM firmaları dahil olmuşur. İşlemelerin çoğunun bu yeni eknikler ve eknolojileri kullanmaya başlamış olması sekörde emeğe olan ihiyacı azalmış, bu nedenle bilgi ileişim seköründe isihdam payı düşmüş olabilir. Önümüzdeki yıllarda, verimliliği yüksek olan bilgi ileişim seköründe emeğin yeniden dağılımı oplam emek ürekenliğini daha fazla arıracakır. Türkiye bilgisayar faaliyeleri için nielikli işgücü yeişirebilme kapasiesine sahipir. Faka eğiim poliikalarına yapılan yaırımların isihdama yansıması zaman alır. Bu nedenle emek ürekenliği arışlarının, önümüzdeki yıllarda hizme sekörünün büününe daha olumlu kakılar sunacağını söyleyebiliriz. Ulaşırma sekörünün içinde yer alan kara aşımacılığı, hava yolu aşımacılığı, suyolu aşımacılığı ve desekleyici ulaşırma faaliyelerinin gelişmesi, aynı zamanda ulaşırma seköründe oraya çıkan yenilikler ve eşvikler sekörün büyümesine ve ürekenliğinin armasına neden olmuşur. Önümüzdeki süreçe kara aşımacılığı sekörü pazardaki payını azalacak ve yerini demiryolu, hava ve su aşımacılığına bırakacak gibi gözükmekedir. Bu durum emeğin yeniden dağılımına neden olabilecekir. Bu yeni dağılım emek ürekenliğini de poziif ekileyebilir. Türkiye hizme seköründe, emeğin yeniden dağılımına ihiyaç vardır. Türkiye birçok alanda nielikli işgücü yeişirebilme olanaklarına (eğiim kurumları, mesleki eğiim programları, hizme-içi ekinlikler, eknik olanaklar gibi.) sahip bir ülkedir. Bu olanaklar deseklenirse, üm sekörlerde ürekenlik arışlarının yansıra, yeni iş, yaırım ve uzmanlık alanları oraya çıkacak, isihdam ve ürekenlik aracak, bu durum üm sekörlere de olumlu kakı sağlayacakır. Tüm bunlarla birlike sekörlerde oraya çıkan ürekenlik arışlarının ekonomiye olumlu yansıması için, aşırı nüfus arışı, kırdan kene göç, isikrarsız büyüme gibi önemli problemler için ülke genelinde önlemlerin alınması gerekmekedir. Bu önlemlerle Türkiye ekonomisi, son