T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI. Gürkan ÇALMAŞUR

Transkript

1 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI Gürkan ÇALMAŞUR İMALAT SANAYİNDE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ERZURUM ALT BÖLGESİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Yusuf AKAN ERZURUM 2008

2

3 I İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET... V ABSTRACT... VI TABLOLAR LİSTESİ... VII ŞEKİLLER LİSTESİ... XII KISALTMALAR... XIII GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. TEMEL KAVRAMLAR Üreim İmkânları Kümesi ve Üreim Sınırı Eş Ürün Eğrisi ve Ekin Sınır Eş Maliye Doğrusu ve Opimal Fakör Bileşimi Verimlilik Verimlilik Çeşileri Kısmi verimlilik Toplam fakör verimliliği Ekinlik Teknik Ekinlik, Tahsis Ekinliği ve Ölçek Ekinliği İKİNCİ BÖLÜM 2. TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİNİ ÖLÇME YÖNTEMLERİ Toplam Fakör Verimliliği Ölçümünde Mali Yaklaşımlar Toplam Fakör Verimliliği Ölçümünde Mali Olmayan Yaklaşımlar Toplam Fakör Verimliliği ve İndeksler Paasche, Laspeyres ve Fisher mikar ve fiya indeksleri Törnqvis indeksleri (Translong indeksler) Hicks- Moorseen indeksleri Ekinsizliği İhmal Eden Toplam Fakör Verimliliği Yaklaşımları Ekinsizliği İhmal Eden Nonparamerik Toplam Fakör Verimliliği Ölçme Yaklaşımları... 35

4 II 2.6. Ekinsizliği İhmal Eden Ekonomerik Yaklaşımlar Verimlilik Ölçümünde Sınır Yaklaşımlar Nonparamerik sınır yaklaşımları Paramerik sınır yaklaşımları Verimlilik Ölçüm Yaklaşımlarının Karşılaşırılması ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. ETKİNLİK ÖLÇME YÖNTEMLERİ Rasyo (Oran) Analizi Sınır Ekinliği Analizi Paramerik yönemler Sokasik sınır yaklaşımı Serbes dağılım yaklaşımı Kalın sınır yaklaşımı Nonparamerik yönemler Veri zarflama analizi yönemi Serbes aılabilir zarf yönemi Ekinlik Ölçme Yönemlerinin Karşılaşırılması DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. VERİ ZARFLAMA ANALİZİ Kavramsal Çerçeve Veri Zarflama Analizinin Uygulanmasındaki Amaçlar Veri Zarflama Analizinin Uygulama Alanları Veri Zarflama Analizinin Uygulama Aşamaları Karar verme birimlerinin seçilmesi Girdi ve çıkı kümelerinin seçilmesi Verilerin güvenilirliği Göreli ekinliğin ölçülmesi Ekinlik değerleri Referans grupları Ekin olmayan karar birimleri için hedef Belirlenmesi... 56

5 III Sonuçların değerlendirilmesi Veri Zarflama Analizinin Avanaj ve Dezavanajları Veri Zarflama Analizinin Maemaiksel Temelleri Tek girdi ve ek çıkıdan oluşan sisemler İki girdi ve bir çıkıdan oluşan sisemler Bir girdi ve iki çıkıdan oluşan sisemler Çok girdili ve çok çıkılı sisemler Temel Veri Zarflama Analizi Modelleri CCR modeli Girdiye yönelik CCR modeli Çıkıya yönelik CCR modeli BCC modeli Girdiye yönelik BCC modeli Çıkıya yönelik BCC modeli Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi BEŞİNCİ BÖLÜM 5. UYGULAMA Lieraür Özei Araşırmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi Araşırmanın Meodolojisi Ampirik Sonuçlar dönemi imala sanayi 4 lü kodlu al sekörlerin oplam fakör verimliliği indeksi Gıda ürünleri ve içecek imalaı Teksil ürünleri imalaı Dabaklanmış deri, bavul, el çanası, saraciye ve ayakkabı imalaı Ağaç ve manar ürünleri (mobilya hariç); hasır vb. örülerek yapılan maddelerin imalaı Kâğı ve kâğı ürünleri imalaı Basım ve yayım; plak, kase vb. kayılı medyanın çoğalılması

6 IV Kimyasal madde ve ürünlerin imalaı Plasik ve kauçuk ürünlerin imalaı Mealik olmayan diğer mineral ürünlerin imalaı Ana meal sanayi Meal eşya sanayi (makine ve eçhizaı hariç) Başka yerde sınıflandırılmamış makine ve eçhiza imalaı Başka yerde sınıflandırılmamış elekrikli makine ve cihazlar imalaı Moorlu kara aşıı ve römorklar imalaı Mobilya ve başka yerde sınıflandırılmamış diğer ürünlerin imalaı İller bazında sekörler için malmquis oplam fakör verimliliği indeksleri SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ

7 V ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ İMALAT SANAYİNDE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİĞİ ERZURUM ALT BÖLGESİ ÜZERİNE BİR UYGULAMA Gürkan ÇALMAŞUR Danışman: Doç. Dr. Yusuf AKAN 2008, SAYFA: 170 Jüri: Doç. Dr. Yusuf AKAN Yrd. Doç. Dr. E. Muhsin DOĞAN Prof. Dr. Reşa KARCIOĞLU Ülkelerin gelişmişlik düzeylerinin sahip oldukları sanayileşme süreciyle ilişkili olması nedeniyle sanayileşme düzeyini oraya koymada, sanayi sekörünü oluşuran sanayi işlemeleri için verimlilik ve eknolojik gelişme süreçleri önemli gösergelerdir. Bu kapsamda, imala sanayinde eknik ekinlik ve oplam fakör verimliliği gösergelerinin ölçülmesi büyük önem arz emekedir. Toplam fakör verimliliği, üm girdi ve çıkıları ek bir orana dönüşüren bir performans ölçüm yaklaşımıdır. Erzurum-Erzincan-Baybur imala sanayi ve al sekörlerindeki eknik ekinlik ve oplam fakör verimliğinin analiz edilmesi bu çalışmanın emel amacı olmuşur. Bu amacı gerçekleşirebilmek için, çalışmada dönemine ai Baybur ilinde 25, Erzincan ilinde 120 ve Erzurum ilinde 156 olmak üzere oplam 301 firmaya anke uygulanmışır. Çalışmada Veri zarflama analizi ve Malmquis oplam fakör verimliliği indeksi yönemleri her bir al sekör için ayrı ayrı uygulanmışır. Bu indekslerin hesaplanmasında Timohy James Coelli arafından 1996 yılında gelişirilen DEAP 2.1 programı kullanılmışır. Sonuç olarak, yılları arasında Erzurum-Erzincan-Baybur al bölgesi imala sanayi büününde yıllık oralama %5.8 oranında bir oplam fakör verimliliği arışının olduğu görülmüşür.

8 VI ABSTRACT MASTER THESIS TOTAL FACTOR PRODUCTIVITY IN MANUFACTURING INDUSTRY AN APPLICATION ON ERZURUM SUB-SECTOR Gürkan ÇALMAŞUR Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Yusuf AKAN 2008, PAGE: 170 Jury: Assoc. Prof. Dr. Yusuf AKAN Assis. Prof. Dr. E. Muhsin DOĞAN Prof. Dr. Reşa KARCIOĞLU For developmen levels of counries are relaed o heir own indusrializaion process, produciviy and ecnological progress process are imporan indexes for indusry business which consiued indusry secor in deermining indusrializaion levels. In his conex, measuring of echnical efficiency and oal facor produciviy in manufacuring indusry are criically imporan. Toal facor produciviy is a performance measuring approach ha aggregaes all of oupus and inpus ino a single raio. This sudy aims o analyse echnical efficiency and oal facor produciviy in manufacuring indusry and is sub-secors in Erzurum-Erzincan-Baybur. In he sudy, o fulfill he his aim, he quesionnaire have been applied o 301 firm which including 156 quesionnaire in Erzurum, 120 quesionnaire in Erzincan, 25 quesionnaire in Baybur in he period In he sudy, for each sub-secor, Daa envelopmen analysis and Malmquis oal facor produciviy index separaely were esimaed. To esimae his indexes, The Program Deap Version 2.1 developed by Timohy James Coelli in 1996 was used. As a resul, oal facor produciviy growh increasing was observed o be % 5.8, in he whole manufacuring indusry and is sub-secors in Erzurum-Erzincan-Baybur in he period

9 VII TABLOLAR LİSTESİ Sayfa No Tablo 2.1. Toplam Fakör Verimliliği Ölçümünde Mali Olmayan Yaklaşımların Sınıflandırılması Tablo 2.2. Toplam Fakör Verimliliği ve İndeksler Tablo 2.3. Verimlilik Ölçüm Yaklaşımlarının Karşılaşırılması Tablo 3.4. Ekinlik Ölçme Yönemlerinin Karşılaşırılması Tablo 4.5. Tek Girdi ve Tek Çıkıdan Oluşan Sisemler Tablo 4.6. Verimliliklerin Oransal İfadesi Tablo 4.7. İki Girdi ve Bir Çıkıdan Oluşan Sisemler Tablo 4.8. Bir Girdi ve Bir Çıkıdan Oluşan Sisemler Tablo 4.9. Çok Girdili ve Çok Çıkılı Sisemler: Hasane Örneği Tablo Sabi ve Değişken Ağırlık Değerlerinin Yuvarlaılmış Sonuçları Tablo ISIC Rev.3 e Göre İmala Sanayi Dörlü Kodlu Al Sekörler Tablo Çalışmada Kullanılan Çıkı ve Girdi Değişkenleri Tablo Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Gıda Ürünleri ve İçecek İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Gıda Ürünleri ve İçecek İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Gıda Ürünleri ve İçecek İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Teksil Ürünleri İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Teksil Ürünleri İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu

10 VIII Tablo (Teksil Ürünleri İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Dabaklanmış Deri, Bavul, El Çanası, Saraciye ve Ayakkabı İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Dabaklanmış Deri, Bavul, El Çanası, Saraciye ve Ayakkabı İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Dabaklanmış Deri, Bavul, El Çanası, Saraciye ve Ayakkabı İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Ağaç ve Manar Ürünleri (Mobilya Hariç); Hasır Vb. Örülerek Yapılan Maddelerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Ağaç ve Manar Ürünleri (Mobilya Hariç); Hasır Vb. Örülerek Yapılan Maddelerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Ağaç ve Manar Ürünleri (Mobilya Hariç); Hasır Vb. Örülerek Yapılan Maddelerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Kâğı ve Kâğı Ürünleri İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Kâğı ve Kâğı Ürünleri İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Kâğı ve Kâğı Ürünleri İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Basım ve Yayım; Plak, Kase vb. Kayılı Medyanın Çoğalılması) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri

11 IX Tablo (Basım ve Yayım; Plak, Kase vb. Kayılı Medyanın Çoğalılması) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Basım ve Yayım; Plak, Kase vb. Kayılı Medyanın Çoğalılması) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Kimyasal Madde ve Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Plasik ve Kauçuk Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Plasik ve Kauçuk Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Plasik ve Kauçuk Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Mealik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Mealik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Mealik Olmayan Diğer Mineral Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Ana Meal Sanayi) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri

12 X Tablo (Ana Meal Sanayi) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Ana Meal Sanayi) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Meal Eşya Sanayi (Makine ve Teçhizaı Hariç)) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Meal Eşya Sanayi (Makine ve Teçhizaı Hariç)) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Meal Eşya Sanayi (Makine ve Teçhizaı Hariç)) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Teçhiza İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Teçhiza İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Başka Yerde Sınıflandırılmamış Makine ve Teçhiza İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elekrikli Makine ve Teçhiza İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elekrikli Makine ve Teçhiza İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Başka Yerde Sınıflandırılmamış Elekrikli Makine ve Teçhiza İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Moorlu Kara Taşıı ve Römorklar İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri

13 XI Tablo (Moorlu Kara Taşıı ve Römorklar İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Moorlu Kara Taşıı ve Römorklar İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo (Mobilya ve Başka Yerde Sınıflandırılmamış Diğer Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo (Mobilya ve Başka Yerde Sınıflandırılmamış Diğer Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Yıllık Oralamalar Öze Tablosu Tablo (Mobilya ve Başka Yerde Sınıflandırılmamış Diğer Ürünlerin İmalaı) Kodlu Sekör İçin Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu Tablo İllerin Sekörel Bazda Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksleri Tablo İllerin Sekörel Bazda Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Sekör Oralamaları Öze Tablosu

14 XII ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa No Şekil 1.1. Üreim İmkânları Kümesi... 7 Şekil 1.2. Üreim Sınırı... 8 Şekil 1.3. Parçalı Doğrusal Eş Ürün Grafiği Şekil 1.4. Ekin Sınır Şekil 1.5. Eş Maliye Doğrusu Şekil 1.6. Opimal Fakör Bileşimi Şekil 1.7. Verimlilik Şekil 1.8. Teknik ve Tahsis Ekinliği Şekil 2.9. Teknik Ekinsizlik Durumunda Verimlilik Değişimi Şekil Teknik Ekinsizlik Olmadığı Durumda Verimlilik Değişimi Şekil Tek Girdi ve Tek Çıkıdan Oluşan Sisemlerin Grafiksel Göserimi.. 60 Şekil Verimlilik Sınır Çizgisi ve Regresyon Çizgisinin Karşılaşırılması Şekil Verimlilike İyileşirme, Tek Girdi ve Tek Çıkıdan Oluşan Sisemler Şekil İki Girdi ve Bir Çıkıdan Oluşan Sisemlerin Grafiksel Göserimi Şekil Verimlilike İyileşirme, İki Girdi ve Bir Çıkıdan Oluşan Sisem Örneği Şekil Bir Girdi ve İki Çıkıdan Oluşan Sisemlerin Grafiksel Göserimi Şekil Bir Girdi ve İki Çıkılı Durumda Verimlilike İyileşme Şekil Çıkı Odaklı Malmquis Toplam Fakör Verimliliği İndeksi Şekil Çıkı Uzaklık Fonksiyonları... 86

15 XIII KISALTMALAR a.g.e. A.sız içecek imal., maden, memba su.im. Adı Geçen Eser Alkolsüz içecek imalaı, maden ve memba suları imalaı Aeşe dayanıklı olmayan, kil vb. imalaı Aeşe dayanıklı olmayan, kil ve seramik yapı malzemesi ürünlerinin imalaı Başka yerde sınıflandırılmamış gıd.md.im Başka yerde sınıflandırılmamış gıda maddeleri imalaı Başka yerde sınıflan.mamış eksil ür. im. Başka yerde sınıflandırılmamış eksil ürünleri imalaı Başka yerde sınıflandırılmamış, min. im. Başka yerde sınıflandırılmamış, mealik olmayan mineral ürünlerin imalaı Başka yerde sınıflandırılmamış diğ. im. Başka yerde sınıflandırılmamış diğer imalalar Başka yerde sınıflandırılmamış me. im. Başka yerde sınıflandırılmamış meal eşya imalaı Bavul, el çanası vb. ile koşum ak. imal. Bavul, el çanası vb. ile koşum akımı imalaı Boya, vernik vb. kap. md. vb. imalaı Boya, vernik ve benzeri kaplayıcı maddeler ile mabaa mürekkebi ve macun imalaı

16 XIV Buhar kazanı imalaı, merkezi kal. har. Buhar kazanı imalaı, merkezi kalorifer kazanları hariç Çimeno ve alçı ile ser. mad. imal. Çimeno ve alçı ile serleşirilmiş maddelerin imalaı Gıda, içecek ve üün işleyen mak. imal. Gıda, içecek ve üün işleyen makinelerin imalaı Giyim eşyası dışındaki hazır eksil ür.im. Giyim eşyası dışındaki hazır eksil ürünleri imalaı İç ve dış lasik imalaı; lasiğe sır geç. İç ve dış lasik imalaı; lasiğe sır geçirilmesi ve yeniden işlenmesi Kiap, broşür, müzik kiapları vd.yay. Kiap, broşür, müzik kiapları ve diğer yayınların yayımı Makarna, şehriye, kuskus vb. un. mam.im. Makarna, şehriye, kuskus vb. unlu mamullerin imalaı Meallerin dövülmesi, pres. vb. Meallerin dövülmesi, preslenmesi, baskılanması ve yuvarlanması; oz mealurjisi Mezbahacılık; ein işlen. ve saklanması Mezbahacılık ein işlenmesi ve saklanması Plak, kase vb. kayılı medyanın çoğal. Plak, kase vb. kayılı medyanın çoğalılması

17 XV Sabun ve deerjan, emizlik vb.mal. imal. Sabun ve deerjan, emizlik ve cilalama maddeleri; parfüm; kozmeik ve uvale malzemeleri imalaı Taşın kesilmesi, şekil ver. Taşın kesilmesi, şekil verilmesi ve kullanılabilir hale geirilmesi TFV Toplam Fakör Verimliliği VZA Veri Zarflama Analizi

18 GİRİŞ Ekonomik anlamda büyümenin gerçekleşirilmesi verimlilik arışı ile mümkün olmakadır. Verimlilik arışının sağlanmış olması, ülkenin sahip olduğu kaynakları opimum şekilde kullandığını gösermekedir. Kaynakların opimum kullanımı ise üreim arışını sağlayacakır. Üreimde meydana gelen bu arış, ekonomik anlamda büyümeyi beraberinde geirecekir. Verimlilik basi olarak üreilen bir ürünün, bu ürünü oraya koyabilmek için harcanan kaynağa oranlanmasıyla hesaplanmakadır. Girdi ve çıkılardaki nieliksel farklılıklar bu hesaplamayı zorlaşırmakadır. Özellikle günümüzde kullanılan birbirinden farklı kaynaklar ve bunların sonucunda elde edilen birçok farklı ürün verimliliğin değerlendirilmesini güçleşirmeke, bununla birlike girdi ve çıkıların birimlerinin farklı olması da karşılaşılan zorlukları arırmakadır 1. Verimlilik analizi için kullanılan ölçüm sisemleri; oran analizleri, paramerik yönemler ve nonparamerik yönemler olmak üzere üç emel gruba ayrılmakadır. Oran analizi, kapsam ve amaç açısından ek boyulu analizleri içermekedir. Verimlilik ölçümünde hesaplanan değişik oranların ağırlıklandırılarak ek bir ölçü elde edilmesi gereksinimi, bu yönemin önemli bir eksikliği olarak oraya çıkmakadır. Paramerik yönemler, verimlilik ölçümü gerçekleşirilen işlemelere ilişkin üreim fonksiyonunun analiik bir yapıya sahip olduğunu varsaymakadır. Nonparamerik yönemler ise üreim fonksiyonunun ardında herhangi bir analiik formun varlığını öngörmeyen esnek bir yapıya sahipir ve çözüm yönemi olarak genellikle maemaiksel programlamayı kullanmakadır. Birçok girdi ve çıkının gözlendiği ve gözlenen bu girdi ve çıkıların ek bir oplam girdi ve çıkıya dönüşürülemeyeceği durumlarda üreim ekinliğini ölçmek için kullanılan veri zarflama analizi, en sık kullanılan nonparamerik yönemlerden birisidir 2. Veri zarflama analizi, analiik bir fonksiyonel yapıya gerek duymaması, çoklu girdi ve çoklu çıkıyı aynı anda değerlendirebilmesi, ekin ve ekin olmayan karar verme birimlerini birbirinden ayırarak ekin birimler içinden referans nokaları oluşurması, girdi ve çıkıların orak bir birimle ifade edilemediği durumlarda dahi kullanılabilmesi, 1 Niha Bozdağ, Şenol Alan ve Mura Aan; Toplam Ekinlik Ölçümü: Veri Zarflama Analizi ve Bankacılık Seköründe Bir Uygulama, 5. Ulusal Ekonomeri ve İsaisik Sempozyumu, Adana, 2001, s Serpil Bülbül ve İlyas Akhisar; Türk Sigora Şirkelerinin Ekinliğinin Veri Zarflama Analizi İle Araşırılması, 7. Ulusal Ekonomeri ve İsaisik Sempozyumu, İsanbul, 2005, s. 2.

19 2 vb. özelliklerinden dolayı ön plana çıkmakadır. Bu nedenle veri zarflama analizi, okullar, sağlık birimleri, banka ve şubeleri, silahlı kuvveler, arım, ulaşırma, kamu idaresi gibi birçok farklı kuruluşun ekinliğinin değerlendirilmesinde başarı ile uygulanmakadır 3. Bu çalışma başlıca 5 bölümden oluşmakadır. Çalışmanın ilk bölümünde, üreim imkânları kümesi, üreim sınırı, verimlilik ve ekinlik gibi emel kavramlardan kısaca bahsedilmiş ve verimlilik, ekinlik çeşilerine değinilmişir. İkinci bölümde, oplam fakör verimliliği ölçme yönemleri sınıflandırılarak anlaılmış ve oplam fakör verimliliği ölçme yönemleri birbirleriyle mukayese edilmişir. Üçüncü bölümde, ekinlik ölçme yönemleri sınıflandırılarak anlaılmaya çalışılmış ve ekinlik ölçme yönemleri birbirleriyle mukayese edilmişir. Dördüncü bölümde, Veri Zarflama Analizi hakkında genel bilgiler verilip, Veri Zarflama Analizinin uygulama aşamaları maddeler halinde özelenerek emel Veri Zarflama Analizi modellerinden ve Malmquis oplam fakör verimliliği indeksinden bahsedilmişir. Son bölümde ise, konu ile ilgili lieraür özeine yer verilip, çalışmada kullanılan veriler ve değişkenler açıklanmış, ayrıca Dönemi Erzurum-Erzincan- Baybur al bölgesi imala sanayi için oplam fakör verimliliği indeksi DEAP 2.1 programı ile ahmin edilerek uygulama sonunda elde edilen bazı emel bulgular ayrınılarıyla analiz edilmişir. Bu çalışmada ilk olarak, üreim sınırı, verimlilik, ekinlik gibi emel kavramlar ele alınmış ve verimlilik çeşileri açıklanmaya çalışılmışır. Daha sonra ekinlik ölçme yönemleri sıralanmış ve ekinlik ölçme yönemlerinden Veri Zarflama Analizi ayrınılı bir şekilde açıklanarak Malmquis verimlilik indeksi üzerinde durulmuşur. Son olarak, Erzurum-Erzincan-Baybur al bölgesinde faaliye göseren imala sanayi işlemeleri için 3 Anıl İlkem Özcan; Celal Bayar Üniversiesi ne Bağlı Meslek Yüksekokullarının Ekinliklerinin Veri Zarflama Analizi ile Ölçülmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü, Manisa, 2005, s. 1.

20 yılları arasında anke uygulanarak oplam fakör verimliliğindeki değişmeler oraya konulmaya çalışılmışır.

21 BİRİNCİ BÖLÜM 1. TEMEL KAVRAMLAR 1.1. Üreim İmkânları Kümesi ve Üreim Sınırı Üreim, en geniş anlamı ile belirli bir süre içerisinde üreim fakörlerinin mal ve hizmee dönüşürülme sürecidir. Üreim, sadece bir malın meydana geirilmesi ile sınırlandırılamaz, hizme oluşurmak da üreim kapsamına girer. Üreimin kapsamı geniş olup, nihai ükeimin dışındaki büün ekonomik faaliyeleri kapsamakadır. Üreim fakörlerinin kullanılması ile bir ara mal üreilebileceği gibi, bir nihai mal da üreilebilmekedir. Özele, ikisadi anlamda üreim, fayda sağlayan her ürlü mal ve hizmein oluşurulmasıdır 4. Girdilerin çıkılara dönüşürülme süreci olan üreim sürecinin ekin olabilmesi, mevcu eknoloji ve eknolojik değişme çerçevesinde, belirli bir girdi bileşiminin kullanılarak maksimum çıkının elde edilmesine veya belirli bir çıkı bileşiminin en az girdi kullanılarak üreilmesine bağlı olmakadır. Üreim imkânları kümesi, mevcu eknoloji ile gerçekleşirilmesi mümkün olan girdi-çıkı bileşimlerinin kümesi olarak anımlanmakadır. Herhangi bir endüsri dalında ekinlik ölçümü yapabilmek için, öncelikle o endüsriyi oluşuran çeşili ekonomik karar birimlerinin kullandıkları girdi ve çıkı mikarlarının ölçümüne gerek duyulmakadır 5. Lieraürde üreim imkânları kümesinin anımlanmasında bazı varsayımlar yapılmakadır. Bu varsayımları incelemek için, ekinlik analizine dâhil edilecek karar birimi sayısı n ile göserilecekir. N sayıda karar verme biriminin oluşurduğu gözlem kümesi G = (1,..., n) olduğu zaman; herhangi bir j karar birimi için gözlemlenmiş girdi vekörü, X j = (x 1j, x 2j,, x mj ) ve herhangi bir j karar birimi için gözlemlenmiş çıkı vekörü ise Y j = (y 1j, y 2j,, y sj ) ile göserilmekedir. En azından bir çıkının ve en azından bir girdinin poziif olduğu varsayılmakadır. Bu varsayımlara göre üreim imkânları kümesi olan T şöyle anımlanmakadır 6 : T X, Y Y 0veX 0üreilebil ir Her Y çıkı marisi için L(Y) girdi imkân kümesi, 4 Muammer Yaylalı; Mikroikisa, 3. Baskı, Bea Yayınevi İsanbul, 2004, s Reha Yolalan; İşlemelerarası Göreli Ekinlik Ölçümü, Ankara, MPM Yayınları No: 483, 1993, s R. D. Banker, Abraham Charnes ve William W. Cooper; Some Models for Esimaing Technical and Scale Efficiencies in Daa Envelopmen Analysis, Managemen Science, Vol: 30, No: 9, Sepember, 1984, s

22 5 L( Y) X( X, Y) T ve her X girdi marisi için P (X) çıkı imkân kümesi, P( X ) X( X, Y) T olarak anımlanmışır. Üreim imkânları kümesi T ile ilgili yapılmış olan varsayımlar şunlardır: 1. Varsayım a) ( X, Y) T, Y 0, X 0 Yani, poziif bir çıkı vekörü ancak poziif bir girdi vekörü ile elde edilebilmekedir. b) ( X, Y) T, X ve Y sınırlıdır. Yani, eğer herhangi bir girdi vekörü sınırlı ise bu girdi vekörü ile elde edilen çıkı vekörü de sınırlı olmakadır Varsayım: Dışbükeylik (Convexiy) Varsayımı Eğer ( X j, Y j ) T, j = 1,,n) ve j 1, j 0 ise n n X Y j j, j j T j dir. ( = yoğunluk vekörü) 8 1 j1 Yani, üreim imkânları kümesine ai girdi-çıkı vekörlerinin dışbükey bileşimi şeklinde elde edilen diğer vekörler de, gerçekleşmesi muhemel girdi çıkı vekörü gibi anlamlı bir üreim vekörü olarak kabul edilebilmekedir Varsayım: Ekinsizlik (Inefficiency) veya Düzgünlük (Monooniciy) Varsayımı a) ( X, Y) T ve X X ise ( X, Y) T olur. Yani, eğer bir çıkı vekörü Y, n j1 gözlemlenen X girdi düzeyi ile elde edilebiliyorsa, vekörü Y elde edilebilmekedir 10. X düzeyi ile de aynı çıkı b) ( X, Y) T ve Y Y ise ( X, Y) T olur. Yani, eğer belirli bir girdi vekörü ile gözlemlenen Y çıkı düzeyi elde edilebiliyor ise aynı girdi düzeyi ile gözlemlenen Y çıkı düzeyinden daha küçük Y çıkı mikarı da üreilebilmekedir. 4. Varsayım: Işın Sınırsızlığı (Ray Unboundness) Varsayımı a) (, ky) T, k 0,1 kx Yani, herhangi bir ölçeke elde edilen girdi-çıkı vekörü daha küçük ölçeklerde de elde edilebilmekedir. 7 Yolalan; a.g.e., s Banker vd.; a.g.e., s Yolalan; a.g.e., s Banker vd.; a.g.e., s.1081.

23 6 b) (, ky) T, k 1, kx Yani, herhangi bir ölçeke elde edilen girdi-çıkı vekörü daha büyük ölçeklerde de elde edilebilmekedir Varsayım Tüm ( X, Y ) T, G Yani, gözlem kümesini oluşuran girdi-çıkı j j j vekörlerinin ümü endüsri dalına ai üreim eknolojisini anlamlı bir şekilde ve deneysel üreim imkân kümesini doğru şekilde emsil emekedirler Varsayım: En küçük Eksrapolasyon Varsayımı T kümesi, ve 3. varsayımları sağlayan ve her gözlemlenmiş ( X j, Yj ) Tˆ, j 1,..., n vekörü olması koşuluna bağlı üm Tˆ lerin kesişim kümesidir. T kümesi, üreim imkânları kümesi için varsayılmış özelliklere ve gözlemlenmiş verilere uygun en küçük kümedir 13. Şekil 1 de ek girdi (x) ve ek çıkı (y), fakörünün bulunduğu durum ele alınarak sekiz karar birimi nokalarla göserilmişir. Şekil 1 üzerinde anımlanmış olan A, B, C, D ve E bölgeleri yardımı ile varsayımların anımladıkları kümeler aşağıda verilmişir 14 : 11 Yolalan; a.g.e., s Yolalan; a.g.e., s Banker vd.; a.g.e., s Armağan Tarım; Veri Zarflama Analizi: Maemaiksel Programlama Tabanlı Göreli Ekinlik Ölçüm Yaklaşımı, Sayışay Yayın İşleri Müdürlüğü, Araşırma/İnceleme/Çeviri Dizisi 15, Ankara, 2001, ss. 7-8.

24 7 Şekil 1. Üreim İmkânları Kümesi Kaynak: Armağan Tarım; Veri Zarflama Analizi: Maemaiksel Programlama Tabanlı Göreli Ekinlik Ölçüm Yaklaşımı, Sayışay Yayın İşleri Müdürlüğü, Araşırma/İnceleme/Çeviri Dizisi 15, Ankara, 2001, s , 2., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda anımlanan üreim imkânları kümesi A'dır. 1., 2., 3b., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda anımlanan üreim imkânları kümesi A B 'dir. 1., 2., 3a., 3b., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda anımlanan üreim imkânları kümesi A B C'dir. 1., 2., 3a., 3b., 4a., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda üreim imkânları kümesi A B C D'dir. 1., 2., 3a., 3b., 4b., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda üreim imkânları kümesi A B C E'dir. 1., 2., 3a., 3b., 4a., 4b., 5., ve 6. varsayımlar geçerli olduğunda üreim imkânları kümesi A B C D E dir. Yukarıda, farklı varsayımların kabulü sonucunda, farklı bölgelerin üreim imkânları kümesini anımladığı görülmekedir. Bu üreim imkânları kümeleri arasında sadece A arafından anımlanan üreim imkânları kümesi gerçekçi değildir. Çünkü aynı mikarda girdi kullanılarak daha az çıkı üremenin mümkün olamayacağı varsayımı gerçekçi değildir. Başka bir deyişle, kaynakların israf edilmesi sonucunda, olması gerekenden çok daha az mikarda üreimde bulunmak söz konusu olabilmekedir. Bu nedenle A bölgesine, B bölgesinin de eklenmesi gerekmekedir. Aksiyomaik yapıya

25 8 eklenen 3b varsayımı belirilen eksikliği gidermekir. Benzer şekilde, eğer çıkı mikarı belirli bir düzeyde sabi uulur ise, o zaman olması gerekenden çok daha fazla girdi kullanarak aynı üreim gerçekleşirilebilmekedir. Bu ifade üreim imkânları kümesine C'nin de ilave edilmesini (3a varsayımı) gerekirmekedir. Elde edilen A B C üreim imkânları kümesinin sınırları, kullanılan varsayımlar çerçevesinde, üreim sınırını gösermekedir. Şekil 2 de verilen sınır, geçerli varsayımlar olan 1, 2, 3a, 3b, 5 ve 6 varsayımları alında üreim sınırını gösermekedir. Tanımlanan varsayımlar çerçevesinde, bu sınırın dışında herhangi bir karar birimini gözlemek olası değildir. Çünkü sınırın öesi üreim imkânları kümesinin dışında kalmakadır 15. Şekil 2. Üreim Sınırı Kaynak: Armağan Tarım; a.g.e., s. 9. Üreim sınırının belirlenmesinde emel olarak iki yaklaşım söz konusudur. Bunlar; mühendislik uygulamalarında yoğun olarak kullanılan eorik fonksiyon üreme yaklaşımı ve gözlemlerden harekele elde edilen deneye dayalı fonksiyon belirleme yaklaşımıdır 16. Bir organizasyonun üreim sınırının alında kalma derecesi onun göreli ekinlik ölçüsü olarak kullanılmakadır. Üreim fonksiyonunun, sınır olarak, ilk defa ampirik olarak incelemesi Farrell ve Farrell, Fieldhouse arafından yapılmışır. Bu çalışmaların 15 Tarım; a.g.e., ss Tarım; a.g.e., s. 5.

26 9 sonucunda sınır esas alınmak kaydı ile yapılan ekinlik mukayeseleri Farrell ekinlik ölçümü olarak adlandırılmaya başlanmışır Eş Ürün Eğrisi ve Ekin Sınır Eş ürün eğrisi, bir malın belirli bir mikarını üreebilmek için kullanılan üreim fakörlerinin çeşili bileşimlerini göseren bir eğridir. Başka bir ifadeyle, eş ürün eğrisi, aynı üreim mikarını veren çeşili fakör bileşimlerinin geomerik yerini gösermekedir 18. Girdi fakörleri, ek bir çıkı fakörünün üreiminde farklı oranlarda kullanılabiliyorsa, yani birbirleri yerine ikame edilebiliyorsa, üreim fonksiyonu y = f(x 1 ; x 2 ) (y = sabi çıkı mikarı, x 1, x 2 = girdi fakörü ) şeklinde yazılabilmekedir. Sabi üreim düzeyini sağlayan çeşili fakör bileşimlerinin geomerik yeri, eş ürün eğrisi olarak anımlanmakadır. Şekil 3 de ipik bir eş ürün eğrisi göserilmekedir. Bu grafike, konvekslik varsayımı alında, deneye dayalı olarak çizilen eş ürün eğrisi parçalı doğrusaldır. Eş ürün eğrisinin eğimi, üreim fakörleri arasındaki marjinal eknik ikame oranına eşiir. Şekil 3 de verilen grafik parçalı doğrusal olduğu için, sınırı anımlayan gözlemler arasında marjinal eknik ikame oranı sabiir. y = f(x 1 ; x 2 )'nin eorik olarak, sürekli ve kırıksız anımlanması halinde, marjinal eknik ikame oranı sürekli azalan bir seyir göserecek ve konveks bir küme anımlayacakır. Bunun nedeni, girdi fakörlerinden birinin mikarı arırıldıkça, diğer girdi fakörü ile ikamesinin giderek güçlenmeke olması ve belirli bir bileşimin öesinde ikamenin arık mümkün olmamasıdır. Şekil 3, D gözleminin kullandığından daha fazla x 1 girdi faköründen kullanılmasının, diğer girdi fakörü olan x 2 'de herhangi bir azalışa neden olmadığını gösermekedir Tarım; a.g.e., ss Yaylalı; a.g.e., s Tarım; a.g.e., ss

27 10 Şekil 3. Parçalı Doğrusal Eş Ürün Grafiği Kaynak: Tarım; a.g.e., s. 22. Eş ürün grafiği üzerinde yer alan gözlemler diğerlerinden daha iyi performans gösermekedirler. Ekinlik ile ilgili lieraürde, eş ürün eğrileri yerine ekin sınır erimi, aynı anlamda kullanılmakadır 20. Üreim sınırı (Üreim fonksiyonu veya ekin üreim fonksiyonu), eknik ekin olan üm mümkün üreim bileşimlerinin kümesi olduğundan ekin sınır olarak da anımlanmakadır 21. Bir mal ve hizmein üreiminde, veri eknoloji seviyesinde, opimal girdi bileşimiyle elde edilebilecek en yüksek üreim mikarlarının oluşurduğu eorik sınıra ekin üreim sınırı denilmekedir 22. Ekin üreim sınırında faaliye göseren firmalar girdilerin çıkılara dönüşürülmesinde am eknik ekinliğe sahipir. Teknik ekinlik derecesi, girdi ve çıkıların fiyalarını ve maliyelerini dikkae almaksızın, veri eknoloji seviyesinde, 20 Tarım; a.g.e., s Finn Forsund, Knox Lovell ve Peer Schmid; A Survey of Fronier Producion Funcions and of heir Relaionship o Efficiency Measuremen, Journal of Economerics, Vol: 13, 1980, s M. Norman ve B. Soker; Daa Envelopmen Analysis: The Assesmen of Performance, John Wileysons, Newyork, 1997, s

28 11 belirli bir çıkı mikarının üreilmesinde girdilerin fazla kullanılıp kullanılmadığını belirlemekedir. Üreimin ölçeği ve yönesel beceriler eknik ekinliği ekiler 23. Ekin sınırın çizilmesine ilişkin yaklaşımın açıklanması, ekin sınır üzerinde yer alan gözlemlerin diğerlerinden neden daha iyi performans göserdiğini de açıklamakadır. Sadece ek çıkı ve iki girdi durumu incelenecek olur ise, bir birim çıkı üremek için gerekli olan girdi mikarları bulunabilmekedir. Girdi-girdi düzleminde işarelenmiş olan bu gözlemler için bulunacak deneysel ekin sınırın çizilmesi sürecinde aşağıdaki adımlar izlenmekedir. Veri Zarflama Analizi, adını bu zarflama sürecinden almakadır 24 : yaay eksene paralel olarak alınan bir doğru, ilk gözleme emas edene kadar yukarı kaydırılır, gözleme emas edildiğinde, gözlem pivo nokası olacak şekilde, doğrunun sol arafı saa yönünde çevrilir, çevirme işlemi yeni bir gözleme emas edilene ya da doğrunun sol arafı düşey eksene paralel olana kadar sürer, doğrunun sol arafı dikey eksene paralel olduğunda ise işlem sona ermiş olur, yoksa ikinci adıma dönülür. Bu adımlar sayesinde, üm gözlemlerin ekin sınır arafından zarflanması sağlanmış olmaka ve bu sınırın dışında hiç bir gözlem kalmamakadır. Çıkının bir birim olarak sabi uulduğu girdi-girdi düzleminde, orijine en yakın noka en az girdi kullanarak bir birimlik çıkıyı üreme başarısını sergilemekedir. Bu çerçevede, ekin sınır olarak anımlanan zarf, göreli olarak ekin nokaların geomerik yeridir. Zarfın içinde kalan üm gözlemler, zarf üzerinde bulunan gözlemlerin doğrusal bileşimleri ile oluşurulabilecek hipoeik gözlemlerden daha düşük performans gösermiş olacakır L. Seiford; An Invesigaion a Reurns o Scale in Daa Omega, Inernaional Journal of Managemen Science, 27, 1999, s Tarım; a.g.e., s. 23. Tarım; a.g.e., s. 23.

29 12 Şekil 4. Ekin Sınır Kaynak: Tarım; a.g.e., s. 24. Şekil 4, ekin sınır üzerinde yer alan A, B, C ve D gözlemleri ile zarf içerisinde bulunan E, F ve G gözlemlerinin yerlerini gösermekedir. Ekin sınır üzerinde yer alan gözlemler, Farrell in anımlamaları çerçevesinde, aynı zamanda üreim sınırı üzerinde yer alan gözlemlerdir. Ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alında, üreim sınırı üzerindeki nokaların oplam ekin olduklarının haırlanması gerekmekedir. Bu bağlamda, ekin sınırın üzerinde bulunan gözlemler, ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alında, oplam ekindirler Eş Maliye Doğrusu ve Opimal Fakör Bileşimi Büçesi sınırlı olan ve sadece iki girdi fakörü kullanan bir karar biriminin, bu sınırlı büçenin amamı ile girdi fakörlerinden ne mikarda edarik edebileceğini veren ilişki eş maliye doğrusu ile göserilmekedir. Hipoeik bir karar biriminin büçesi C, ve veri olan x 1 ve x 2 girdi fakörlerinin fiyaları, sırasıyla, P x1 ve P x2 ile göserilsin. Bu noasyon çerçevesinde, karar birimi üm büçesini x 1 fakörü alımına ayırır ise C=P x1 mikarında x 1 fakörü, eğer üm büçesini x 2 fakörü alımına ayırır ise C=Px 2 kadar x 2 fakörü emin edecekir. Bu iki uç arasında sonsuz doğrusal bileşim bulunmakadır. Bu 26 Tarım; a.g.e., s. 24.

30 13 bileşimlerin geomerik yeri, uç nokaları (C=Px 1 ;0) ve (0;C=Px 2 ) olan doğru parçasıdır. Karar biriminin farklı büçe değerleri için elde edeceği geomerik yerler, bu doğru parçasına paralel doğru parçalarıdır. Şekil 5, bu durumu gösermekedir 27. Şekil 5. Eş Maliye Doğrusu Kaynak: Tarım; a.g.e., s. 28. Bir karar birimi için, girdi fakör maliyeleri dikkae alındığında, sabi bir çıkı düzeyini yakalayacak en düşük maliyeli girdi bileşimi (opimal fakör bileşimi), eş ürün eğrisi ve eş maliye doğrusu yardımıyla bulunur. Bu durum Şekil 6 da göserilmişir Tarım; a.g.e., ss Tarım; a.g.e., ss

31 14 Şekil 6. Opimal Fakör Bileşimi Kaynak: Tarım; a.g.e., s Verimlilik Verimlilik kelimesinin doğuşu, çok eski zamanlara kadar uzanmakadır. Bu kavram lieraürde ilk defa hümanis Alman bilim adamı olan Agricola nın 1530 yılında yazmış olduğu De Re Meallica adlı eserinde kullanılmışır. Fizyokraların 18. yüzyıldaki çalışmaları ile açık bir anlam kazanmaya başlamış ve Le Lire 1833 yılında verimliliği üreme hassası olarak ifade emişir. Yine fizyokralardan Francois Quesnay ( ) Ekonomik Teorilere Tarihsel Bakış Açışı adlı eserinde verimliliği, ziraae gerçek refahın kaynağı olarak ele almışır 29. Adam Smih ( ) Ulusların Zenginliği adlı eserinde işgücü ve işbölümü arasındaki ilişkiyi dikkalice analiz ederek verimliliği farklı bir bakış açısıyla ele almışır. Yine Karl Marx ( ) imala işlemelerindeki işgücü, malzeme, eçhiza arasındaki verimlilik sorunlarını arışmışır 30. Genel olarak verimlilik, bir üreim ya da hizme siseminin üreiği çıkı ile bu çıkıyı yaramak için kullanılan girdi arasındaki ilişkidir. Bu nedenle verimlilik, çeşili 29 Recep Kök ve Eruğrul Delikaş; Endüsri İkisadında Verimlilik Ölçme ve Sraeji Gelişirme Teknikleri (İş Dünyasından Örneklerle), Dokuz Eylül Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Yayınları, İzmir, 2003, s Kök ve Delikaş; a.g.e., s. 33.

32 15 mal ve hizmelerin üreiminde kullanılan fakörlerin ekin kullanımı olarak anımlanabilmekedir 31. Tek girdi ve ek çıkı durumu dikkae alındığında, herhangi bir karar biriminin verimliliği, çıkının girdiye oranı olarak anımlanmakadır. Başka bir ifadeyle, orjinden başlayan ve karar birimini emsil eden nokadan geçen doğrunun eğimi, bu karar birimi için verimlilik değerini vermekedir. Bu doğrunun eğiminin arması verimliliğin yükseldiğini gösermekedir. Şekil 7 de ek girdi, ek çıkı durumu için gözlenen çeşili karar birimleri verilmekedir. Bu karar birimleri arasında en yüksek verimliliğe sahip karar biriminin E olduğu görülmekedir. Bu karar biriminden geçen ve eğimi verimlilik düzeyini göseren doğru kesiksiz çizgi ile göserilmişir. Gözlemler arasında en düşük verimliliğe sahip olan karar birimi B dir. A ve G karar birimleri birbirlerinden çok farklı ölçeke çalışmalarına rağmen aynı verimlilik düzeyine sahipirler. Benzer şekilde, C, D ve F karar birimleri de aynı verimlilik düzeyinde olup, verimlilik değerleri E den küçük, diğerlerinden büyükür 32. Şekil 7. Verimlilik Kaynak: Tarım; a.g.e., s Joseph Prokopenko; Verimlilik Yöneimi Uygulamalı El Kiabı, Milli Prodükivie Merkezi Yayınları No: 476, Ankara, 2005, s Tarım; a.g.e., s. 11.

33 16 Verimliliğe ilişkin birçok anım olmasına karşın bu anımlar birbirlerine benzemekedir. Aşağıda bazı organizasyonlar arafından formüle edilen verimlilik anımlarından bahsedilmişir 33 : OECD (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilaı) ye göre verimlilik, çıkının üreim ögelerinden birisine bölünmesidir. ILO (Uluslararası Çalışma Örgüü) ya göre verimlilik şu şekilde anımlanmakadır. Ürünler başlıca dör ögenin (Toprak, sermaye, işgücü ve girişimci) bileşimi sonucu üreilmeke ve üreimin bu ögelere oranı verimliliğin ölçüsü olmakadır. EPA (Avrupa Verimlilik Komiesi) ya göre; Verimlilik, her bir üreim ögesinin ekili kullanım derecesidir. Verimlilik, her şeyden önce bir düşünce arzıdır. Sürekli var olanı iyileşirme çabasıdır. Verimlilik, her şeyin bugün dünden, yarının bugünden daha iyi yapılabileceği esasına dayanan bir kavramdır. Dahası değişen koşullara ekonomik faaliyeleri adape emek yeni eori ve yönemler kullanmak için sonu olmayan bir çabayı gerekirmekedir. İnsanoğlunun ilerlemesi için somu bir çabadır. JPC (Japon Prodükivie Merkezi) ye göre verimliliği arırmanın amacı her şeyden önce, üreim maliyelerini azalmak, pazarı genişlemek, isihdamı arırmak, daha yüksek reel ücreler için çalışmak ve işgücünün, yöneimin ve ükeicilerin yaşam sandarlarını iyileşirmek için kaynak yararlığını, insan gücünü, varlıkları v.b. maksimize emekir. Türkiye de verimlilik konusunda yekili bir kurum olan Milli Prodükivie Merkezi ne göre verimlilik; bir üreim ya da hizme sürecinin belli bir dönem sonunda üreilmiş olan ürün ve hizmelerle bu üreimi gerçekleşirmek amacıyla kullanılan üreim kaynaklarının birbirine oranlanması ile elde edilen bir kasayı olarak anımlanmakadır 34. Verimlilik kavramının birçok yaygın kullanım alanı vardır. Ekonomi kuramı açısından verimlilik en dar anlamıyla, üreim sürecinde kesini verilen bir akım girdiler ile mümkün olan maksimum üreimin sağlanmasıdır. Daha geniş anlamda verimlilik; 33 Kâzım KÖROĞLU; Verimlilik Yöneimine Japon Yaklaşımı ve Kazukiyo Kurosawa Modeli, Milli Prodükivie Merkezi Yayınları, No: 507, Ankara, 1993, ss Ayku Top; Verimlilik ve Ürekenlik Üzerine Düşünceler, Marmara Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Fakülesi Dergisi, Cil: 5, Sayı: 17, 2002, s. 31.

34 17 verilen bir çıkının en az maliyele üreilmesidir. Bu anlamda verimlilik dar anlamda verimlilik kavramını içermesinin yanı sıra, girdilerin, minimum oplam maliyei gerçekleşirecek oranlarda bir araya geirilmesinin gerekiğini ifade emekedir 35. Verimlilik ilk bakışa sadece işlemelerle ilgili gibi görünse de sonuça bireyden opluma kadar uzanan bir süreç içinde her düzeyde hayai öneme sahipir. Dolayısıyla işleme uygun performans ölçme ekniğini kullanarak verimlilik düzeylerini ölçmeli, verimliliği engelleyen fakörleri araşırmalı ve gerekli önlemleri almalıdırlar. Dinamik, değişken ve karmaşık çevre şarlarında kâr emenin ve ekonomik fırsaları değerlendirmenin çok zor olduğu rekabe oramında, işlemeler için dış fakörlerden ziyade işleme içi fakörlerin deneimi daha kolaydır. Bu nedenle işlemeler, kaynakları ekin bir şekilde kullanarak verimliliği arırmalı, maliyeleri düşürmek ve kalieyi yükselmek arasında iyi bir denge kurarak piyasada uunmanın yollarını aramalıdırlar Verimlilik Çeşileri Girdi ve çıkı arasındaki oranın belirlenmesinde farklı meolar kullanılabilmekedir. Yani verimliliğin belirlenmesindeki ölçüler değişik şekillerde belirlenebilmekedir. Buna göre; fiziki ve parasal verimlilik, oralama ve marjinal verimlilik, mikro ve makro verimlilik, kısmi ve oplam verimlilik olmak üzere verimlilik değişik yönemlerle hesaplanmaya çalışılmakadır 37. Fiziki ve parasal verimlilik, verimlilik oranının pay ve paydasındaki homojenlik derecesine göre fiziki veya parasal değerlerle ifade edilebilmekedir. Pay ve payda fiziki değerlerle ifade edilmiş ise fiziki, parasal değerlerle ifade edilmiş ise parasal verimlilik olarak belirilmekedir. Belirli bir dönemdeki oplam çıkının aynı dönemdeki girdilerin oranına oplam verimlilik denilmekedir. Belirli bir dönemde çıkıda meydana gelen değişmenin aynı dönemdeki girdilerdeki arışa oranı da marjinal verimlilik olarak adlandırılmakadır. Firma düzeyinde hesaplanan verimlilik mikro, ekonominin genelinde hesaplanan verimlilik ise makro verimlilikir Elmas Yaldız; Kavramsal Düzeyde Ekinlik, Ekililik ve Verimlilik Olgularına Bir Bakış, hp:// S. E. T , ss Semra Teik; İşleme Performansını Belirlemede Veri Zarflama Analizi, Celal Bayar Üniversiesi İ.İ.B.F., Yöneim ve Ekonomi Dergisi, Cil: 10, Sayı: 2, 2003, s (hp://genelkulur.ansiklopedisi.ne/verimlilik-ve-onemi/9113/), S. E. T (hp://genelkulur.ansiklopedisi.ne/verimlilik-ve-onemi/9113/), S. E. T

35 18 Toplam ve kısmi verimlilik ise lieraürde üzerinde en çok durulan ve değerlendirilen verimlilik çeşileri arasında yer almakadır. Bu nedenle burada kısaca değinilecekir Kısmi verimlilik Kısmi verimlilik ölçümleri, ek bir çıkının ek bir girdiye oranı olarak ifade edilebilmekedir. Bunlar işgücü verimliliği, malzeme verimliliği, sermaye verimliliği ve enerji verimliliği olarak karşımıza çıkabilmekedir. Kısmi verimlilik ölçülerinin dezavanajı, verimlilikeki arışları abarmalarından kaynaklanmakadır. Kısmi verimlilik ölçülerinin avanajı ise verimliliği anlamak ve ölçmek için çok daha kolay olmalarından ileri gelmekedir 39. Kısmi verimlilik, zaman içerisinde çıkı üniesi başına belirli girdilerde meydana gelen asarrufları ölçmekedir. Buna göre zamanla çıkı mikarı başına belirli girdiler kullanılmak sureiyle elde edilen asarruflar ölçülebilmekedir. Ancak kısmi verimlilik hesaplarında fakör paylarından sağlanan asarruflar ölçülmekle beraber, bu belirli bir üreim faaliyei sonucu oraya çıkan verimliliğin ölçüsü değildir. Genel verimlilik oranının kısmi verimlilik ölçüsü olarak kabul edilebilmesi için söz konusu girdinin oplam girdi mikarındaki payının büyük olmaması gerekmekedir. Örneğin, bir üreim faaliyeinde emek verimliliğinin ölçülebilmesi için, emek girdisinin diğer girdilere göre nispi oranının daha büyük olması ve diğer girdilerin sabi kalması gerekmekedir Toplam fakör verimliliği Toplam fakör verimliliği, bir üreim faaliyei sonucunda elde edilen çıkının bu üreim faaliyeinde kullanılan girdilere bölünmesi ile hesaplanmakadır. Toplam fakör verimliliği, üreimde kullanılan üm kaynakların ekinlik derecelerini ölçmekedir 41. Toplam fakör verimliliği, oplam çıkıların emek, para, malzeme, araç-gereç ve enerji girdilerine oranıdır 42. Şu halde, Toplam Fakör Verimliliği = Çıkı / (Emek + Sermaye + Maeryal + Enerji) dir. Toplam fakör verimliliği, aşağıdaki gibi de göserilebilmekedir 43 : 39 Ly Kirikal; Produciviy, he Malmquis Index and he Empirical Sudy of Banks in Esonia, Financial Secor Research in Esonia: Research Seminar Papers, Tallinn, 2004, ss Deniz Büyükkılıç; Verimlilik, ( S. E. T Deniz Büyükkılıç; Verimlilik, ( S. E. T Richard Daf; Managemen, 5. Baskı, Harcour College Publishers, 2000, s. 248.

36 19 TFV = Q / X =Q / i xi Burada i; İ nin ağırlığını, xi, i girdi fakörünün mikarını simgelemekedir. Toplam fakör verimliliği, kullanılan farklı girdi mikarlarının ağırlıklandırılmış bir bileşimiyle üreilmiş çıkının (Q) mikarına oranıdır. Firmanın veya endüsrinin performansını ölçmede ele alınan önemli ölçülerden biri, oplam fakör verimliliğindeki değişmedir. Verimlilik söz konusu olduğunda üreim sürecinde yer alan üm üreim fakörlerini içeren oplam fakör verimliliği akla gelmekedir. Verimliliğin diğer geleneksel ölçüleri ise emeğin verimliliği ve oprağın verimliliği gibi kısmi verimlilik ölçüleri olarak bilinmekedir. Kısmi verimlilik ölçüleri ayrı ele alındığında, oplam fakör verimliliği hakkında yanlış bilgiler verebilmekedir. Bu nedenle, oplam fakör verimliliğini ele almak ve oplam fakör verimliliğindeki değişmeyi ölçmeye çalışmak daha uarlı sonuçlar vermekedir. Zira oplam fakör verimliliğindeki değişme eknik ekinlikeki değişme ve eknolojik değişme olmak üzere iki kısma ayrılmakadır 44. Teknik ekinlikeki ve eknolojideki değişmeler, firma düzeyinde yüksek ekonomik performans seviyelerine ulaşabilmenin ve böylece yüksek bir rekabe gücüne sahip olabilmenin ana unsurunu oluşurmakadır. Bu bağlamda, ekinlikeki değişme, ulusal ekonominin küresel eknolojiyi uyarlayarak içselleşirebilmesinin ve bunu oplam fakör verimliliğine akarmasının bir gösergesi olarak kabul edilmekedir 45. Öe yandan, bu ölçülerin sayısallaşırılması üç şekilde fayda sağlamakadır. İlk olarak, bu ölçüler benzer ekonomik birimler arasında karşılaşırma yapmayı ve karar vermeyi kolaylaşırmaka ve böylece nispî ekinlik ve verimlilik analizi yapılmasını sağlamakadır. İkinci olarak, ekonomik birimler arasındaki ekinliklerdeki değişmelerin yönü ve büyüklüğü belirlenmekedir. Böylece, bu değişime neden olan fakörlerin oraya konulması, gerek firma yöneicileri ve gerekse plânlamacılar açısından büyük 43 Weining, Mao ve Won W. Koo; Produciviy Growh, Technology Progress and Efficiency Change in Chinese Agriculural Producion From 1984 o 1993, Norh Dakoa Sae Universiy Agriculural Economics, Repor No: 362, 1996, s Eruğrul Delikaş; Türkiye Özel Sekör İmala Sanayinde Ekinlik ve Toplam Fakör Verimliliği Analizi, Ora Doğu Teknik Üniversiesi Gelişme Dergisi, Cil:29, Sayı:3-4, 2002, s Prasada Rao ve Timohy James Coelli; A Cross-Counry Analysis of GDP Growh, Cach-up and Convergence in Produciviy ve Inequaliy, Cenre for Efficiency and Produciviy Analysis Working Papers, 5/98, Deparmen of Economerics, Universiy of New England, Ausralia, 1998, s. 12.

37 20 önem arz emekedir. Üçüncü fayda ise, bu analizler ekinlik ve böylece oplam fakör verimliliğinin armasına ve poliika oluşumuna yol göserici olmakadır Ekinlik Ekinlik, hedeflere ulaşma derecesini ve isenilen eki ile gerçekleşen eki arasındaki ilişkiyi ifade emekedir. Ekinlik üzerinde durulurken çıkılarla, sonuçlar arasında ayrım yapmak önemlidir. Sonuçları ölçmek ve değerlendirmek, girdi ve çıkıları ölçmek ve değerlendirmeken daha zordur. Performans deneimi alanında elde edilen gelişmeler sonucu, incelemesi ve ölçmesi daha kolay olan verimlilik ve uumluluk deneiminden, ekinlik deneimine doğru bir yöneliş vardır. Ekinlik konusu poliikaya çok yakın bir konu olup, deneçiler poliikalarla değil, poliika araçlarının seçimi ve bunların uygulanması ile ilgilenmekedirler 47. Verimlilik ve ekinlik, çoğu zaman aynı anlamda kullanılmakla birlike; ekinlik, sekördeki mevcu eknoloji ile firmanın ne kadar iyi bir performansa sahip olduğunu belirirken, verimlilik ise kullanılan eknolojinin zaman içindeki değişimini gösermekedir 48. Ekonomik ekinlik, kaynakların veya malların bir kısmının yeniden dağılımı ile kendi değer yargıları içerisinde diğer kişileri daha köü konuma geirmeden, insanların bir kısmını veya amamını, yine kendi değer yargıları içerisinde, daha iyi konuma geirme imkânının olmadığı bir durum olarak anımlanmakadır 49. İkisaçılar, ekinlik kavramını kullandıkları zaman genellikle Pareo ekinliğini düşünmekedirler. Yani, üreim fakörlerinin mallar arasındaki yeni bir dağılımı ve malların ükeiciler arasındaki yeni bir bölüşümü, bireylerin bir kısmını daha köü duruma geirmiyor ise, ekonomik ekinlik veya Pareo opimumu sağlanmış olmakadır. Herhangi bir değişim, kişilerin bir kısmının refahını, diğerlerinin refahını azalmadan, arırırsa oplumun refahı da arar ve böylece oplum ekonomik ekinliğe ulaşmış olur. Toplum ekonomik ekinliğe veya 46 Kaliappa Kalirajan ve Richard Tregurha Shand; Fronier Producion Funcions and Technical Efficiency Measures, Journal of Economic Surveys, 13(2), 1999, s Aslan Gülcü, Akın Coşkun, Cavi Yeşilyur, Sibel Coşkun ve Timur Esener; Cumhuriye Üniversiesi Diş Hekimliği Fakülesi nin Veri Zarflama Analizi Yönemiyle Göreceli Ekinlik Analizi, Cumhuriye Üniversiesi İkisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cil: 5, Sayı: 2, 2004, s Serdar Kılıçkaplan, Mura Aan ve Feride Hayırsever; Avrupa Birliği nin Genişleme Sürecinde Türkiye Sigoracılık Seköründe Haya Dışı Şirkelerin VerimliliklerininDeğerlendirilmesi,hp://mura aan.info/academic/bullein/19.pdf, S. E. T , s Yaylalı; a.g.e., ss