TÜRK OTOMOTİV ENDÜSTRİSİNDE MALİYET VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ. Gürkan ÇALMAŞUR

Transkript

1 TÜRK OTOMOTİV ENDÜSTRİSİNDE MALİYET VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ Gürkan ÇALMAŞUR Dokora Tezi İkisa Anabilim Dalı Prof. Dr. Muammer YAYLALI 2013 Her Hakkı Saklıdır

2 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI Gürkan ÇALMAŞUR TÜRK OTOMOTİV ENDÜSTRİSİNDE MALİYET VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Prof. Dr. Muammer YAYLALI ERZURUM 2013

3

4

5 I İÇİNDEKİLER ÖZET... IV ABSTRACT...V KISALTMALAR DİZİNİ... VI TABLOLAR DİZİNİ... VIII ŞEKİLLER DİZİNİ... XI GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM MALİYET ve TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ 1.1. TEMEL KAVRAMLAR Üreim ve Üreim İmkânları Kümesi Eşürün Eğrisi, Eşmaliye Doğrusu ve Opimal Fakör Bileşimi VERİMLİLİK Verimlilik Çeşileri Kısmi verimlilik Toplam fakör verimliliği Toplam Fakör Verimliliği Ölçme Yönemleri Toplam fakör verimliliği ölçümünde mali yaklaşımlar Toplam fakör verimliliği ölçümünde mali olmayan yaklaşımlar İndeksler yoluyla oplam fakör verimliliğinin ölçümü Ekinsizliği ihmal eden oplam fakör verimliliği yaklaşımları Ekinsizliği ihmal eden nonparamerik oplam fakör verimliliği ölçme yaklaşımları Ekinsizliği ihmal eden ekonomerik yaklaşımlar Verimlilik ölçümünde sınır yaklaşımlar Paramerik sınır yaklaşımları Nonparamerik sınır yaklaşımları (Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi) MALİYET Maliye Fonksiyonları... 43

6 II Kısa dönemde maliye fonksiyonları Uzun dönemde maliye fonksiyonları Ölçek ekonomileri İkame esnekliği Çok Sayıda Ürün Üreen Firmaların Maliyeleri Toplam ve orama maliyeler Kapsam ekonomileri Çok Ürünlü Firmalar İçin Esnek Maliye Fonksiyonu Biçimleri Hedonik Fiya Teorisi ve Hedonik Maliye Fonksiyonu İKİNCİ BÖLÜM OTOMOTİV ENDÜSTRİSİNİN GENEL DURUMU 2.1. DÜNYADA OTOMOTİV ENDÜSTRİSİNİN GENEL DURUMU Üreim Dış Ticare TÜRKİYE DE OTOMOTİV ENDÜSTRİSİNİN GENEL DURUMU Üreim Dış Ticare ÜÇÜNCÜ BÖLÜM UYGULAMA 3.1. LİTERATÜR ÖZETİ ARAŞTIRMANIN AMACI, KAPSAMI ve ÖNEMİ ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ Veri Zarflama Analizi Kavramsal Çerçeve Veri Zarflama Analizinin Uygulanma Amaçları Veri Zarflama Analizinin Uygulama Alanları Veri Zarflama Analizinin Uygulama Aşamaları Karar verme birimlerinin seçilmesi Girdi ve çıkı kümelerinin seçilmesi Verilerin güvenilirliği

7 III Göreceli verimliliğin ölçülmesi Sonuçların değerlendirilmesi Veri Zarflama Analizinin Avanaj ve Dezavanajları Temel Veri Zarflama Analizi Modelleri CCR modeli Girdiye yönelik CCR modeli Çıkıya yönelik CCR modeli BCC modeli Girdiye yönelik BCC modeli Çıkıya yönelik BCC modeli Görünüşe İlişkisiz Regresyon Denklemleri Kavramsal Çerçeve Varyans-Kovaryans Marisinin Bilinmesi Halinde Görünüşe İlişkisiz Regresyon Modelinin En Küçük Kareler Yönemi ile Tahmini Varyans-Kovaryans Marisinin Bilinmemesi Halinde Görünüşe İlişkisiz Regresyon Modelinin En Küçük Kareler Yönemi ile Tahmini Görünüşe İlişkisiz Regresyon Denklemlerinde Değişen Varyans ve Ookorelasyon AMPİRİK SONUÇLAR Türk Oomoiv Endüsrisinde Dönemi İibariyle Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Ölçümü Türk Oomoiv Endüsrisinde Dönemi İibariyle Hedonik Maliye Fonksiyonu Tahmini SONUÇ KAYNAKÇA ÖZGEÇMİŞ

8 IV ÖZET DOKTORA TEZİ TÜRK OTOMOTİV ENDÜSTRİSİNDE MALİYET VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ Gürkan ÇALMAŞUR Danışman: Prof. Dr. Muammer YAYLALI 2013, 196 Sayfa Jüri: Prof. Dr. Muammer YAYLALI Prof. Dr. Sibka KAÇTIOĞLU Prof. Dr. Hüseyin ÖZER Doç. Dr. Veda KAYA Yrd. Doç. Dr. Ergün AKTÜRK Rekabe avanajı elde emek iseyen firma yöneicileri, rakip firmalar arasında en iyi olmak için farklı sraejiler gelişirmek zorundadırlar. Bu avanajı elde emek iseyen yöneiciler ilgi odaklarını performans kavramına yönelmekedirler. Dolayısıyla, firma yöneicileri performansın bileşenleri olan maliye ile verimliliği doğru bir biçimde anımlamak, ölçmek ve deneimini sağlamak zorundadır. Bu kapsamda, endüsride maliye yapısı ve oplam fakör verimliliği gösergelerinin ölçülmesi büyük önem arz emekedir. Oomoiv endüsrisi, az sayıda firmanın farklılaşırılmış mallar üreiği farklılaşırılmış oligopole örnek göserilebilmekedir. Bu ezin ana amacı, farklılaşırılmış oligopol piyasası örneği olan Türk oomoiv endüsrisi için dönemi iibariyle üreim maliyeini ve oplam fakör verimliliğini deaylı olarak analiz emekir. Bu amacı gerçekleşirmek üzere döneminde 20 firmaya ilişkin panel verilerin kullanıldığı çalışmada, Veri Zarflama Analizi ve Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi yönemleri her bir dönem için ayrı ayrı uygulanmış, pür ekinlikeki değişme, ölçek ekinliğindeki değişme, eknik ekinlikeki değişme, eknolojik değişme ve oplam fakör verimliliğindeki değişme indeksleri hesaplanmışır. Ayrıca, Türk oomoiv endüsrisinde faaliye göseren firmaların üremiş oldukları ürün özellikleri dikkae alınarak endüsri genelinde hedonik maliye fonksiyonu oraya konulmuş, ikame esnekliği, ölçek ekonomileri ve kapsam ekonomileri ahmin edilmişir. Sonuç olarak, yılları arasında Türk oomoiv endüsrisinde faaliye göseren firmaların oplam fakör verimliliğindeki değişme ve bileşenleri yıllar iibariyle espi edilmişir. Ayrıca, endüsrideki firmaların kullandıkları üreim fakörlerinin birbirinin ikamesi olduğu ve endüsrinin kapsam ekonomilerinden olumlu ekilendiği sonucuna ulaşılmışır. Anahar Kelimeler: Görünüşe İlişkisiz Regresyon, Hedonik Maliye Fonksiyonu, Malmquis Toplam Fakör Verimlilik İndeksi, Türk Oomoiv Endüsrisi, Veri Zarflama Analizi, Verimlilik.

9 V ABSTRACT Ph.D. THESIS COST AND TOTAL FACTOR PRODUCTIVITY IN THE TURKISH AUTOMOTIVE INDUSTRY Gürkan ÇALMAŞUR Supervisor: Prof. Dr. Muammer YAYLALI 2013, 196 Pages Jury: Prof. Dr. Muammer YAYLALI Prof. Dr. Sibka KAÇTIOĞLU Prof. Dr. Hüseyin ÖZER Assoc. Prof. Dr. Veda KAYA Assis. Prof. Dr. Ergün AKTÜRK Firm managers who wan o gain a compeiive advanage need o develop he differen sraegies o be he bes firm among all firms. Therefore, managers focus on he concep of performance. Bu he cos and produciviy ha are componens of performance have o be defined, measured and conrolled correcly by firms desiring o provide an increase in heir own performance. In his conex, i is grealy significan o measure cos srucure and oal facor produciviy in a specific indusry. Auomoive indusry is a good example of differeniaed oligopoly ha consiss of a few number firms producing many differeniaed goods. The main objecive of his sudy is o analyze he producion cos and oal facor produciviy of Turkish Auomoive Indusry as an example of differeniaed oligopoly marke for he period of To achieve his goal, 20 firms panel daa used in he sudy for he period of , Daa Envelopmen Analysis and Malmquis Toal Facor Produciviy Index mehods applied separaely for each period, pure efficiency change, scale efficiency change, echnical efficiency change, echnological change and he oal facor produciviy change indexes were calculaed. Moreover, by aking ino accoun produc characerisics produced by firms ino Turkish Auomoive Indusry, i is o pu forward a hedonic cos funcion for whole indusry and is o esimae an elasiciy of subsiuion, economies of scale and economies of scope. Consequenly, he change in oal facor produciviy and is componens were esimaed for he firms ino Turkish Auomoive Indusry among periods of Addiionally, he hedonic cos funcion was esimaed for Turkish Auomoive Indusry firms among he same period. I was concluded ha facors of producion used o be subsiues for each oher and he indusry posiively affeced from economies of scope for companies engaged in he producion. Key Words: Seemingly Unrelaed Regression, Hedonic Cos Funcion, Malmquis Toal Facor Produciviy Index, Turkish Auomoive Indusry, Daa Envelopmen Analysis, Produciviy.

10 VI KISALTMALAR DİZİNİ AB :Avrupa Birliği ABD :Amerika Birleşik Devleleri AFC :Oralama Sabi Maliye A.I.O.S. :Anadolu Isuzu Oomoiv Sanayi ve Ticare A.Ş. AVC :Oralama Değişken Maliye ATC :Oralama Toplam Maliye BCC :Banker, Charnes ve Cooper B.M.C. :Briish Moor Corporaion CCR :Charnes, Cooper ve Rhodes DP :Doğrusal Programlama DPT :Devle Planlama Teşkilaı EKK :En Küçük Kareler GM :General Moors ISIC :Uluslararası Sanayi Sınıflandırması İTO :İsanbul Ticare Odası KVB :Karar Verme Birimi LAC :Uzun Dönem Oralama Maliye LMC :Uzun Dönem Marjinal Maliye LTC :Uzun Dönem Toplam Maliye M.A.N. :Maschinen Anlagenbau Nürnberg M. BENZ :Mercedes Benz MC :Marjinal Maliye MRTS :Marjinal Teknik İkame Oranı NAFTA :Kuzey Amerika Ülkeleri Serbes Ticare Anlaşması OICA :Organisaion Inernaionale des Consruceurs d'auomobiles OSD :Oomoiv Sanayii Derneği ÖED :Ölçek Ekinliğindeki Değişme PED :Pür Ekinlikeki Değişme SATC :Kısa Dönem Oralama Toplam Maliye TC :Toplam Maliye

11 VII T.C. TD TE TED TFC TFV TFVD TRAKSAN TSK T.TRAKTÖR TVC VZA :Türkiye Cumhuriyei :Teknolojik Değişme :Teknik Ekinlik :Teknik Ekinlikeki Değişme :Toplam Sabi Maliye :Toplam Fakör Verimliliği :Toplam Fakör Verimliliğindeki Değişme :Trakör Sanayi ve Ticare A.Ş. :Türk Silahlı Kuvveleri :Türk Trakör :Toplam Değişken Maliye :Veri Zarflama Analizi

12 VIII TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1.1. Toplam Fakör Verimliliği Ölçümünde Mali Olmayan Yaklaşımların Sınıflandırılması Tablo 1.2. Toplam Fakör Verimliliği ve İndeksler Tablo 1.3. Bazı Orak Fonksiyonel Biçimler Tablo 2.1. Dünya Oomoiv Üreiminin Ürün Çeşidi ve Yıllar İibariyle Dağılımı Tablo 2.2. Oomoiv Endüsrisi Genel Üreiminin Ülke, Coğrafik Bölge ve Yıllar İibariyle Dağılımı Tablo 2.3. Oomobil Üreiminin Ülke, Coğrafik Bölge ve Yıllar İibariyle Dağılımı Tablo 2.4. Hafif Ticari Araç Üreiminin Ülke, Coğrafik Bölge ve Yıllar İibariyle Dağılımı Tablo 2.5. Ağır Kamyon Üreiminin Ülke, Coğrafik Bölge ve Yıllar İibariyle Dağılımı Tablo 2.6. Oobüs Üreiminin Ülke, Coğrafik Bölge ve Yıllar İibariyle Dağılımı Tablo 2.7. Ticari Araç Üreiminin Ülke, Coğrafik Bölge ve Yıllar İibariyle Dağılımı 78 Tablo 2.8. Oomoiv Endüsrisi Dünya Üreiminin Firmalara Göre Dağılımı Tablo 2.9. Yıllar İibariyle Oomoiv Endüsrisinde İhala Tablo Oomoiv Sekörü Dünya İhracaı Tablo Türk Oomoiv Endüsrisi Firmaları Hakkında Genel Bilgiler Tablo Yıllar İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisi Firmalarının Üreim Adeleri.. 85 Tablo Firmaların Yıllar İibariyle Üreim Adeleri Tablo Firmaların Üreim Kapasieleri Tablo Oomoiv Endüsrisinde İsihdam Tablo Oomoiv Endüsrisinde Yaırım Tablo Oomoiv Endüsrisi Firmalarının İhracaları Tablo Türkiye Oomoiv Endüsrisi İhracaında İlk 10 Ülke Tablo Oomoiv Endüsrisinde İhala Tablo Türkiye Oomoiv Endüsrisi İhalaında İlk 10 Ülke Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları

13 IX Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları

14 X Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Dönemi İibariyle Türk Oomoiv Endüsrisinde Faaliye Göseren Firmaların Toplam Fakör Verimliliklerindeki Değişme ve Bu Değişimin Kaynakları Tablo Hedonik Maliye Fonksiyonu Tahmininde Kullanılan Değişkenler ve Noasyonları Tablo Örneklem Özellikleri Tablo Hedonik Maliye Fonksiyonu Tahmin Sonuçları Tablo Örneklem Oralamasında Tahmin Edilen İkame Esneklikleri Tablo Ölçek Ekonomileri Tablo Kapsam Ekonomileri

15 XI ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1.1. Üreim İmkânları Kümesi Şekil 1.2. Eşürün Eğrileri Şekil 1.3. Eşmaliye Doğrusu Şekil 1.4. Opimal Fakör Bileşimi Şekil 1.5. Verimlilik Şekil 1.6. Teknik Ekinsizlik Olmadığında Verimlilik Değişimi Şekil 1.7. Teknik Ekinsizlik Olduğunda Verimlilik Değişimi Şekil 1.8. Çıkı Odaklı Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Şekil 1.9. Çıkı Uzaklık Fonksiyonları Şekil Toplam Maliye Eğrileri Şekil Birim Başına Maliye Eğrileri Şekil Genişleme Yolu ve Uzun Dönem Toplam Maliye Eğrisi Şekil Kısa ve Uzun Dönem Maliye Eğrileri Arasındaki İlişkiler Şekil Ölçeğe Göre Geiriyi Göseren Uzun Dönem Oralama Maliye Eğrisi... 51

16 GİRİŞ İkisa yaygın bir biçimde, oplumu oluşuran bireylerin sınırsız sayıdaki ihiyaçlarının doğada bulunan ve kı olan kaynaklarla nasıl karşılanabileceğini araşıran sosyal bir bilim olarak anımlanmakadır. İnsanların var oldukları günden iibaren bir nokadan diğer bir nokaya hareke eme isekleri söz konusu sınırsız ihiyaçlarından birisidir. İnsanoğlu, çeşili araçlarla bu ihiyacı karşılamaya çalışmış ve bir nokadan diğer bir nokaya daha hızlı nasıl gidilebileceğini düşünmüşür. Söz konusu düşünce, eknolojik gelişmelerle birlike yeni ulaşım meolarının gelişirilmesi ihiyacını beraberinde geirmişir. Böylece, insanların farklı nokalar arasında hareke edebilme sürelerini azalabilen ulaşım meolarından biri olan karayolları yapılmaya başlanmışır. Karayollarının yapılması, moorlu kara aşıları üreimini gerçekleşiren oomoiv endüsrisinin gelişimini hızlandırmışır. Uluslararası Sanayii Sınıflandırması (ISIC) kapsamında oomoiv endüsrisi; çekici, kamyon, kamyone, karavan, midibüs, minibüs, oomobil, oobüs, reyler, iki ve üç ekerlekli araçlar ve yan sanayi ürünlerini içeren, karayolu aşıları imala sanayii veya moorlu aşılar imala sanayii olarak da ifade edilen bir endüsridir (Bedir, 1999: 3). Oomoiv endüsrisi, gelişmiş ve gelişmeke olan ülkeler için ekonominin diğer sekörlerini peşinden sürükleyen, öncelikli ve sraejik önem aşıyan lokomoif bir sekör konumundadır. Sanayileşmiş ülkelerin orak özelliklerinden biri güçlü bir oomoiv endüsrisine sahip olmalarıdır. Oomoiv endüsrisinin bu denli öneme sahip olmasının başlıca nedeni, bu sekörün diğer sekörlerle bağlanılar içerisinde bulunmasıdır. Oomoiv endüsrisi, demir-çelik, cam, plasik, eksil, elekronik ve elekrik gibi sekörlerden üreim fakörü emin emeke ve endüsride gerçekleşirilen üreim inşaa, urizm ve arım gibi birçok sekörün verimli bir şekilde faaliye gösermesini sağlamakadır. Ayrıca, oomoiv endüsrisinin, savunma sanayine ve dolaylı olarak da ülkenin milli güvenliğine kakıda bulunduğu da bilinmekedir. Bu durum, oomoiv endüsrisindeki gelişim ve değişimlerin, diğer sekörleri de ekilemesi sonucunu doğurmakadır. Bu nedenlerle, birçok ülke ekonomisinin kalbinde yer alan oomoiv seköründeki gelişmelerin incelenmesi büyük önem aşımakadır.

17 2 Türkiye ekonomisinde üreim, isihdam ve dış icare açısından büyük önem aşıyan oomoiv endüsrisi, monaj sanayii biçiminde kurulmuş olmasına rağmen eknolojik gelişmelerle birlike hızla gelişerek büyük bir sekör konumuna gelmişir. Ülkemizde oomoiv endüsrisi, doğrudan ve dolaylı olarak farklı birçok ekonomik alana kakı sağlaması yanında, doğrudan yabancı sermaye yaırımlarının da ağırlıklı olarak gerçekleşirildiği bir sekördür. Aynı zamanda endüsri, rekabein yoğun bir biçimde yaşamasına imkân veren bir nieliğe sahip olduğu için kalienin gelişmesini, ürün çeşililiğinin armasını ve yaırımların hızlanmasını sağlamakadır (Eruğral, 2011: 76). Endüsride rekabein yoğun bir biçimde yaşanması, söz konusu endüsride faaliye göseren firmaların birbirlerine karşı rekabe üsünlüğü sağlamanın yollarını aramalarına yol açmakadır. Rekabe avanajı elde emek iseyen firma yöneicilerinin, firmalar arasında en iyi olmak için farklı sraejiler gelişirmeleri gerekmekedir. Bu avanajı elde emek iseyen yöneiciler ilgi odaklarını performans kavramına yönelmekedirler. Dolayısıyla firma yöneicileri, performansın bileşenlerinden biri olan verimliliği doğru bir biçimde anımlamak, ölçmek ve deneimini sağlamak zorundadırlar. Firmaların verimliliklerinde meydana gelen arışlar endüsrinin de verimliliğini arıracak ve nihai olarak ekonomik büyümeyi beraberinde geirecekir. Verimlilik arışının sağlanmış olması, ülkenin sahip olduğu kaynakların opimum düzeyde kullanıldığı anlamına gelmekedir. Kaynakların opimum kullanımı ise üreim arışını sağlayacakır. Üreim mikarında meydana gelen söz konusu arış ise ekonomik anlamda büyümeyi oluşurmakadır. Günümüzde eknolojide yaşanan hızlı değişme ve gelişmelere paralel olarak firmalar, üreim faaliyeini gerçekleşirmek için faydalandıkları işgücü, makine, malzeme, hammadde ve sermaye vb. kaynaklarını verimli olarak kullanmak durumundadırlar. Kaynakların verimli kullanılması sonucunda firmaların maliyelerinde düşüşler yaşanacak ve oplam kârlarında ise arışlar sağlanabilecekir. Verimlilik arışıyla; milli ekonomide beklenen düzeyde isikrarlı bir gelişme, dış piyasalara açılarak rekabe edebilme, iç piyasada ise serbes piyasa ekonomisine işlerlik kazandırma ve enflasyonun azalılabilmesi gibi kazanımların elde edilmesi mümkün olabilecekir (Tekin, 1992: 169).

18 3 Kavram olarak verimlilik, üreimde kullanılan üreim fakörlerinin birinin veya amamının, üreilen ürüne ne kadar kakıda bulundukları konusunda bize bilgi vermekedir. Belirli bir mikarda mal veya hizme üremek için belirli mikarda üreim fakörleri kullanıldığında söz konusu fakörler ek ek veya birlike, sonucu (ürünü) nasıl ekilemekedir? sorusunun yanıını, hesaplanan verimlilik oranı gösermekedir. Aslında, verimliliğin belirilen sorunun yanıı olabilmesi, onun uygun bir biçimde hesaplanması ile mümkündür. Verimliliğin armış olması, belirli bir üreim fakörü ya da üm üreim fakörlerinin oralama maliyelerinin düşmesi anlamına gelmekedir (Ünal, 1989: 435). Verimlilik bir endüsride veya bir ekonomide üreim fakörlerinin ne ölçüde başarıyla kullanıldığını oraya koyan bir kavramdır. Üreim süreci sonunda elde edilen üreimin mikar veya değerlerinin, bu üreimi gerçekleşirmek amacıyla kullanılan üreim fakörlerinin mikar veya değerine bölünmesiyle espi edilen oranlar verimlilik düzeyi gösergeleri olarak kabul edilmekedir (İçöz, 2004: 1). Verimliliğin gerek ölçümünde kullanılan değerler ve gerekse verimlilik oranında ele alınan girdi ve çıkıların özelliklerine göre çeşili verimlilik sonuçları oraya çıkabilir. Bu sonuçlara göre oluşan değişik verimlilik anımları ve çeşileri, fiziksel ve parasal verimlilik, yarı fiziksel-yarı parasal verimlilik, kama değer verimliliği, oralama verimlilik, marjinal verimlilik, kısmi verimlik ile oplam fakör verimliliği şeklinde sıralanabilmekedir (Uğur, 2003: 37). Üreim fakörlerinin her birisi için verimlilik, üreim fakörlerinin üreim mikarında sağladığı arışla ifade edilebilir. İşgücü verimliliği belirli bir dönemde mevcu işgücünün üreim mikarında sağlamış olduğu arışın, dönem başındaki oplam üreime oranlanmasıyla hesaplanabilmekedir. Makine verimliliği, firmada belirli bir dönemde mevcu makinalarla yapılan üreimdeki arışın dönem başındaki oplam üreime oranlanmasıyla elde edilmekedir. Sermaye verimliliği ise belirli bir dönemde mevcu sermayenin üreim mikarında meydana geirdiği arışın, dönem başındaki üreim mikarına oranlanması sonucu hesaplanabilmekedir. Üreim fakörlerinin üreim mikarında bir önceki döneme oranla arış sağlamaması durumunda verimlilik yerine verimsizlik söz konusu olacakır (Tekin, 1992: 170).

19 4 Tek bir üreim fakörüne dayalı olarak yapılan verimlilik analizinden haalı sonuçlar oraya çıkabilmekedir. Bu sebepen öürü, verimlilik ölçülürken değişik fakörlerden elde edilen oranların, karşılaşırmalı bir biçimde değerlendirilmesi gerekmekedir (Uzay, 2005: 5). Firmanın veya endüsrinin performansını ölçmede ele alınan önemli ölçülerden birisi de oplam fakör verimliliğindeki değişmedir. Verimlilik söz konusu olduğunda üreim sürecinde yer alan üm üreim fakörlerini içeren oplam fakör verimliliği akla gelmekedir. Verimliliğin diğer geleneksel ölçüleri ise işgücü ve sermaye verimliliği gibi kısmi verimlilik ölçüleri olarak bilinmekedir. Kısmi verimlilik ölçüleri ayrı ele alındığında, oplam fakör verimliliği hakkında yanlış bilgiler verebilmekedir. Bu sebepen öürü, oplam fakör verimliliğini ele almak ve oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi ölçmeye çalışmak daha uarlı sonuçlar vermekedir (Delikaş, 2002: 248). Toplam fakör verimliliğinin hesaplanmasında birçok yönem bulunmakla birlike hangi yönemin kullanılacağı, araşırmacının ercihinden ziyade eldeki mevcu verinin nieliği ve mikarı dikkae alınarak yapılmakadır. Toplam fakör verimliliği ölçümünde, kullanılacak girdilerin farklı ölçeklerde olması bir akım sıkınılara sebep olabilmekedir (Sumanh, 1985: 547). Verimlilik ölçümü oplam fakör verimliliği esas alınarak sınıflandırılacak olursa; mali ve mali olmayan yaklaşımlar olarak ikili bir asnif yapılabilmekedir (Bakırcı, 2006b: 60). Bu sınıflandırmaya göre; mali yaklaşımlarda oplam fakör verimliliği, mali olarak anımlanan girdi ve çıkılarla hesaplanmakayken, mali olmayan yaklaşımlarda ise oplam fakör verimliliğinin mali olarak anımlanan girdi ve çıkılarla hesaplanması gerekmemekedir (Büyükkılıç ve Yavuz, 2005: 17). Toplam fakör verimliliğindeki değişmelerin ölçümünde yaygın bir biçimde kullanılan yönemler, Sokasik Üreim Sınır Analizi (Sochasic Producion Fronier Analysis) ve Veri Zarflama Analizi (Daa Envelopmen Analysis) yaklaşımlarıdır. Her iki yaklaşım da bazı firmaların kaynaklarını ekin bir biçimde kullanmadıkları varsayımından hareke emekedir. Diğer bir ifadeyle, firmalardan bazıları en iyi kullanım eknolojisi arafından anımlanan üreim sınırının alında üreim faaliyeini gerçekleşirmekedir. Bu yaklaşımlardan paramerik bir yönem olan sokasik sınır yaklaşımı ekonomerik yönemleri kullanmaka ve paramerik olmayan bir yaklaşım olan Veri Zarflama Analizi (VZA) ise maemaiksel (doğrusal) programlama

20 5 yönemlerini içermekedir. Ancak, oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi ölçme açısından, her iki yönem de Malmquis verimlilik indeksini kullanmakadır (Delikaş, 2002: ). Malmquis oplam fakör verimliliği indeksi, s ve gibi iki zaman periyodu arasında herhangi bir firmanın oplam fakör verimliliğinde meydana gelen değişimi ölçmek için kullanılmakadır. Söz konusu indeks, girdi ve çıkı uzaklık fonksiyonu ölçümlerinin birbirine oranı olarak anımlanabilmekedir (Coelli vd., 2005: 289). Malmquis oplam fakör verimliliği indeksinin hesaplanmasında gerekli olan uzaklık fonksiyonlarını ahmin emek için kullanılan meolardan biri Veri Zarflama Analizidir (Arnade, 1994: 8). VZA, Charnes, Cooper ve Rhodes arafından 1978 yılında gelişirilmişir. Veri zarflama analizi, benzer işler yapan, çok sayıda girdi ve çok sayıda çıkıya sahip olan organizasyonel birimlerin göreli verimliliklerinin veya ekinliklerinin ölçümünde kullanılan maemaiksel programlama abanlı bir yönemdir. Özellikle, birden fazla girdi veya çıkının, ağırlıklı bir girdi veya çıkı seine dönüşürülemediği durumlarda VZA ekin bir yaklaşım olarak kabul edilmekedir (Ulucan, 2002: ). Başlangıça kâr amacı gümeyen kamu kuruluşlarında karşılaşırmalı verimliliği ölçmek için kullanılan VZA, sonraları kâr amacı güden üreim ve hizme sekörlerinde firmalar arası eknik ekinliğin ölçülmesinde de yaygın bir biçimde kullanılmaya başlamışır. İkisaçıların maliyeler konusundaki ilgisi, fakör hizmelerinin kı ve bunun doğal sonucu olarak söz konusu hizmelerin değerli olmasının doğrudan bir neicesidir. Dolayısıyla üreim yapmak için fakörleri kullanırken, firma değeri olan bir şeyi kullanmış olur. Kârı maksimize emeyi amaçlayan firma açısından, üreimden sağlanan kâr, üreimin değeri ile üreim fakörlerinin değeri arasındaki farkır. Bu yüzden, maliyelerin bilinmesi kârın bilinmesinin ön şarı olmakadır. Firma davranışlarının anlaşılması için de kârın ve dolayısıyla maliyelerin espi edilmesi gerekmekedir (Lipsey vd., 1984: 173). Bir üreici herhangi bir malın belirli bir mikarını üreebilmek için gerekli olan üreim fakörlerini (işgücü, sermaye, oprak vb.) kullanmakadır. Üreimde kullanılan bu üreim fakörlerine üreime kakılarından dolayı, yapılan oplam ödemeler üreimin maliyeini oluşurur. İşçilerin almış oldukları ücreler, sermayeye ödenen karşılık,

21 6 oprak kiraları vb. ödemelerin oplamı, üreilen mal veya hizmein oplam maliyei olarak karşımıza çıkmakadır (Yaylalı, 2004: 201). Üreimin oplam maliyei analiz edilirken kısa ve uzun dönem iibariyle maliye fonksiyonları incelenmeke ve firmanın ek bir ürün üremiş olduğu varsayılmakadır. Eğer, bir firma iki ya da daha fazla mal veya hizme üreiyor ise üremiş olduğu bir mal veya hizmein maliyei üreilen diğer bir mal veya hizmein üreim düzeyine bağlı olabilmekedir (Perloff, 1999: 237). Genellikle, birçok maliye fonksiyonunun ahmininde ürünlerin homojen olduğu varsayılmakadır. Ürün düzeyinde maliye verisinin bulunmadığı durumlarda bu varsayım kullanışlı olmakadır. Bununla birlike, ürün farklılaşması göz ardı edildiğinde maliye fonksiyonuyla ilgili sapmalarla karşılaşılmakadır. Ayrıca, ürün özelliklerindeki değişikliklerin neden olduğu maliye değişiklikleri verimlilikeki değişmeler olarak yanlış değerlendirilebilmekedir (Berry vd., 1996: 12731). Hedonik fiya eorisi, malların heerojen olduğu ve her malın bireysel nieliklerinin veya özelliklerinin bileşimi olarak değerlendirildiği varsayımla birlike başlamakadır. Her kalie özelliği, kendisinin sahip olduğu bir mal veya hizme olarak ele alınmaka ve bu yüzden kendisinin sahip olduğu fiya bulunmakadır. Yani, özellikler ükeicinin algılamış olduğu değerlerdir ve ükeicinin direk olarak fayda fonksiyonunda görünmekedirler. Bu özellikler, farklı aşı modellerini birbirinden ayırmaka ve böylelikle her aracın kaliesini emsil emekedirler (Murray ve Saranis, 1999: 6). Hedonik fiya eorisi ışığında hedonik maliye fonksiyonları oluşurulmakadır. Hedonik maliye fonksiyonları oluşurulurken firmanın oplam maliye fonksiyonu ve fakör payları eşiliklerinden oluşan denklemler sisemi birlike değerlendirilmekedir. Sisemde, maliye payı ve fakör payı denklemleri yer almaka ve denklemlerin birbirleriyle olan ilişkileri, denklemlere ai haa erimleri arasında ilişki bulunmasından kaynaklanmakadır. Çok sayıda eşiliken oluşan herhangi bir sisemde yer alan eşilikler, yalnızca eşiliklere ai haa erimlerinin birbirleriyle korelasyonlu olmaları nedeniyle ilişkili olduklarında, Görünüşe İlişkisiz Regresyon (Seemingly Unrelaed Regression) dan söz edilmekedir (İşyar, 1999: 462).

22 7 Görünüşe ilişkisiz regresyon denklemleri geri dönüşlü denklem sisemlerinin özel bir halidir. Model, birbirleriyle kavramsal ilişkili olan bir grup içsel değişkeni içermekedir. Sisemde yer alan denklemlerin birbirleri ile ilişkileri, denklemlere ai haa erimlerinin ilişkili olmalarından kaynaklanmakadır. Eğer, denklemlere ai haa erimleri birbirleri ile ilişkisiz iseler, denklemler arasında da bir ilişki olmayacakır. Bu durumda her denklem ek ek en küçük kareler yönemi ile ahmin edilebilir. Ancak, görünüşe ilişkisiz olan bu denklemler, haa erimlerinin birbirleriyle ilişkili olmaları nedeniyle, gerçeke ilişkili olduklarından öürü bu denklemlerin En Küçük Kareler yönemiyle çözümü doğru olmayacakır. Bu denklem sisemlerinin Zellner yönemiyle çözümü uygun olmakadır (Tarı, 2012: ). Bu çalışma başlıca üç bölümden oluşmakadır. Çalışmanın ilk bölümünde, üreim ve üreim imkânları kümesi, eşürün eğrisi, eş maliye doğrusu, opimal fakör bileşimi, verimlilik ve maliye gibi emel kavramlardan kısaca bahsedilerek verimlilik ve verimlilik (oplam fakör verimliliği) ölçme yönemleri sınıflandırılarak anlaılmaka, Malmquis oplam fakör verimliliği indeksinden bahsedilmekedir. Ayrıca bu bölümde, maliye kavramı ek ürün üreen firmalar için kısa ve uzun dönem iibariyle irdelenmeke ve çok ürün üreen firmaların maliye fonksiyonları, ikame esnekliği, kapsam ekonomileri ve hedonik maliye fonksiyonu deaylı olarak incelenmekedir. İkinci bölümde, oomoiv endüsrisinin genel durumu ve arihsel gelişimi, Dünya da ve Türkiye de Oomoiv Endüsrisinin ekonomik yapısı üreim ve dış icare açılarından değerlendirilmekedir. Üçüncü ve son bölümde ise, konu ile ilgili lieraür özeine değinilmeke, meodolojide kullanılan yönemler (Veri Zarflama Analizi ve Görünüşe İlişkisiz Regresyon) ayrınılı olarak incelenerek çalışmada kullanılan veriler ve değişkenler açıklanmaka, ayrıca dönemi iibariyle Türk Oomoiv Endüsrisi için Malmquis oplam fakör verimliliği indeksi ile söz konusu endüsride faaliye göseren firmalar dikkae alınarak hedonik maliye fonksiyonu ahmin edilmeke ve analizler sonucu elde edilen bazı emel bulgular ayrınılı bir biçimde verilmeke ve yorumlanmakadır.

23 8 BİRİNCİ BÖLÜM MALİYET VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ Bu bölümde, maliye ve verimlilik kavramlarının anlaşılması için gerekli olan üreim, üreim imkânları kümesi, eşürün eğrileri, eşmaliye doğruları, opimal fakör bileşimi gibi emel kavramlar açıklanacakır. Maliye ve verimlilik kavramları anım, içerik ve ölçme yönemleri bakımından irdelenecek ve ikisadi açıdan değerlendirilecekir Temel Kavramlar İkisa eorisinin konuları arasında yer alan maliye ve verimlilik kavramlarının açıklanmasında üreim ve üreim imkânları kümesi, eşürün eğrisi, eşmaliye doğrusu ve opimal fakör bileşiminden faydalanılmakadır Üreim ve Üreim İmkânları Kümesi Üreimi, belirli bir süre içerisinde üreim fakörlerinin mal ve hizmee dönüşürülme süreci olarak anımlamak mümkündür. Üreim, sadece bir malın meydana geirilmesi ile sınırlandırılamamakadır. Aynı zamanda, hizme oluşurmak da üreim kapsamına girmekedir. Üreimin kapsamı geniş olup, nihai ükeimin dışındaki üm ekonomik faaliyeleri kapsamakadır. Üreim fakörlerinin kullanılması ile bir ara mal üreilebileceği gibi, bir nihai mal da üreilebilmekedir. Öze olarak, ikisadi anlamda üreim, fayda sağlayan her ürlü mal ve hizmein meydana geirilmesidir. Günümüzde mal ve hizmelerin büyük bir kısmı firmalar arafından üreilmekedir (Yaylalı, 2004: 167). Üreim fakörlerini mal veya hizmee dönüşüren firmalar, fakör sahipleri ve ükeiciler arasında bir vasıa görevi üslenmekedirler. Firmalar kullanmış oldukları eknoloji ve üreim hizmeleri aracılığıyla fakör sahipleri ve ükeicilerle birlike icare faaliyeini gerçekleşirmekedirler. Buna ilaveen, firma sahip olduğu eknolojiyi kullanarak söz konusu fakörleri ürüne dönüşürmekedir. Bu yüzden, firmanın üreim imkânlarıyla ilgili am bilgi sahibi olması gerekmekedir. Firma seçiği mevcu bir üreim planını değişirip değişirmemeye karar veren birimdir. Firmanın ercih eiği üreim planının, firmanın kârını maksimum yapmakla birlike, aynı zamanda eknolojik olarak da ekin bir plan olması gerekmekedir. Firma, sahip olduğu üreim imkânları kümesi arafından emsil edilen eknolojiyle anımlanmakadır (Spulber, 1999: 87-88).

24 9 Üreim imkânları kümesi, mevcu eknoloji ile gerçekleşirilmesi mümkün olan girdi-çıkı bileşimlerinin kümesi olarak anımlanmakadır. Herhangi bir endüsri dalında verimlilik ve ekinlik ölçümü yapabilmek için, öncelikle o endüsriyi oluşuran çeşili ekonomik karar birimlerinin kullanmış oldukları girdi ve çıkı bileşimlerinin belirlenmesine ihiyaç duyulmakadır (Yolalan, 1993: 7). N sayıda firmanın (karar verme biriminin) oluşurduğu gözlem kümesinin G = (1,..., n) olduğu; herhangi bir j karar verme birimi için gözlemlenmiş girdi vekörünün, X j = (x 1j, x 2j,, x mj ) ve herhangi bir j karar verme birimi için gözlemlenmiş çıkı vekörünün ise Y j = (y 1j, y 2j,, y sj ) ile göserildiğini varsayalım. Ayrıca, en azından bir çıkının ve en azından bir girdinin ise poziif olduğunu düşünelim. Bu varsayımlar dikkae alındığında, üreim imkânları kümesi (T) aşağıdaki biçimde anımlanabilir (Banker vd., 1984: 1081): Her Y çıkı marisi için L(Y) girdi imkân kümesinin, ( ) { ( ) } ve her X girdi marisi için P (X) çıkı imkân kümesinin, ( ) { ( ) } olduğu varsayımı ile {( ) } Üreim imkânları kümesi T ile ilgili yapılmış olan varsayımlar ise şunlardır: 1. Varsayım: Poziif bir çıkı vekörü sadece poziif bir girdi vekörü ile elde edilebilmeke (( ) ) ve herhangi bir girdi vekörü sınırlı ise bu girdi vekörü ile elde edilen çıkı vekörünün de sınırlı olması gerekmekedir (Yolalan, 1993: 9). 2. Varsayım: Eğer, ( ) ve ise ( ) dir (Banker vd., 1984: 1081). Üreim imkânları kümesine ai olan girdi-çıkı vekörlerinin dış bükey bileşimi şeklinde elde edilen diğer vekörler de, gerçekleşmesi muhemel girdi çıkı vekörü gibi anlamlı bir üreim vekörü olarak kabul edilebilmekedir (Yolalan, 1993: 9). 3. Varsayım: Y çıkı vekörü, gözlemlenen X girdi düzeyi ile elde edilebiliyorsa, düzeyi ile de aynı çıkı vekörü Y elde edilebilmekedir (( )

25 10 ( ) )(Banker vd., 1984: 1081). Belirli bir girdi vekörü ile gözlemlenen Y çıkı düzeyi elde edilebiliyor ise aynı girdi düzeyi ile gözlemlenen Y çıkı düzeyinden daha küçük olan çıkı mikarı da üreilebilmekedir (( ) ( ) ). 4. Varsayım: Herhangi bir ölçeke elde edilen girdi-çıkı vekörü daha küçük ölçeklerde de elde edilebilmeke (( ) ( ]) ve herhangi bir ölçeke elde edilen girdi-çıkı vekörü daha büyük ölçeklerde de elde edilebilmekedir (( ) [ ) (Yolalan, 1993: 9). 5. Varsayım: Gözlem kümesini oluşuran girdi-çıkı vekörlerinin ümü endüsri dalına ai üreim eknolojisini anlamlı bir şekilde ve deneysel üreim imkân kümesini doğru şekilde emsil emekedir (( ) ) (Yolalan, 1993: 9). 6. Varsayım: T kümesi, ve 3. varsayımları sağlayan ve her gözlemlenmiş ( ) vekörü olması koşuluna bağlı üm lerin kesişim kümesidir. T kümesi, üreim imkânları kümesi için varsayılmış özelliklere ve gözlemlenmiş verilere uygun en küçük kümedir (Banker vd., 1984: 1081). Kaynak: (Tarım, 2001: 8) Şekil 1.1. Üreim İmkânları Kümesi

26 11 Şekil 1.1, sekiz karar verme biriminin ek bir girdi olan x fakörünü kullanarak ek bir çıkı olan y yi üreiği bir durumu oraya koymakadır. Şekil 1.1 üzerinde bulunan A, B, C, D ve E bölgeleri yardımı ile söz konusu varsayımların anımlamış oldukları kümeler aşağıda verilmekedir (Tarım, 2001: 7-8): 1., 2., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğu zaman anımlanan üreim imkânları kümesi A kümesi olmakadır. 1., 2., 3b., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda ise anımlanan üreim imkânları kümesi A B kümesidir. 1., 2., 3a., 3b., 5., ve 6. varsayımlar geçerli iken anımlanan üreim imkânları kümesi A B C kümesi olmakadır. 1., 2., 3a., 3b., 4a., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda üreim imkânları kümesi A B C D kümesidir. 1., 2., 3a., 3b., 4b., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda üreim imkânları kümesi A B C E kümesi olmakadır. 1., 2., 3a., 3b., 4a., 4b., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda üreim imkânları kümesi A B C D E dir. Farklı varsayımların kabulü sonucunda, farklı bölgeler üreim imkânları kümesini anımlamakadır. Bu üreim imkânları kümeleri arasında sadece A arafından anımlanan üreim imkânları kümesi gerçekçi değildir. Çünkü, aynı mikarda girdi kullanımıyla daha az çıkı üremenin mümkün olamayacağı varsayımı gerçekçi değildir. Başka bir deyişle, kaynakların israf edilmesi sonucunda, olması gerekenden çok daha az mikarda üreimde bulunmak söz konusu olabilmekedir. Bu nedenle A bölgesine, B bölgesinin de eklenmesi gerekmekedir. Benzer şekilde, eğer çıkı mikarı belirli bir düzeyde sabi uulur ise, o zaman olması gerekenden çok daha fazla girdi kullanarak aynı üreim gerçekleşirilebilmekedir. Bu ifade üreim imkânları kümesine C bölgesinin de ilave edilmesini gerekirmekedir. Elde edilen A B C üreim imkânları kümesinin sınırları, kullanılan varsayımlar çerçevesinde, üreim sınırını gösermekedir. Tanımlanan varsayımlar çerçevesinde, bu sınırın dışında herhangi bir karar birimini görmek mümkün olmamakadır. Çünkü, sınırın öesindeki herhangi bir noka üreim imkânları kümesinin dışında kalmakadır (Tarım, 2001: 8-9).

27 Eşürün Eğrisi, Eş Maliye Doğrusu ve Opimal Fakör Bileşimi Belirli bir mal veya hizmein üreiminde üreim fakörlerinin değişen mikar ve bileşimleri kullanılabiliyorsa, yani üreim fakörleri birbirleri yerine ikame edilebiliyorsa, bu analize eş ürün analizi adı verilmekedir. Eşürün eğrisi, bir malın belirli bir mikarını üreebilmek için kullanılan üreim fakörlerinin çeşili bileşimlerini göseren bir eğridir. Başka bir ifadeyle, eş ürün eğrisi, aynı üreim mikarını veren çeşili fakör bileşimlerinin geomerik yerini gösermekedir (Yaylalı, 2004: 177). Şekil 1.2 de, sermaye ve işgücü gibi iki üreim fakörü kullanılarak elde edilen üreim mikarlarını göseren eşürün eğrileri yer almakadır. Örneğin, q 1 eşürün eğrisi işgücü ve sermayenin farklı bileşimleri kullanılarak birlike 55 birimlik ürünün gerçekleşirilebileceğini gösermekedir. A nokası, 1 birim işgücü ve 3 birim sermaye kullanılarak 55 birimlik ürün elde edileceğini ve D nokası ise 3 birim işgücü ve 1 birim sermaye kullanılarak aynı mikarda ürünün elde edilebileceğini gösermekedir. Benzer şekilde, q 2 eşürün eğrisi ise, üm girdi bileşimleri kullanılarak 75 birimlik ürün elde edilebileceğini gösermekedir. q 2 eşürün eğrisi, q 1 eşürün eğrisinin üsünde yer almakadır. Çünkü, daha yüksek bir ürün düzeyinin elde edilmesi için daha fazla işgücü ve daha fazla sermayeye ihiyaç duyulmakadır. Son olarak, q 3 eşürün eğrisi 90 birimlik ürün elde emek için gerekli olan işgücü-sermaye bileşimlerini gösermekedir. Örneğin, 90 birimlik ürün elde emek için C nokasında 3 birim sermaye ve 3 birim işgücüne ihiyaç duyulurken E nokasında ise aynı ürün 2 birim işgücü ve 5 birim sermaye ile gerçekleşirilmekedir (Pindyck ve Rubinfeld, 2005: ). Eşürün eğrileri, üreimin ekonomik bölgesinde negaif eğime sahipirler, orjine göre dış bükeydirler ve bu eğriler birbirleriyle kesişmezler. Eşürün eğrilerinin birbirleriyle kesişmeme özelliği kolaylıkla açıklanabilir. Eş ürün eğrilerinin birbirleriyle kesişmesi aynı malın iki farklı üreim mikarının aynı girdi bileşimi ile elde edilebileceği anlamına gelmekedir. Böyle bir durum, daima en ekin üreim eknikleri kullanıldığı varsayımı alında olanaksızdır. Eşürün eğrileri üreimin ekonomik bölgesinde negaif eğimlidirler. Bunun anlamı, firma üreimde kullanmış olduğu sermaye mikarını azalmak iserse aynı üreim düzeyini elde emek için üreimde kullanmış olduğu işgücünün mikarını arırması gerekiğidir (Salvaore, 2003: ).

28 13 K (Sermaye) 5 E 4 3 A B C 2 1 D q 1 =55 q 2 =75 q 3 =90 O Şekil 1.2. Eşürün Eğrileri Kaynak: (Pindyck ve Rubinfeld, 2005: 200) L (İşgücü) Eşürün eğrisinin eğiminin mulak değerine marjinal eknik ikame oranı adı verilmekedir. Eşürün eğrisi boyunca yukarıdan aşağıya doğru hareke edildiğinde, işgücünün sermayeye göre marjinal eknik ikame oranı (MRTS), -ΔK/ΔL ile verilmekedir. Marjinal eknik ikame oranı, ürün mikarının aynı kalabilmesi için veya aynı ürün eğrisi üzerinde kalabilmek için üreim fakörlerinden birinden 1 birim daha fazla kullanma karşılığında diğer üreim fakörlerinden vazgeçilen mikarı gösermekedir. Aynı ürün mikarını elde edebilmek için üreici fakörlerden birinden daha az kullanıldığından öürü MRTS negaif olmakadır (Yaylalı, 2004: 178). Üreicinin eşürün eğrileri üzerindeki sonsuz sayıdaki fakör bileşimlerinden hangisini saın alarak üreim faaliyeini gerçekleşireceği, bir yandan büçesine, öe yandan fakörlerin fiyalarına bağlıdır. Üreicinin opimal fakör bileşimini seçebilmek için, eşürün eğrileri yanında, belirli bir harcama ile hangi fakörlerden ne kadar saın alacağını göseren eşmaliye doğrusunu bilmesi gerekmekedir. Bu bağlamda, eşmaliye doğrusunu, üreicinin belirli bir harcama ile fakör fiyaları veri iken her iki fakörden saın alabileceği çeşili bileşimleri veren nokaların geomerik yeri olarak anımlamak mümkündür (Dinler, 2007: ).

29 14 Üreicinin belirli bir harcama ile saın alabileceği işgücü ve sermayenin üm alernaif bileşimleri aşağıdaki eşiliği sağlamalıdır (Yaylalı, 2004: ): TC = rk + wl Burada TC oplam maliye, K üreimde kullanılan sermaye mikarı, L üreimde kullanılan işgücü mikarı, r sermayenin fiyaı ve w ise işgücünün fiyaıdır. Yukarıda bulunan eşilik eşmaliye denklemi olarak bilinmekedir. Örneğin, işgücünün fiyaının 20 birim ve sermayenin fiyaının ise 10 birim olması halinde, üreici 80 birimlik maliyee kalanarak 4 birim işgücü ve 8 birim sermaye alabileceği gibi, işgücü ve sermayenin herhangi bir birimini de saın alabilir. Bu verilere göre çizilen eşmaliye doğrusu (AB) Şekil 1.3 e göserilmekedir. Üreicinin, 1 birim daha fazla işgücü alabilmesi için 2 birim sermayeden vazgeçmesi gerekmekedir. Böylece, AB eşmaliye doğrusunun eğimi -2/1 = -2 dir. wl erimini eşiliğin her iki arafından çıkarıp ve daha sonra da r ile böldüğümüzde, eşmaliye doğrusunun genel denklemini aşağıdaki gibi daha faydalı şekli ile elde emiş oluruz. TC w K ( ) L r r Bu denkleminin sağ arafındaki ilk erim, maksimum sermaye mikarını verirken, -w/r ise eşmaliye doğrusunun eğimini vermekedir. Böylece, TC = 80 birim, r = 10 birim ve w = 20 birim olduğu zaman, üreici maksimum 8 birim sermaye alabilirken, eşmaliye doğrusunun eğimi de (-2) olmakadır.

30 15 K (Sermaye) TC/r=8 A w/r= 2/1 B TC/w=4 L (İşgücü) Kaynak: (Yaylalı, 2004: 204) Şekil 1.3. Eşmaliye Doğrusu Rasyonel davranan bir üreici, üreim faaliyeinde bulunurken, belirli bir ürün mikarı için üreim fakörlerinin çeşili bileşimlerini kullanabilmekedir. Ancak, bu bileşimlerin içerisinden sadece bir anesi opimal bileşim olup, üreicinin iç dengesini gerçekleşirir. Daha açıkçası, üreici ya belirli bir mikar ürünü üreirken, üreimi mümkün olan en düşük maliyele gerçekleşirmeyi (maliye minimizasyonu) planlar veya belirli bir mikar maliyele en yüksek ürün mikarını elde emeyi (üreim maksimizasyonu) amaçlar. Bunu yaparken de, bir yandan fakörlerin fiyalarını, öe yandan da kullanacağı fakörlerin bileşimleri ile üreebileceği malın mikarını dikkae almakadır. Bu nedenle, eşürün eğrileri ile eşmaliye doğrularını bir araya geirerek üreicilerin iç denge analizi gerçekleşirilebilir (Türkbal, 1997: ). Bir üreicinin bir malın belirli bir mikarını, örneğin A malının 4 birimini (q 1 ), üremek isediğini varsayalım. Üreicinin bunu yapabilmesi için, saın alacağı işgücüsermaye bileşimi 4 birimlik ürünü (q 1 ) gerçekleşirebilecek bir bileşim olmalıdır. Üreicinin, oplam maliyeini minimum hale geirebilecek bir fakör bileşimini seçmesi gerekmekedir. Üreici, 4 birimlik ürün eğrisi üzerinde öyle bir fakör bileşimi seçmelidir ki, bu fakör bileşimi aynı zamanda en düşük eşmaliye doğrusu üzerinde de bulunmalıdır. Belirli bir ürünü en düşük maliyele gerçekleşirmek için, üreici eşmaliye doğrusunun eşürün eğrisine eğe olduğu nokada üreim yapmalıdır. Şekil

31 16 1.4'e 4 birimlik ürün (q 1 ), 80 birimlik bir maliyele (A 1 B 1 eşmaliye doğrusu) gerçekleşirilmekedir. A 1 B 1 doğrusu, 4 birimlik ürünün (q 1 ) üreilebileceği en düşük eşmaliye doğrusudur. Üreici 4 birimlik ürün eğrisi üzerindeki E 1 nokasında 2 birim işgücü ve 4 birim sermaye kullanarak üreim yapmalıdır. Üreimin E 1 nokasında gerçekleşmesi halinde, 80 birimlik harcamanın 40 birimi işgücüne ve 40 birimi de sermayeye ayrılmakadır. Bu en düşük maliyeli fakör bileşimidir. A 1 B 1 eşmaliye doğrusunun alında yer alan herhangi bir bileşimde, mesela A 0 B 0 üzerindeki E 0 nokasında, maliye 80 birimden daha azdır (60 birim). Ancak, E 0 nokasındaki fakör bileşimi ile de 4 birimlik ürün gerçekleşirilemez. Çünkü E 0 nokası 4 birimlik ürün (q 1 ) eğrisinin alındadır. Diğer yandan, 4 birimlik ürün eğrisi üzerindeki diğer üm fakör bileşimleri (E 1 ' ve E 1 " gibi) ile isenilen ürün mikarı (4 birimlik üreim) 80 birimden daha fazla bir maliyele (E 1 ' ve E 1 " de maliye 100 birimdir) gerçekleşirilmekedir. Opimal fakör bileşimi olan E 1 nokasında, eşmaliye doğrusu 4 birimlik ürün (q 1 ) eğrisine eğe olmakadır. Eşürün eğrisinin eşmaliye doğrusuna eğe olması, maliye minimizasyonunun emel şarıdır. E 1 nokasında, A 1 B 1 eşmaliye doğrusunun eğimi 4 birimlik ürün (q 1 ) eğrisinin eğimine eşi olmakadır. Yani, MRTS LK = w/r olmakadır (Yaylalı, 2004: 206). Kaynak: (Yaylalı, 2004: 207) Şekil 1.4. Opimal Fakör Bileşimi

32 17 Belirli bir mikar ürünü üreirken, üreimi mümkün olabilecek en düşük maliyele gerçekleşirme (maliye minimizasyonu) ile belirli bir mikar maliyee kalanarak en yüksek ürün mikarını elde eme (üreim maksimizasyonu) analizleri, yani opimal fakör bileşiminin belirlenmesi, esasen aynı biçimde gerçekleşirilmekedir. İki analiz arasındaki ek fark, maliye minimizasyonunda belirli bir üreim düzeyini emsil eden özel bir eşürün eğrisi ile her biri farklı bir maliye düzeyini emsil eden eşmaliye pafasının ilavesiyle analizin gerçekleşirilmesi, üreim maksimizasyonunda ise belirli bir maliye düzeyini göseren özel bir eşmaliye doğrusu ile her biri farklı bir üreim düzeyini emsil eden eşürün pafasının birlike ele alınması ile analizin gerçekleşirilmesidir. İlk durumda üreim düzeyi sabiken maliye değişmeke ve ikinci durumda ise maliye sabiken üreim düzeyi değişmekedir (Frank, 1997: 318) VERİMLİLİK Verimlilik kelimesi, lieraürde ilk defa hümanis Alman bilim adamı Agricola nın 1530 yılında yazmış olduğu De Re Meallica adlı eserinde kullanılmışır. Bu kavram, Fizyokraların 18. yüzyıldaki çalışmaları ile açık bir anlam kazanmaya başlamış ve Le Lire 1833 yılında verimliliği üreme hassası olarak ifade emişir. Yine Francois Quesnay ( ) Ekonomik Teorilere Tarihsel Bakış Açısı adlı eserinde verimliliği, ziraae gerçek refahın kaynağı olarak ele almışır. Aynı zamanda, Adam Smih ( ) Ulusların Zenginliği adlı eserinde işgücü ve işbölümü arasındaki ilişkiyi analiz ederek verimliliği farklı bir bakış açısıyla açıklamışır. Yine Karl Marx ( ) imala işlemelerindeki işgücü, malzeme, eçhiza arasındaki verimlilik sorunlarını arışmışır (Kök ve Delikaş, 2003: 33). Genel olarak verimlilik, bir üreim ya da hizme siseminin üreiği çıkı ile bu çıkıyı elde emek için kullanılan girdi arasındaki ilişkidir. Bu nedenle verimlilik, çeşili mal ve hizmelerin üreiminde kullanılan fakörlerin ekin kullanımı olarak da anımlanabilmekedir (Prokopenko, 2005: 19). Verimlilik her ne kadar oransal olarak ifade edilen ve kaynakların ekin kullanımını içeren bir kavram olarak bilinse de aşıdığı anlam bakımından daha geniş kapsamlı bir kavram olduğu söylenebilmekedir (Uğur, 2003: 8). Tek üreim fakörü veya girdi olan x kullanılarak sadece ek bir üreim mikarı veya çıkı olan y nin elde edildiği bir durum dikkae alındığında, herhangi bir karar

33 18 verme biriminin veya üreicinin verimliliği, çıkının girdiye oranı olarak anımlanabilmekedir. Başka bir ifadeyle, orjinden başlayan ve karar verme birimini emsil eden nokadan geçen doğrunun eğimi, bu karar verme birimi için verimlilik değerini gösermekedir. Söz konusu doğrunun eğiminin arması, verimliliğin yükseldiğini ifade emekedir. Şekil 1.5 de ek girdili ve ek çıkılı bir durumda gözlenen çeşili karar verme birimleri izlenmekedir. Bu karar verme birimleri arasında en yüksek verimliliğe sahip karar verme biriminin E olduğu görülmekedir. Bu karar verme biriminden geçen ve eğimi verimlilik düzeyini emsil eden doğru kesiksiz çizgi ile göserilmişir. Gözlemler arasında en düşük verimliliğe sahip olan karar verme birimi ise B dir. A ve G karar verme birimleri birbirlerinden çok farklı ölçeke çalışmalarına rağmen aynı verimlilik düzeyine sahip bulunmakadırlar. Benzer şekilde, C, D ve F karar verme birimleri de aynı verimlilik düzeyinde bulunmaka ve verimlilik değerleri iibariyle E den küçük ve diğer karar verme birimlerinden ise büyükürler (Tarım, 2001: 11). Kaynak: (Tarım, 2001: 12) Şekil 1.5. Verimlilik Milli Prodükivie Merkezi ne göre verimlilik; bir üreim ya da hizme sürecinin belirli bir dönemde üreilmiş olan ürün ve hizmelerle bu üreimi gerçekleşirmek