TÜRKİYE EKONOMİSİNDE ENDÜSTRİ İÇİ TİCARETİN YAPISI Dr. Ahmet AYDIN ÖZET Bu çalışmanın temel amacı gttkçe önemn artıran Endüstr-ç Tcaret Teorsn (EİT) kullanarak Türkye nn dış tcaret yapısını kapsamlı br bçmde analz etmektr. Türkye nn AB, AB-Dışı ve Dünya ülkeleryle olan EİT sevyeler, SITC 3 ve 4 basamaklı verler ve GL endeksler kullanılarak hesaplanmıştır. Türkye nn toplam tcaretnde ortalama EİT oranı % 40 düzeynde olduğundan, ölçek ekonomler ve uzmanlaşma temelnde, EİT ağırlıklı br tcaret yapısı serglemedğ anlaşılmaktadır. Analz edlen 1989 2005 dönemndek dış tcaret gelşmelernn, karşılaştırmalı üstünlükler temelnde gerçekleştğ sonucuna varılablr. Böylece, çalışmanın temel sonucu Türkye nn tcaret ortaklarıyla rakp olmaktan daha çok tamamlayıcı ekonom konumunda olduğudur. Türkye nn daha global, rekabetç ve daha güçlü br pyasa oyuncusu halne geleblmes çn, EİT oranlarını yükseltmes gerekmektedr. Böylece yen teknoloj transfer yapablmes ve ekonomk yapının dönüşümü kolaylaşacaktır. Ölçek ekonomler ve ürün farklılaştırması nspeten öneml hale geldkçe, EİT artacaktır. Artan EİT n sunduğu lâve kazanımlarla, zaman çnde Türkye nn kalkınma düzey ve uluslararası rekabet gücü de yükselecektr. Anahtar Kelmeler: Endüstr ç Tcaret, Türkye, Grubel-Lloyd Endeks, Monopolcü Rekabet ABSTRACT Structure Of Intra-Industry Trade In Turksh Economy The man am of ths study s to analyze the structure of Turkey s foregn trade by usng IIT theory whch ncreasng ts mportance permanently. IIT levels between Turkey and European Unon (EU), extra-eu and the World have been calculated by usng 3 and 4 dgt level of SITC data and GL ndces. It can be asserted that Turkey s foregn trade structure doesn t show the characters of IIT n the bass of scale economes and specalzaton as Turkey s IIT s approxmately 40% of ts total trade. The study demonstrates that comparatve advantages are the man determnant of Turkey s foregn trade patterns between 1989 and 2005. Hence, the man result of study s that Turkey and ts tradng partners are supplementary of each other rather than compettors. In order to become a more global, compettve and stronger market player; Turkey needs to ncrease ts IIT levels. In ths way the transfer of new technology and transformaton of economc structure wll be easy. When scale economes and product dfferentaton become relatvely mportant, IIT levels wll ncrease. Wth the addtonal gans from trade whch ncreased IIT levels offer, Turkey s economc development and nternatonal compettveness power wll rse. Keywords: Intra-ndustry Trade, Turkey, Grubel-Lloyd Index, Monopolstc Competton 1. GİRİŞ Günümüzde pek çok ülke aynı malın değşk türlern hem hraç hem de thal etmektedr. Br ülkenn aynı malın değşk türlern hem hraç hem de thal ettğn açıklamak üzere gelştrlen modele göre, faktör donatımları brbrne ne kadar benzyorsa, dış tcaretn o kadar büyük bölümü endüstr-ç ntelkl olur. 1960 ların sonlarına doğru amprk olarak tanımlanan, esasen Grubel-Lloyd (1975) tarafından önemne vurgu yapılan endüstr-ç tcaret (EİT), 1970 lern sonlarına doğru teork modeller bağlamında açıklanmaya başlanmıştır (Torstensson, 1999: 14). Grubel ve Lloyd a göre, br endüstrnn hracat değernn aynı endüstrdek thalât değeryle tam olarak karşılanması EİT dr. Ver kategork toplulaştırma düzeynde EİT, aynı endüstr grubunda yer alan ve tüketmde yakın kame olan fakat dış görünüm ve kalte bakımından farklılık gösteren malların aynı zaman dlmnde hraç ve thaln kapsayan dış tcaret bçmdr (Grubel ve Lloyd, 1971: 496; Grubel ve Lloyd, 1975: 1-20). EİT n yüksek düzeyde olması karşılaştırmalı üstünlük durumunun ortaya çıkmadığını yansıtmaktadır (Küçükahmetoğlu, 2002: 35). Br ülkenn dış tcaretnde EİT düzey artıkça, endüstrler-arası tcaret (EAT) azalmaktadır. Bu durum, EAT le EİT arasında tcaret kaymasını temsl etmektedr. Blhassa, gelşmş ülkeler arasında gerçekleşen sına ürünler tcaretnde yüksek EİT oranları gözlenmektedr.
Benzer mallarda k yönlü tcaretn, ürün farklılaştırması ve ölçek ekonomler le doğrudan bağlantılı olduğu hususunda lteratürde br uzlaşma sağlanmıştır (Marrewjk, 2002: 182). Gelşmş ülkeler arasındak tcaretn endüstr-ç ntelk kazanmasında, monopolstk rekabet kapsamında falyet gösteren frmaların öneml rolü bulunduğu, dolayısıyla eksk rekabet yaklaşımlarının yen teorler çnde öneml yer tuttuğu görülmektedr (Walther, 2002: 177). Aynı endüstrde ancak farklı bölge veya ülkelerde falyet gösteren frmalar, üretm malyetlerne yönelk beklenmeyen dalgalanmalarla karşılaştığında, üretm malyetlerndek ahengn bozulmasıyla, aynı endüstr kapsamına gren ürünlern tcaret kârlı hale gelmekte ve tcaret özendrlmş olmaktadır (Dasgupta, 2002: 757-758). Wlfred Ether (1982) ve bazı yazarlar geleneksel H-O teoremnn bazı varsayımlarında ve modelde yapılacak revzyonlarla EİT n açıklanableceğn ler sürse de, yen tcaret bçmler, geleneksel yaklaşımlarla tam anlamıyla açıklanamamaktadır (Ether, 1982: 396-403; Brülhart, 2000: 420). Ayrıca geleneksel tcaret teors ara mal tcaretn değl nha mal tcaretn kapsamakta, tüm üretm sürecnn ülke çersnde gerçekleştğ varsayıldığından, endüstr yapısı hmal edlmektedr (Inagawa, 1989: 2). Tcar lberalzasyon le beraber karşılaştırmalı üstünlüklere göre uzmanlaşma le EAT te büyük artış yaşanmıştır. H-O Modelnde tcaretn neden, faktör donatım farklılıklarına bağlanırken, homojenlk varsayımı gereğ aynı mal hem hraç hem de thal edlememektedr. Tcar lberalzasyona katılan ülkelern benzer faktör donatımına sahp olmaları, H-O modelnn açıklama gücünü azaltırken, gelr düzey farklılıkları ve benzer zevklere sahp tüketclern mevcudyet, farklılaştırılmış mal çeştlerne olan lgy arttırmıştır. Üretmde yoğunlaşma le gelen ölçek ekonomler sonucu, aynı ürünün farklılaştırılmış versyonları değşme konu olmaya başlamıştır. İşte bu EİT n artması anlamına gelmektedr. Aynı malın değşk türlernn eş zamanlı hracat ve thalâtını açıklayan Monopolcü Rekabet te dış tcaret, mal farklılaştırması ve ölçek ekonomler tarafından belrlenmektedr. Tüketc terchlerndek farklılıklara yanıt verleblmes çn farklılaştırmaya gdlr. EİT doğuran temel faktör ürün farklılaştırmasıdır. Üretmde ölçeğe göre artan getr söz konusu olduğunda, karşılaştırmalı üstünlükler tcaretn neden olmaktan çıkmaktadır. Zevk ve terchler le faktör donatımları aynı olsa ble tcaret yapılablmektedr. Ülkelern ölçek ekonomlernden faydalanmak çn uzmanlaşmaya gtmes, benzer faktör yoğunluğuna sahp malların karşılıklı tcaretn yan endüstr-ç tcaret açıklamaktadır. EİT n, Verdoorn (1960), Balassa (1963) ve Grubel (1967) tarafından gözlenmes, Grubel ve Lloyd un 1975 yılında yayınladıkları Intra Industry Trade: The Theory and Measurement of Internatonal Trade n Dfferentated Products adlı öncü eserleryle brlkte, uluslararası ktsat lteratüründe öneml gelşmeler yaşanmıştır. Bu öneml eser takben, br çok analz le konunun teor, ölçüm, ekonometrk tahmn vb. uygulama ve poltka boyutları değerlendrlmştr. Bu anlamda öncüler olarak, Dxt ve Stgltz (1977) tarafından terch çeştllğ ve ölçek ekonomler, P. Krugman (1979) ve K. Lancaster (1980) tarafından açık ekonom genel denge modeller, R. Falvey (1981) tarafından da Neo-Heckscher-Ohln yan faktör donatım farklılıkları kapsamında, farklılaştırılmış mallarda gelşen EİT açıklanmıştır (Dxt ve Stgltz, 1977: 278-307; Krugman, 1979: 469-479; Lancaster, 1980: 151-175; Falvey, 1981: 495-511). Bu çalışmaları takben detaylı olarak ele alınan konuda çok genş br lteratür oluşmuştur. Belrtmek gerekr k, ortaya konan modeller ve analzlern çoğu geleneksel modellere alternatf olmaktan zyade, tamamlayıcı olarak ntelendrlmektedr (Marvel ve Ray, 1987: 1278). Homojen ve farklılaştırılmış mallarda EİT ortaya çıkaran nedenler farklıdır. Homojen malların, endüstr ç uzmanlaşma olmaksızın endüstr ç tcarete konu olma nedenler arasında kategork toplulaştırma, sınır-kıyı tcaret, zaman farklılıkları ve dönemsel tcaret, antrepo ve yenden hraç rejm gb nedenler yer almaktadır 2. Ancak, çok uluslu şrketler, ölçek ekonomler, ekonomk entegrasyonlar ve tcar kısıtlamaların varlığı vb. nedenlerle 3 farklılaştırılmış ürünlerde ortaya çıkan EİT, homojen ürünlerdeknden çok daha önemldr. Ürün farklılaştırmasının varlığı, monopolstk rekabet yaklaşımının öne çıkmasına, böylece 2 Detaylı blg çn bkz. Grubel ve Lloyd, 1975: 73-81; Thompson, 2005: 604-611; Brander, 1981: 2-7; Hernandez, 2004: 163-167; Torstensson, 1999: 15; Bernhofen, 2002: 55-58; Çakmak, 2004: 49-50; Fung, 1991: 392-402; Ruffn, 1999: 7-8; Cukrowsk ve Asken: 2003: 102-106 3 Farklılaştırılmış mallarda EİT ortaya çıkaran etmenlerle lgl ayrıntılı blg çn bkz.: Balassa, 1966: 466-470; Grubel, 1967: 381-386; Armngton, 1969: 53-65; Krugman, 1979: 469-479; Krugman, 1980: 960-961; Lancaster, 1980: 166-167; Helpman, 1981: 308-309; Ether, 1982: 390-404; Helpman, 1984: 470; Helpman, 1999: 135; Loertscher ve Wolter, 1980: 284-290; Caves, 1981: 214-231; Marvel ve Ray, 1987: 1281; Balassa ve Bauwens, 1987: 924-927; Curts, 1983: 110-111; Davs, 1995: 202-203; Hummels ve Dğerler, 1998: 80-81; Hne ve Dğerler, 1999: 71; Hamlton ve Knest, 1991: 356; Stone, 1997: 83; Schmtt ve Yu, 2001: 131-132; Feenstra ve Loo, 2004: 149; Ceslk, 2005: 904 74
üretmde endüstr ç uzmanlaşmanın teorye dahl edlerek gelştrlmesne mkân vermştr (Grubel, 1967: 381; Choudhr ve Hakura, 2001: 18). Daha genş pyasalardan yararlanma mkânı vermes nedenyle EİT, EAT e göre daha yüksek kazanımlar sunmaktadır. Üretlen mal çeşd azalması, üretmde vermllğ ve uzmanlaşmayı arttırarak ölçek ekonomlernn gelşmesn sağlar. Daha düşük malyetle daha büyük ölçekte üretm mkânı bulunur. Tüketcler de daha fazla ürün seçeneğne sahp olurlar. Örneğn, pyasada 10 çeşt otomobl üretlrken, 20 çeşt otomobl seçeneğ sunulablr, ayrıca rekabet nedenyle brm fyatlar da 15.000 $ dan, 12.000 $ a neblr. İk ülke arasındak EİT n, EAT den daha baskın olması çn, ölçek ekonomler ve ürün farklılaştırmasının öneml olması, k ülkedek nsp faktör arzının brbrne yakın olması gerekmektedr. EAT bçmnde, nsp fyatların değşmes le uluslararası gelr dağılımı br ülke aleyhne bozulablr ve ülke tcaretten kayıpla çıkablrken, EİT bakımından gelr dağılımı olumsuz etklense ble, her k ülke de tcaretten kazançlı çıkablmektedr. H-O Model ne göre kıt üretm faktörünün gelr düşerken, EİT tüm faktörlern kazanableceklerne şaret etmektedr. Bu durum nha mallar tcaretnde olduğu gb ara mallar tcaretnde de geçerldr. Tcaretle brlkte daha genş pyasalara ulaşma mkânı elde edlmekte, nha malın üretmnde kullanılacak ara malların ulaşılablrlğn arttırarak, toplam üretmn artmasını sağlayan poztf br dışsallık yaratmaktadır. Artan EİT, ölçeğe göre artan getr ve ürün farklılaştırması nedenyle dış tcaretten lâve kazançlara neden olmaktadır (Sharma, 2000: 245-255; Marrewjk, 2002: 202). Teknk olarak güçlü br analtk yapıya sahp olan EİT n Türkye bakımından gelşmn ncelemek çalışmanın temel amacıdır. Bu kapsamda önce çalışmada kullanılan EİT ölçüm yöntemlerne lşkn blgler sunularak, Türkye nn 1989-2005 dönem dış tcaretnde EİT oranlarının gelşm ele alınacaktır. Son bölümde ulaşılan temel bulgulara değnlecektr. 2. EİT n Ölçüm Yöntemler EİT n ölçülmes çn önerlen pek çok endeks vardır. Bu endekslerden en yaygın kullanılanı Grubel ve Lloyd (GL) un önersdr. Grubel ve Lloyd (1971: 496) a göre endüstrdek hracat değer, aynı endüstrdek thalât değer tarafından karşılanıyorsa EİT sözkonusudur: Toplam Tcaret = Endüstr-İç Tcaret (EİT) + Endüstrler-Arası Tcaret (EAT) dr. Belrl br ürün grubu () çn, EİT n toplam tcaret çndek payı (Grubel ve Lloyd, 1971: 497; Grubel ve Lloyd, 2003: 20-21; Greenaway ve Mlner, 1986: 62): B X M 1 veya X M B X M X M dr. X M Eştlkte, X ve M : sırasıyla ürünü hracat ve thalâtını temsl etmektedr. Bu endeks, yüzde cnsnden de fade edleblmektedr. Her br endüstr hracatının, toplam tcaret çndek payı farklı olduğundan, lgl endüstr grubuna at EİT hesaplanırken ağırlıklı ortalaması alınmaktadır. Ağırlıklı ortalama EİT endeks (B): B n X M 1 1 n X M 1 n X M 0 B 1 veya yüzde cnsnden 0 B 100 Endeks değer sıfır se tam EAT, br se tam EİT söz konusudur. Ancak ülkede toplam tcarettek dengeszlğn neden olduğu dış tcaret açık ya da fazlası, dengeszlğn büyüklüğüne göre EİT endeksnde sapmalara yol açmaktadır. Bunun çn GL endeksnn düzeltlmş bçm kullanılmaktadır (Grubel ve Lloyd, 2003: 22; Greenaway ve Mlner, 1986: 67):
C n X M X M X 1 1 n n M 1 1 1 n X n M Formülde yer alan mutlak değer, dış tcaret açık veya fazlasının dkkate alınmadığını fade etmektedr. Endüstr bazında bell br toplulaştırma düzeynde dengel br tcaret mevcutsa B formülü kullanılablmektedr. Endüstr veya grup bazında tcaret açık veya fazlası varsa, bu tcaret dengeszlğnn etklernn gderlmes gerekmektedr. Aks taktrde EİT oranı olduğundan düşük hesaplanmaktadır (Greenaway ve Mlner, 1981: 756; Doğaner, 2001: 15-16). Düzeltlmş endeks (C), temel endeksten (B) dama daha büyük hesaplanır, çünkü C nn paydası, B nn paydasına göre daha küçüktür (Grubel ve Lloyd, 1971: 498). 3. Türkye Ekonoms nde EİT n Yapısı Bu bölümde öncelkle Türkye nn EİT yapısını ele alan öneml çalışmalara değnlecek, takben de tarafımızdan yapılan hesaplamalara yer verlecektr. Çepn ve Köse (2000), SITC 2 basamaklı ayrıma göre Türkye nn, çeştl OECD ve AB ülkeler le dış tcaretnde EİT oranlarını hesaplamışlardır. 1989-99 peryodunu kapsayan çalışmada, Türkye nn EİT oranlarında sözkonusu dönemde artış görüldüğü ve AB ülkeleryle olan EİT oranlarının, dğer ülkelere kıyasla daha yüksek olduğu tespt edlmştr. 1993-1998 peryodu tbaryle AB le Türkye arasındak EİT araştıran Erk ve Tekgül (2001: 11-15), Türkye nn Portekz ve Yunanstan le ortalama EİT payının % 37 ve %38 olduğunu belrtrken, bu ülkelern coğraf yapı ve hracata konu olan mal grupları tbaryle Türkye ye en benzer ülkeler olduğuna dkkat çekmşlerdr. 1992-1997 dönem AB ve Orta Asya dak Türk Cumhuryetler le Türkye arasındak tcaret ele alan Doğaner (2001a: 61-76), tcaret bçmlernn daha çok EAT ntelğnde olduğunu ve özellkle demr-çelk ve kmya ürün gruplarında EİT yapısı görüldüğünü belrtmştr. Dğer br çalışmasında yne Doğaner (2001b: 15-30), Türkye nn karşılaştırmalı üstünlüğe sahp olduğu blnen tekstl sektörü bağlamında EİT n payını araştırmış ve 1990-1997 peryodunda artış gösterdğn tespt etmştr. Sektörün karşılaştırmalı üstünlüğünü kaybetmekte olduğuna değnen Doğaner, bu durumu zlenen lberal dış tcaret poltkaları le hracat yanında thalâtın da artması sonucunda, yerl üretmn yern thal mallarının almasına, dolayısıyla da EİT oranının artmasına bağlanmıştır. Küçükahmetoğlu (2002), 1989-1998 yıllarına at verler kullanarak, Türkye nn AB, AB-Dışı ve toplam EİT değerlern hesaplamış, EİT etkleyen değşkenler de dkkate alarak, Türkye nn EİT yapısını analz etmştr. Analz bulgularına göre, Türkye nn EİT oranları görel olarak düşüktür ancak artma eğlmndedr. Gümrük Brlğ sonrası dönemde AB le olan EİT değerlernde yükselme dkkat çekmektedr. Ayrıca standart teknoloj ürünlerndek EİT, ara ve ler teknoloj ürünlerndek EİT düzeylernden daha yüksek bulunmuştur. Sanay ürünlerde EİT, brncl ürünlere kıyasla daha yüksektr. Brncl ürünlerde EİT ortaya çıkması, ürün özellkler ve pazar yapısı bakımından braz daha zordur. Bu nedenle SITC 5-8. gruplarda EİT, SITC 0-4. gruplara göre daha yüksektr. Analzde, Türkye nn AB le tamamlayıcı konumda olduğu, EİT bu nedenle yeternce artmadığı, standart teknoloj ürünlerndek EİT n, ara ve ler teknoloj ürünlerndek EİT den daha yüksek olduğu, 1989-1998 dönemnde AB le olan tcaretn artış gösterdğne değnlmştr (Küçükahmetoğlu, 2002: 42-48). Kösekahyaoğlu (2002: 122-130), 1980 l yılların başlarından tbaren zlenen lberal dış tcaret poltkaları bağlamında, Türkye nn 1975-1990 dönem EİT nn seyr ve lberalzasyon sürec le lşksn ncelemştr. 1980 lern başında lberalzasyon programının uygulanması le beraber EİT oranlarının arttığı tespt edlmştr. Sadece statk anlamda (GL) değl aynı zamanda dnamk anlamda da artış gözlenmş olup, tcar lberalzasyonun EİT teşvk ettğ sonucuna varılmıştır. Türkye nn AB ülkeler le arasındak kalkınma sevyeler ve talep yapılarındak farklılıkların etksyle düşük seyreden EİT oranlarının, sözkonusu farklılıkların nspeten daha düşük olduğu Yunanstan, İspanya ve Portekz le daha yüksek gerçekleştğne değnlmştr. 76
OECD hesaplamalarına göre, Türkye OECD ülkeler arasında nspeten düşük ve durağan EİT düzeylerne sahptr. İmalât sanay EİT nn toplam tcaret çndek payı; 1988-1991 ve 1992-1995 dönemlernde yaklaşık %36 ken, 1996-2000 de %40 a yükselmştr (OECD, 2002: 161). Türkye-AB ülkeler arasındak malât sanay ürünler le ürünlern teknolojk özellklerne göre EİT, 1989-2003 dönem, standart ve düzeltlmş GL endeksn kullanarak nceleyen Devren (2004), 75 ürün grubunda endeks değernn %50 nn üzernde olduğunu tespt etmştr. GB anlaşmasını takben 1996-2003 peryodunda; der-kauçuk, tekstl, cam ve seramk, demr-çelk, demr dışı metal ürünler, makne ve ulaşım araçları le dğer sanay ürünler endüstrlernde yoğun EİT gözlenmştr. Kmya, plastk, orman ve maden eşya endüstrlernde se ağırlıkla EAT sözkonusudur. En yoğun EİT endeks mamul mallar grubunda görülmüştür. 0,50 endeks değernn üzernde olan ve EİT tespt edlen 75 ürün grubunun 43 ü standart teknoloj, 25 ara teknoloj ve 7 s de ler teknoloj ürün grubuna attr. Özetle, yoğunlaşma standart teknoloj ürünlerndedr. Türkye-AB arasındak EİT düzey genel olarak %50 nn altında bulunmuştur. Türkye le AB nn tamamlayıcı ekonomler durumunda olduğu bu nedenle de EİT oranlarının düşük, EAT oranlarının yüksek olduğu vurgulanmıştır. Türkye nn EİT düzeynn artması çn, Türkye nn gelşmş ülke konumuna gelmes, rekabet gücünün artması, ara ve ler teknoloj ürünler tcaretnde yoğunlaşması gerektğne değnlmştr (Devren, 2004: 124-125). Türkye le AB ülkeler arasındak EİT n önemn araştıran Yenlmez ve Kutlu (2005: 62-63), gümrük brlğ sonrası dönemde gerek EİT oranları gerekse tcar ürün çeştllğ sayısında belrgn artış tespt etmştr. 1985-2001 dönemnde Almanya le Türkye arasındak EİT dğer ülkelerden daha yoğun gerçekleşmştr. EİT n yoğun görüldüğü ürün grupları sına ürünler olup, Türkye nn AB ülkeler le ler teknoloj gerektren ürünlerde rekabet gücü olduğu sonucuna varmışlardır. Emrhan (2005: 4-7), yatay ve dkey EİT ayrımı çerçevesnde, 1989-2002 peryodunda, Türkye le 9 büyük tcaret ortağı (Belçka, Almanya, İtalya, Fransa, Yunanstan, Hollanda, İspanya, İngltere ve ABD) arasındak EİT ncelemştr. Yapılan hesaplamalar, nspeten düşük EİT oranlarına tekabül ettğnden, Türkye nn halâ EAT ntelğnde br dış tcaret yapısına sahp olduğu belrtlmştr. Kaya ve Gacener (2005), Türkye nn 11 komşu ülke le olan EİT n; tarım, madenclk ve malât sanay ürünler çn, SITC Rev2 2 basamaklı ayrıma göre hesaplamıştır. Genel olarak Türkye nn yüksek EİT oranlarına sahp olduğu ülkeler; Bulgarstan, Yunanstan, Romanya, Rusya Federasyonu ve Ukrayna dır. Nspeten düşük olan ülkeler se; Arnavutluk, Azerbaycan, Gürcstan, İran, Moldova ve Surye dr. Ülkelere göre endüstrlern sahp olduğu tcaret tplernn de değerlendrldğ çalışmada, EİT oranlarının nspeten yüksek olduğu ülkelerle olan tcarette, endeks değer 0,50 nn üzernde olan ürün gruplarının, tarımsal ürünler, gıda ve canlı hayvanlar, madenclk ürünler, demr ve çelk, kmyasallar, plastk ürünler, der, kağıt ve kağıt ürünler, makne ve taşıma ekpmanları olduğu gözlenmştr (Kaya ve Gacener, 2005: 9-14). Türkcan (2005, 32-37), 1985-2000 yılları tbaryle, Türkye ve seçlmş OECD ülkeler arasındak ara ve nha mallar EİT n, ülkeye ve endüstrye özgü hpotezler kullanarak test etmştr. EİT n belrleycler bakımından ara ve nha mallar arasında fark bulunamamıştır. Türkye nn tcaretnn öneml br bölümü halâ EAT ntelğndedr. Ara mallarda, ülkeye has faktörlern açıklama gücü, endüstrye has faktörlerden daha yüksek bulunmuştur. Devren ve Karataş (2007, 28-29), Türkye le Çn Halk Cumhuryet arasındak dış tcarette, EİT endeksnn 0,50 den yüksek olduğu sektörler belrlemek, ürün grupları ve teknolojk özellkler tbaryle EİT yapısını açıklamak üzere, 1995-2005 yılları tbaryle br analz yapmıştır. Bu analz sonucunda, Türkye le Çn Halk Cumhuryet arasındak tcaretn daha çok EAT ntelğnde olduğu tespt edlmştr. Kaya ve Gacener (2007: 251-291), EİT oranlarının nspeten yükseklğ le dkkat çeken kmya endüstrs özelnde, Türkye nn bazı AB üyes ülkeler, Rusya, Çn, Bulgarstan, Romanya ve Ukrayna le olan kmya ürünler tcaretn ele almıştır. 1990-2005 dönem tbaryle statk ve dnamk EİT n ölçüldüğü çalışmada, Türkye nn tüm endüstrler bakımından görülen EAT yapısının Kmya endüstrsnde de geçerl olduğu vurgulanmıştır. EİT oranlarının düşük seyrettğ ancak son yıllarda bazı alt ürün gruplarında EİT yönünde artış kaydedldğ, k yönlü tcaret yapısına dönülmeye başlandığı, bu durumun geçmşte net thalâtçı olan Türkye açısında olumlu olduğu çalışmanın dğer bulguları arasındadır. Türkye nn dış tcaretnde EİT n yer ve önemn ortaya koyablmek çn, 1989-2005 dönem tbaryle, ana ülke gruplarına yan AB, AB-Dışı ve Dünya toplamı olarak GL endeksler hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar doğrultusunda ortaya çıkan sonuçlar tablolara aktarılarak rahat zlenmes amaçlanmıştır. Ancak konu bütünlüğünün bozulmaması adına genş yer kaplayan tablolar EK de sunulmuştur. Yne bu bölüm dahlnde ülke ve endüstr düzeynde hesaplanmış EİT oranlarına da yer verlmştr.
Türkye nn AB Ülkeler (AB25) le Tcaretnde EİT Endeksler Nha hedef olarak tam üyelğn belrlendğ ve çalışmaları halâ sürdürülen AB ye katılım sürecnde, Türkye le AB25 ülkeler arasındak toplam tcarete lşkn hesaplanan EİT oranları, dış tcaretn yönelm bakımından yol göstercdr. EK 1 ve EK 2, Türkye-AB dış tcaretne at EİT oranlarını yansıtmaktadır. Çalışmada, Standart Industral Trade Classfcaton (SITC) Rev 3 bazlı, 3 ve 4 basamaklı dış tcaret verler kullanılmıştır. Esasen 3 basamaklı ayrım terch edlmştr. Ancak toplulaştırma düzey azaldıkça yan basamak sayısı arttıkça endüstrlern endeks değerlernn daha düşük hesaplanıp hesaplanmadığını göreblmek çn 4 basamaklı ayrıma göre hesaplanan oranlara da yer verlmştr. Ek 1 (3 basamaklı ayrım) ve Ek 2 (4 basamaklı ayrım) de yer alan oranlar karşılaştırıldığında, bu durum açıkça teyt edlmektedr. Breysel endüstrlern endeks değerler karşılaştırıldığında rahatlıkla görüleblen farklılık, SITC 0-4, SITC 5-8 ve SITC 0-8 endüstrler toplamında da görülmektedr. Örneğn 2005 yılında; 0-4 yan brncl mal grupları, 5-8 yan malât ve 0-8 yan tüm gruplar toplamında 3 basamaklı ayrıma göre sırasıyla (0,32-0,40-0,39) olan EİT oranları, 4 basamaklı toplulaştırma düzeynde yne aynı sırayla (0,22-0,35-0,34) olarak hesaplanmıştır. Ağırlıklı ortalama GL (B) endeksne göre 1989-2005 dönemnde endüstrlern çoğunda artan EİT oranları, toplam tcaret çnde en öneml paya sahp olan malât sanay (SITC 5-8) başta olmak üzere brkaç önemsz stsna harç yükselme kaydetmştr. Endüstrler, 1989-2005 dönemnn çndek bazı yıllarda 2005 değerlernden yüksek değerler görse de, brncl mal grupları ve malât şeklnde toplandıklarında, 2005 yılı tbaryle, 1989-2005 peryodunda ulaşılan en yüksek düzeydedrler. Yne blg amaçlı olarak Türkye nn dış tcaretndek dengeszlk dkkate alınarak yapılan düzeltme sonucu (C endeks), B endeks değerlernden hayl yüksek oranlarla karşılaşılmıştır. Örneğn 2005 yılı tbaryle SITC (0-4), SITC (5-8) ve SITC (0-8) gruplarında B endeksler sırasıyla (0,32-0,40-0,39) ken, düzeltlmş (C) endeksler sırasıyla (0,38-0,47-0,44) dür. Endüstr grupları bakımından yapılan düzeltme yanıltıcı sonuçlar verebldğnden, bu çalışmada düzeltlmemş B endeks le hesaplanan oranlar kullanılmıştır. AB le tcaretmzde brncl ürün gruplarında EİT oranları 0,19-0,32 aralığında seyretmş ve 2005 yılında 0,32 olarak gerçekleşmştr. İmalât sanaynde (SITC 5-8) EİT oranları 0,22 den başlayarak 2005 yılında 0,40 a gelmştr. Dış tcarettek ağırlığı dkkate alındığında malât sanay gruplarındak EİT oranlarının, genel toplam tüm gruplar EİT oranını yukarıya çektğ görülmektedr. Tüm gruplar toplamında (SITC 0-8) 2005 yılı tbaryle AB le EİT oranı 0,39 veya yüzdelk fadesyle %39 olarak gerçekleşmştr yan AB le tcaretmzn %39 u endüstr-ç ntelğndedr. Şu halde ekonomnn dışa açık sektörler bakımından AB le rakp olmaktan zyade tamamlayıcı ekonom durumunda olduğumuz ve tcaretmzn genelde karşılaştırmalı üstünlükler temelnde gerçekleştğ söyleneblr. AB le tcaretmzde ürün gruplarının teknolojk özelklerne göre en yüksek EİT oranları ara teknoloj ürünlerndedr. 2005 tbaryle 0,50 endeks değerne ulaşan bu grup dışında, standart teknoloj ve yüksek teknoloj ürünler EİT nn yıllar tbaryle yükseldğ gözlenmektedr. Yne 2005 de ler teknoloj ürünler EİT oranı 0,22 ken, standart teknoloj ürünler 0,36 sevyelerndedr. Bunun ekonomk anlamı Türkye nn teknoloj üretmede henüz yeterl düzeye ulaşamadığı ve yüksek katma değer yaratablecek teknolojl endüstrlern tam anlamıyla gelştremedğdr. Türkye nn AB-Dışı Ülkelerle Tcaretnde EİT Endeksler Türkye nn AB dışında kalan ülkeler le olan toplam tcaret Türkye-AB-Dışı ülkeler tcaretn oluşturmaktadır. AB le olan tcarette olduğu gb yne hem 3 hem de 4 basamaklı ayrıma göre EİT oranları hesaplanmıştır. EK 3 de 3 basamaklı ayrıma göre, EK 4 de se 4 basamaklı ayrıma göre Türkye-AB-Dışı ülkeler EİT hesaplamaları yer almaktadır. 3 basamaklı toplulaştırma düzeynde hesaplanan EİT oranlarının, 4 basamaklı toplulaştırma düzeynde tespt edlen oranlardan yüksek olduğu yne açıkça görülmektedr. Ağırlıklı ortalama GL (B) endeksne göre Türkye-AB-Dışı ülkeler EİT 1989-2005 dönemnde endüstr bazında yıldan yıla dalgalanmalar yaşamıştır. Bazı endüstrlerde artan endeks bazılarında yatay seyr zlemş, bazılarında gerye gelmştr. Ancak SITC 7 ve 8 kodlu endüstrlerde artan EİT, brncl ürünlerdek %21 lk oranı yukarıya çekmş ve tüm gruplar EİT oranının 0,34 olmasını sağlamıştır. İmalât sanaynde (SITC 5-8) EİT oranı 2005 yılı tbaryle 0,39 dur. Türkye nn dış tcaretndek dengeszlk dkkate alınarak yapılan düzeltme (C endeks) sonucunda yne (B) endeks değerlernden yüksek oranlarla karşılaşılmıştır. Örneğn 2005 yılı tbaryle brncl ürünler (SITC 0-4) ve malât sanay (SITC 5-8) gruplarında B endeksler sırasıyla (0,21) ve (0,39) ken, düzeltlmş (C) endeksler (0,47) ve (0,51) olmuştur. AB-Dışı ülkeler toplamında, brncl ürün grupları EİT oranları 0,13-0,17 arasında değşrken 2005 yılında 0,21 olarak gerçekleşmştr. İmalat sanaynde (SITC 5-8) EİT oranları 0,30-0,39 aralığında seyrederek yne 2005 tbaryle 0,39 olmuştur. İmalât sanay, tüm gruplar toplamı EİT n yne yukarıya çekmş ve AB- Dışı ülkelerle olan tcarette EİT oranının 0,34 yan %34 olmasını sağlamıştır. İmalât sanay de dahl tüm 78
gruplarda AB-Dışı ülkelerle EİT oranları AB le olan EİT oranlarından düşüktür. Bunun neden, AB-Dışı ülkeülkelerle olan brncl ürünler EİT nn, AB-Türkye tcaretndeknden çok daha düşük olmasıdır. AB kapsamında 25 ülkeyle tcarette bulunan Türkye, AB-Dışı tcaretnde sayıca çok daha fazla ekonom le lşklenmektedr. Dolayısıyla ntelksel olarak brbrnden oldukça farklı ülkelerle tcaret yapınca, endüstrlern hacmlerne bağlı olarak tcaret çeştlenmekte, ürün farklılaştırması ve ölçek ekonomlernn devreye grmes zorlaşmakta, geleneksel unsurlar ön plana çıkmaktadır. Ürünlern teknolojk özelkler dkkate alınarak yapılan EİT hesaplamaları, blhassa son yıllarda dengel br dağılım olduğunu ve her üç grupta da %32-37 cvarında EİT gerçekleştğn yansıtmaktadır. Her ne kadar 1989-2005 arası dönemde ler teknoloj ürünler EİT %40 ların üzerne çıksa da sonrak yıllarda bu muhafaza edlememş ve oran düşmüştür. Standart teknoloj çeren gruplarda son 3 yıldır %32 oranında sabt br EİT görülmüştür. Türkye nn Dünya Ülkeleryle Toplam Tcaretnde EİT Endeksler Türkye nn Dünya ülkeler le EİT oranları, 3 basamaklı ayrıma göre EK 5, 4 basamaklı ayrıma göre de EK 6 da görülmektedr. Türkye nn AB ve AB-Dışı tcaret toplamından oluşan dünya tcaret EİT oranları, AB ve AB-Dışı tcaretn, genel toplamdak paylarına göre şekllenmektedr. Ürün gruplarında yne yıllar tbaryle değşen EİT oranları dkkat çekmektedr. Ancak 2005 yılı tbaryle dört ana ürün grubunda %50 nn üzernde EİT gözlenmştr. Blhassa 6 ve 7 ürün gruplarında %52 ve %54 EİT görülmüştür. Bu olumlu br gelşmedr. Tcaretn geleneksel faktörlerden zyade, EİT belrleyen değşkenlerden etklenmeye başladığını ortaya koymaktadır. Brncl ürün grupları, malât sanay ve tüm gruplar toplamında EİT oranlarının 1989-2005 dönemnde sürekl gelşme kaydettğ tablodan anlaşılmaktadır. 2005 yılı tbaryle de, toplam tcaretn 0,40 yan %40 ı EİT ntelğnde gerçekleşmştr. İlerleyen dönemlerde bu oranın yükseleceğ ve %50 y geçerek EİT ağırlıklı br yapı görüleceğ bekleneblr. Dış tcarettek dengeszlk dkkate alındığında tüm gruplar toplamında %51 EİT düzeyne ulaşılmaktadır. Ürünlern teknolojk özellkler tbaryle AB-Dışı le olan tcarete benzer br yapı görülmekte, ara teknoloj ürünlernde %47 gb yüksek br EİT görülse de ler teknoloj ürünler EİT nn yıllar tbaryle yükseldğ ve 2005 de %32 olarak gerçekleştğ anlaşılmaktadır. Türkye nn Ülkelere Göre EİT Endeksler Öncek bölümde 3 ana ülke grubuna göre hesaplanan EİT oranları, bu kısımda AB ülkelernn tamamı (AB25) ve AB-Dışı ülkelerden tcaretmzdek payları dkkate alınarak seçlen 15 olmak üzere toplam 40 ülke bakımından, 2005 yılı tbaryle detaylı olarak hesaplanmıştır. AB ülkelernn tamamı analze katıldığından br sorun yoktur. Ancak AB-Dışı ülkeler kapsamında dış tcaret toplamının önemsz kabul edlebleceğ kadar düşük tutarda olduğu ülkeler bulunmaktadır. Analz bütünlüğünü bozmamak adına burada br terch yapılmış ve dış tcaretmzdek payları da dkkate alınarak 15 ülke seçlmş, Türkye nn AB-Dışı kapsamında sadece bu ülkelerle olan EİT hesaplanmıştır. Hemen eklemek gerekr k, bu analz 2005 yılı verlerne göre yapıldığından, Bulgarstan ve Romanya da 2007 yılında AB ye tam üye olduğundan, AB-Dışı ülkeler arasında yer almaktadırlar. AB-Dışı 15 ülke ve AB üyes 25 ülke toplandığında, Türkye dış tcaret hacmnn %80,7 sn, hracatın %75 ve thalâtın %84 ünü temsl edecek br örneklem oluşturulmuştur. 2005 yılı tbaryle GL düzeltlmemş (B) ve düzeltlmş (C) endeksler kullanılarak yapılan hesaplamalarda elde edlen bulgulara göre; Fransa, Almanya, İtalya, Polonya ve İspanya le olan tcaretmzde tüm gruplar (SITC 5-8) genel EİT oranı 0,30 un üzerndeyken, Avusturya, Belçka, Çek Cumhuryet, Yunanstan, Hollanda, Portekz, Slovenya ve İngltere çn 0,20-0,29 aralığında, kalan 12 ülke çnse 0,20 nn altındadır. Frekans dağılımı olarak 5 ülkenn 0,30 (%30) un üzernde EİT oranına sahp olması, AB25 genel oranın 0,39 olarak gerçekleşmesnn neden; 5 ülkenn tcaretmzdek toplam ağırlığının, dğer AB üyelernn toplamından daha yüksek olmasıdır. Dolayısıyla ağırlıklı ortalama endeks değern yükseltmektedrler. Aslında bu durum br dezavantajı da yansıtmaktadır. Dış tcaretmzn AB ülkeler çnde sadece 5 ülkede yoğunlaşması, tcar bağımlılığı berabernde getreblr. Genş ekonomk sınıflar çerçevesnde dış tcaretmzn yapısına göre, thalâtımızın büyük kısmı ara ve yatırım mallarına ayrılmışken, hracatımızın ağırlığı ara ve tüketm mallarındadır. İhracatın thalâta bağlılık dereces gözönüne alındığında bu 5 ülkeye karşı hassas br konumda olduğumuz söyleneblr. Tüm gruplarda (SITC 0-8) en yüksek EİT oranı Fransa le olan tcarette kaydedlmştr (0,40). Daha sonra İspanya (0,37), İtalya (0,35) ve Almanya (0,32) gelmektedr. Malta le brncl ürünler EİT 0,40 yan %40 dır. 3-4-6-7 ürün gruplarında brkaç ülke harç genelde yüksek EİT oranları gözlenmştr. AB-Dışı Ülkelerle Türkye arasındak EİT oranlarına göre; AB-Dışı ülkeler toplamında tüm gruplar EİT oranı 0,34 ken malât sanay endeks değer 0,39 ve brncl ürünler 0,21 dr. İsral harç hçbr ülkenn EİT oranı toplamda 0,30 u geçmemştr. Brncl ürünlerde %62 EİT gözlenmştr. Mneral yakıt ve yağlar (SITC 3)
ana ürün grubunda İsral le %91 EİT gözlenmş olup, neredeyse tam EİT yapısı ortaya çıkmıştır. ABD le 4 (0,55), Norveç (0,54) ve Bulgarstan (0,47) le çk ve tütün ana endüstrsnde (SITC 1) yne yüksek EİT gözlenmştr. AB ve AB-Dışı ülkelere at EİT blglern, lgl ülkelern dış tcaret hacm çndek payları le lşklendrerek aynı tablo çne aldığımızda Tablo 1 ortaya çıkmakta, AB ülkeleryle tcarette lk 5 ülkenn oransal payları ve EİT oranlarının yükseklğ daha net görülmektedr. Almanya, İngltere, İtalya, Fransa ve İspanya toplamının yan lk 5 ülkenn; Türkye nn toplam hracatındak oransal payları %37,9, toplam thalâtındak oransal payları %30,2 ve dış tcaret hacmndek oransal payları toplamı da %33,2 dr. AB25 ülkelernn toplam hracattak payının %52, thalâttak payının %42 ve dış tcaret hacmndek %46 payları dkkate alındığında, AB ülkelerne olan hracatın yarısından fazlası, thalât ve tcaret hacmnn de üçte ksnn bu lk 5 ülkeyle yapıldığı ortaya çıkmaktadır. Bahs geçen beş ülkenn EİT oranları da, İngltere harç tüm AB ülkeler çnde en yüksek EİT oranlarına şaret etmektedr. Tablo 1. Türkye Dış Tcaretnn Ülkelere Göre Oransal Dağılımı ve EİT Oranları(2005) ÜLKELER TURKIYENIN İHRACATINDAKİ PAYI TURKIYE'NİN İTHALATINDAKİ PAYI TURKIYE'NİN TOPLAM TİCARETİNDEKİ PAYI TÜRKİYE İLE EIT ORANI (SITC 0-8) AB ÜLKELERİ 1 Almanya 12,9 11,7 12,1 32 2 İngltere 8,1 4,0 5,6 21 3 İtalya 7,6 6,5 6,9 35 4 Fransa 5,2 5,0 5,1 40 5 İspanya 4,1 3,0 3,5 37 6 Hollanda 3,4 1,8 2,4 20 7 Belçka 1,8 1,9 1,9 23 8 Yunanstan 1,5 0,6 1,0 20 9 Polonya 1,1 1,1 1,1 33 10 Danmarka 1,0 0,4 0,6 10 11 İsveç 0,9 1,2 1,1 13 12 Avusturya 0,9 0,8 0,8 24 13 İrlanda 0,6 0,6 0,6 5 14 Portekz 0,5 0,3 0,4 26 15 Macarstan 0,5 0,8 0,7 12 16 Slovenya 0,5 0,2 0,3 25 17 Fnlandya 0,4 0,8 0,7 5 18 Çek Cumh 0,4 0,6 0,5 23 19 Malta 0,4 0,0 0,2 12 20 Ltvanya 0,2 0,1 0,2 4 21 Slovak Cumh. 0,2 0,3 0,3 12 22 Letonya 0,1 0,0 0,0 2 23 Estonya 0,1 0,1 0,1 2 24 Lüksemburg 0,0 0,1 0,1 10 25 G.Kıbrıs 0,0 0,0 0,0 5 AB25 52,3 42,1 46,1 39 AB DIŞI ÜLKELER 1 A B D 6,7 4,6 5,4 18 2 Rusya Fed. 3,2 11,1 8,0 2 3 Romanya 2,4 2,0 2,1 18 4 İsral 2,0 0,7 1,2 28 5 Bulgarstan 1,6 1,0 1,2 20 6 İran 1,2 3,0 2,3 4 7 Ukrayna 1,1 2,3 1,8 6 8 Cezayr 1,1 1,5 1,3 1 9 İsvçre 0,8 3,5 2,4 6 10 Surye 0,8 0,2 0,4 11 11 Çn 0,7 5,9 3,9 3 12 Azerbaycan 0,7 0,2 0,4 5 13 Norveç 0,3 0,3 0,3 5 14 Japonya 0,3 2,7 1,8 2 15 Güney Kore 0,1 3,0 1,9 3 (15 Ülke Toplamı) [23,2] [41,8] [34,6] * AB-DIŞI TOPLAMI 47,7 57,9 53,9 34 (AB25 + AB DIŞI 15)* [75,4] [84,0] [80,7] * Analze dahl edlen 25 AB ülkesnn toplam hracattak payı %52,3 ve dış tcaret hacmndek payı %46,1 ken EİT oranları ortalaması %39 dur. Bu analz çn AB-Dışı ülkelern tamamını oluşturduğu varsayılan AB-Dışı 15 ülkenn toplam hracattak payı %47,7 ve dış tcaret hacmndek payı %53,9 ken, ortalama AB-Dışı EİT oranı %34 olarak hesaplanmıştır. İhracattak payları daha yüksek, toplam tcaret hacmmzdek payı daha düşük olan AB ülkeler le, daha endüstr-ç yoğun br tcaret yapımız olduğu anlaşılmaktadır. 80
Türkye nn SITC Endüstrlerne Göre EİT Endeksler Bu bölümde, 2005 yılı tbaryle, SITC ana ürün gruplarının EİT oranlarına değnlecektr. AB ve AB- Dışı ayrımı temelnde ele alınacak olan konunun daha rahat değerlendrleblmes çn SITC ürün gruplarının, AB ve AB-Dışı hracat le thalât çndek oransal paylarına da değnlecektr. Endüstrlern EİT oranları rdelenrken bu payların dkkate alınması, varılacak sonuçların daha sağlıklı olmasını sağlayacaktır. Türkye nn 2005 yılı tbaryle, malât-dışı (brncl endüstrler), malât ve tüm endüstrler ayrımına göre, 3 basamaklı endüstrler bazında hesaplanan EİT oranları aşağıdak tabloda 1 basamak düzeynde sunulmuştur (Tablo 2). Tablo 2. SITC Ana Ürün Grupları İtbaryle Türkye'nn EİT Endeksler ÜLKELER İMALÂT DIŞI (SITC 0-4) İMALÂT SANAYİ (SITC 5-8) TÜM ENDÜSTRİLER (SITC 0-8) 1996 2005 1996 2005 1996 2005 AB Ülkeler (AB25) 0,24 0,32 0,24 0,40 0,24 0,39 AB Dışı Ülkeler 0,14 0,21 0,36 0,39 0,27 0,34 Dünya 0,19 0,26 0,33 0,43 0,29 0,40 Kaynak: TUİK'den CD ortamında alınan SITC 3-4 basamaklı 1989-2005 yılları Türkye hracat ve thalât verler kullanılarak tarafımızdan hesaplanmıştır. 2005 yılında tüm ülke grupları çn malât sanay EİT oranlarının, malât dışı endüstrlerden daha yüksek olduğu açıkça görülmektedr. AB ülkeler le olan tcarettek malât sanay EİT oranları, 1996 yılına yan Türkye nn AB le gümrük brlğne grdğ yıla kıyasla 2005 yılı tbaryle, AB-Dışı ülkelerdeknden daha fazla artmıştır. AB nn hracatımızdak payının %42, thalâtımızdak payının %53 olması, ayrıca bu k akım çnde malât endüstrlernn % 55 n üzernde pay sahb olması nedenyle, tüm endüstrler EİT oranının asıl belrleycs malât endüstrler olmuştur. AB-Dışı ülkeler çn de benzer analz yapılablr. AB-Dışı ülkelern hracattak payı %58, thalâttak payı %47 dr. Bu k akım çnde malât endüstrlernn oransal payı AB nn oranlarından daha düşüktür ve % 44 düzeyndedr. Brncl ürünlern hracattak ağırlığı %85, thalâttak ağırlığı %55 dr. Dolayısıyla malât endüstrlernn poztf etksne rağmen, AB-Dışı EİT oranların nspeten düşük kalmasında etkl olan düşük EİT oranlı malât dışı endüstrlerdr. Ancak aralarında çok fazla br oransal fark da yoktur. SITC ana grupları ve alt grupları tbaryle, EİT bakımından endüstrlern performansları aşağıda açıklanmıştır. Her ana grubun başında, öncelkle AB ve AB-Dışı ülkeler ayrımına göre hracat ve thalâtımızdak oransal payı belrtlecektr. Daha sonra endüstr bazlı ağırlıklandırılmamış GL endeks le ölçülen EİT n görüldüğü öneml endüstrler EİT oranlarıyla (parantez çnde) brlkte verlecek, en sonunda da EİT performansı gözlenen tüm alt endüstrlern, lgl ana grubun (örn. SITC 1. İçkler ve Tütün) hracat ve thalâtındak % payına vurgu yapılacaktır. Böylece gerek ana gerekse alt endüstrler bazında, Türkye nn EİT nde endüstrlern görecel önem de ortaya çıkmış olacaktır. SITC 0. CANLI HAYVANLAR VE GIDA MADDELERİ Bu grubun AB ye hracatımızdak payı %38 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %52 dr. AB den thalâtımızdak payı %51 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı %49 dur. EİT gözlenen endüstrlern başlıcaları şunlardır: 022-Süt ve Krema (0,94) 034-Balıklar taze ve dondurulmuş (0,56), 072- Kakao (0,54), 074-Çay (0,96), 098-Başka yerde bulunmayan gıda müstahzarları (0,94). Faktör donatımları ve doğal kaynaklarla lşkl olan bu grupta, EAT veya kalteye bağlı olarak farklılaştırılmış ürünler açısından EİT gözleneblmektedr.
EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %22 ve %48 dr. SITC 1. İÇKİLER VE TÜTÜN Bu grubun AB ye hracatımızdak payı %43 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %57 dr. AB den thalâtımızdak payı %40 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı %60 dır. EİT gözlenen endüstrlern başlıcaları, 121-Yaprak tütün ve tütün döküntüler (0,56), 122- İşlenmş tütün (0,87) dür. Tüketclern aynı endüstr grubuna dahl olan ama farklı türlern yoğun tükettğ ürünlerle karakterze olur. EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %90 ve %96 dır. SITC 2. AKARYAKIT HARİÇ YENİLMEYEN HAMMADDE Bu grubun AB ye hracatımızdak payı %28 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %72 dr. AB den thalâtımızdak payı %50 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı yne %50 dr. EİT gözlenen endüstrlern başlıcaları şunlardır: 278- Ham mneraller (0,81), 283- Bakır cevherler, matları ve çöktürülmüş bakır (0,61), 288- Küller, döküntü ve hurdalar (0,88), 291-Hayvansal Ürünler (0,87) ve 292-Btksel ürünler (0,59). Doğal kaynaklara ve hammaddelere bağlı br endüstr yapısı serglerler. EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %51 ve %29 dur. SITC 3. MİNERAL YAKITLAR, YAĞLAR VB. Bu grubun AB ye hracatımızdak payı sadece %5 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %95 dr. AB den thalâtımızdak payı %27 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı %73 dür. EİT gözlenen endüstr: 334- Petrol ve btümenl mnerallerden üretlen (ham harç)yağlar (0,71). 344- Sıvılaştırılmış etlen, proplen, butlen, petrol gazı (0,48 EİT oranı le potansyel taşımaktadır). Faktör donatımlarının ve üretm kapastesnn öneml olduğu ürün grubudur. EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %99 ve %34 dür. SITC 4. HAYVANSAL, BİTKİSEL KATI VE SIVI YAĞLAR, MUMLAR Bu grubun AB ye hracatımızdak payı %12 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %88 dr. AB den thalâtımızdak payı %52 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı %48 dr. EİT gözlenen endüstrlern başlıcaları: 421-Btksel sıvı yağlar (0,98) ve 431- İşlenmş hayvansal ve btksel katı veya sıvı yağlar (0,99) dır. EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %100 ve %90 dır. SITC 5. BAŞKA YERDE BELİRTİLMEYEN KİMYA SAN. VE BUNA BAĞLI SANAYİ ÜRÜNLERİ Bu grubun AB ye hracatımızdak payı %62 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %38 dr. AB den thalâtımızdak payı %29 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı %71 dr. EİT gözlenen endüstrlern başlıcaları şunlardır: 532- Dyabette kullanılan btksel ve hayvansal menşel hulasalar (0,94), 553- Parfüm ve kozmetk veya tuvalet müstahzarları (0,83), 554- Sabunlar, temzleme ürünler (0,71), 579- Plastkten döküntü, kalıntı ve hurdalar (0,88), 582- Plastklerden levhalar, plakalar (0,80) EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %64 ve %24 dür. SITC 6. BAŞLICA SINIFLARA AYRILAN İŞLENMİŞ MALLAR Bu grubun AB ye hracatımızdak payı %41 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %59 dur. AB den thalâtımızdak payı %39 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı %61 dr. EİT gözlenen endüstrlern başlıcaları: 612- Başka yerlerde belrtlmeyen dğer şlenmş der ve köseleler (0,89), 621- Kauçuk ve kauçuktan eşya (0,89), 625- Kauçuktan ç ve dış lastkler (0,71), 629- Kauçuk ve kauçuktan dğer eşya (0,97), 634- Kaplamalık ağaçlar-levhalar-kontraplak-sırık-kazık vs. le ağaç yünü (0,55), 642- Lflerden mamul eşya (0,63), 651- Tekstl plkler (0,80), 652-Pamuklu mensucat (0,92), 653-Sentetk veya sun flamentler (0,72), 657- Özel plkler ve dokunmamış mensucat (0,84), 664-Cam (1,00), 672-Demr veya çelkten külçe (0,99), 678- Demr veya alaşımsız ve paslanmaz çelkten teller (0,94), 684-Alümnyum (0,70), 699- Dğer ad metallerden eşya (0,98) dır. 82
EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %80 ve %86 dır. SITC 7. MAKİNE VE ULAŞTIRMA ARAÇLARI Bu grubun AB ye hracatımızdak payı %63 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %37 dr. AB den thalâtımızdak payı %65 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı %35 dr. EİT gözlenen endüstrlern başlıcaları şunlardır: 713- Motorlar ve aksamı (0,51), 714- Dğer makne ve motorlar, elektrkl olmayanlar (0,74), 722- Traktörler (0,87), 727- Gıda şleme maknaları (0,98), 733- Metal şlemeye mahsus maknalar (0,78), 741- Isıtıcı ve soğutucu ekpmanlar (0,65), 771- Elektrkl güç maknaları (716 harç) (0,84), 772- Elektrk devreler, rezstanslar (0,62), 781- Motorlu yolcu taşıtları (0,99), 782- Eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar (0,81), 784- Motorlu taşıtların aksam ve parçaları (0,61), 786- Römorklar ve yarı römorklar (0,97), 792- Hava taşıtları, uzay araçları (0,90), 793- Gemler ve suda yüzen taşıtlar (0,92). EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %95 ve %65 dr. SITC 8. ÇEŞİTLİ MAMÜL EŞYA Bu grubun AB ye hracatımızdak payı %48 ken AB-Dışı hracatımızdak payı %52 dr. AB den thalâtımızdak payı %68 ken, AB-Dışı ülkeler grubundan thalâtımızdak payı %32 dr. EİT gözlenen endüstrlern başlıcaları şunlardır: 812- Demr, çelk ve seramkten radyatörler (elektrksz) (0,56), 813- Işıklı sm tabelaları ve aksamı (0,96), 821- Moblya, aksam ve parçaları (0,68), 831- Sandıklar, bavullar, çantalar ve kılıflar (0,52), 851- Ayakkabılar ve aksamı (0,69), 893-Plastkten mamul eşya (0,93). EİT gözlenen endüstrlern toplam hracat ve thalâtlarının, grubun toplam hracat ve thalâtı çndek payları sırasıyla %26 ve %38 dr. Ağırlıklandırılmamış GL endeks kullanılarak 3 basamaklı alt endüstrler düzeynde yapılan hesaplamalara göre endeks değer 0,50 nn üzernde olan endüstr sayılarının gelşm 1995-2005 yılları tbaryle Tablo 3 de, 2005 tbaryle 261 endüstrnn endeks değerlernn frekans dağılımları da Tablo 4 de görülmektedr. Tablo 3. Yıllar İtbaryle GL Endeks Değer Bj>0,50 olan 3 Basamaklı Endüstr Sayıları YILLAR AB AB DIŞI DÜNYA 1995 57 71 67 1996 57 78 73 1997 56 77 70 1998 59 81 81 1999 73 80 80 2000 59 80 78 2001 69 88 89 2002 71 76 78 2003 71 91 86 2004 78 87 85 2005 81 87 84 Kaynak: TÜİK'den CD ortamında alınan SITC 3 basamaklı 1989-2005 yılları Türkye hracat ve thalât verler kullanılarak tarafımızdan hesaplanmıştır. Yıllar tbaryle EİT gözlenen endüstrlern sayısal gelşmne bakıldığında,1995 yılında; AB le tcarette 57, AB-Dışı ülkelerle tcarette 71 ve toplam da 67 endüstrde EİT gözlenmşken, aradan geçen dönemde çok stkrarlı olmasa da 2005 yılı tbaryle AB le tcarette 81, AB-Dışı tcarette 87 ve toplamda da 84 e ulaşmıştır. 2005 yılı tbaryle EİT endekslernn frekans dağılımlarına bakıldığında, yoğunluk 0,30 un altındadır. Yan EİT oranları düşüktür, ancak artmaktadır. Tablo 4. EİT Endekslernn Frekans Dağılımı (2005)
Endeks ENDÜSTRİ SAYISI % DAĞILIM AB AB DISI DUNYA AB AB DISI DUNYA 0,90-1,00 arası 6 12 11 2,30 4,60 4,21 0,80-0,90 arası 12 13 12 4,60 4,98 4,60 0,70-0,80 arası 16 19 16 6,13 7,28 6,13 0,60-0,70 arası 12 12 14 4,60 4,60 5,36 0,50-0,60 arası 19 14 16 7,28 5,36 6,13 0,40-0,50 arası 16 17 15 6,13 6,51 5,75 0,30-0,40 arası 19 21 23 7,28 8,05 8,81 0,30 dan küçük 147 136 137 56,32 52,11 52,49 TOPLAM GÖZLEM SAYISI 261 261 261 100,00 100,00 100,00 Türkye hracat ve thalâtının Genş Ekonomk Gruplar (BEC) sınıflamasına göre dağılımları Tablo 5 de görülmektedr. Dış tcarette yatırım, ara ve tüketm mallarının oransal paylarını ortaya koyan tabloya göre, 2007 tbaryle gerek hracat gerekse thalâtta en öneml grup ara mallardır. 2005 yılında %41,2 olan ara mallar hracatının toplam hracat çndek payı 2007 yılında %46 olmuştur. Ara mallar thalâtının toplam thalât çndek payı da 2005 de %70,1 ken 2007 yılında %72,7 dr. İhracatta ara malları zleyen tüketm malları grubu 2007 de %40,7 pay alırken, yatırım mallarının payı %12,8 dr. İthalâtta se 2007 tbaryle, ara malları zleyen yatırım mallarının payı %15,9 ve tüketm malları %11 pay almışlardır. 2005-2007 dönemnde, yatırım malları oransal payının hracatta gderek arttığı (10,9-11,0-12,8), thalâtta azaldığı (17,4-16,7-15,9), tüketm mallarında gerek hracat (47,4-44,2-40,7) gerekse thalâttak (12,0-11,5-11,0) payın gderek azaldığı, ara mallarda da hem hracat hem de thalâttak payın yıldan yıla arttığı tabloda açıkça görülmektedr. Tablo 5. Genş Ekonomk Gruplar (BEC) a Göre Dış Tcaretn Yapısı (2005-2007) (%) İHRACAT İTHALÂT 2005 2006 2007 2005 2006 2007 YATIRIM MALLARI 10,9 11,0 12,8 17,4 16,7 15,9 ARA MALLARI 41,2 44,2 46,0 70,1 71,4 72,7 TÜKETİM MALLARI 47,4 44,2 40,7 12,0 11,5 11,0 DİĞER 0,5 0,6 0,4 0,5 0,4 0,4 TOPLAM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kaynak: TUİK, Türkye İstatstk Yıllığı 2007, s.244 Türkye çn hesaplanan EİT oranları ve Tablo 5 n sunduğu blgler brlkte düşünüldüğünde, %40 lar düzeynde ortalama EİT oranlarına sahp olan Türkye nn dış tcaretnde standart teknolojyle üretlen ara malların ağırlıklı olarak tcar değşme konu olduğu anlaşılmaktadır. Buradan da, EİT oranlarının yükselmes çn, daha yüksek katma değer ve teknolojye sahp malların üretlmes ve hracata konu yapılması gerektğ sonucuna ulaşmak mümkündür. Türkye nn Ürünlern Teknolojk Özellklerne Göre EİT Endeksler Bu çalışmada Türkye nn EİT oranları hesaplanırken, ürünlern standart, ara ve yüksek teknolojl olma durumuna göre de ayrılarak EİT oranları ayrı ayrı hesaplanmıştır 4. Bu şeklde teknoloj tabanlı br ayrımın yararı, uzmanlaşmanın tanımlanmasına olanak vermesdr. Farklı teknolojk gruplara dahl olan ürünler, farklı uzmanlaşma düzeyler le temsl edlmektedr. Genel olarak standart teknoloj ürünlernn ler derecede uzmanlaşma gerektrmedğ söyleneblr. Ürünlern teknolojk özellklerne göre hracat ve thalâtın dağılımları AB Ülkeler çn Tablo 6, AB-Dışı ülkeler çn Tablo 7 den zleneblr. Tablo 6. AB Ülkeleryle Tcaretn, Ürünlern Teknolojk Özellklerne Göre Dağılımı 4 Ürünlern teknolojk özelklere göre sınıflandırılmasında F.Foders'n sınıflandırması esas alınmıştır. F.Foders (1996)'dan aktaran Küçükahmetoğlu, 2002: 50 84
ÜRÜNLERİN TEKNOLOJİK ÖZELLİKLERİNE GÖRE Türkye'nn AB Ülkelerne İhracatının Ürün Gruplarına Göre % Dağılımı Türkye'nn AB Ülkelernden İthalâtının Ürün Gruplarına Göre % Dağılımı 1989 2002 2003 2004 2005 1989 2002 2003 2004 2005 1. Standart Teknoloj Ürünler 86,03 65,65 63,49 59,11 58,20 36,13 26,56 27,04 23,26 23,54 2. Ara Teknoloj Ürünler 12,79 29,78 30,91 35,45 35,74 49,08 39,20 41,93 46,52 46,50 3. Yüksek Teknoloj Ürünler 1,17 4,57 5,60 5,44 6,06 14,79 34,24 31,03 30,22 29,97 TOPLAM 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Kaynak: TUİK'den CD ortamında alınan SITC 3 basamaklı 1989-2005 yılları Türkye hracat ve thalât verler kullanılarak tarafımızdan hesaplanmıştır. 1989 yılında standart teknoloj ürünlernn AB ülkelerne hracattak payı %86 ken, 2005 yılına kadar sürekl düşmüş ve %58 e kadar gerlemştr. Standart teknoloj ürünlernn payındak azalma esasen ara teknoloj ürünlernn payındak artıştan kaynaklanmıştır. Yüksek teknoloj ürünlernn payında kısmen artış görülmüştür. AB ülkelernden thalâttın yıllar tbaryle oransal dağılımındak değşme dkkat çekcdr. 1989 tbaryle en yüksek paya sahp olan ara teknoloj ürünler (%49) ve knc sıradak standart teknoloj ürünler thalâtı (%36), 2005 yılı tbaryle azalmış, buna karşılık ler teknoloj ürünlernn payı 1989 dak %14 düzeynden 2005 yılında %30 a çıkmıştır. AB-Dışı ülkelere hracatın oransal dağılımında standart teknoloj ürünlernn payı, 1989 yılında %80 ken 2005 yılına dek sürekl azalmış ve %63 e nmştr. Yüksek teknoloj ürünler ve ara teknoloj ürünlernn payları artarken en büyük artış ara teknoloj ürünlernde görülmüştür. AB-Dışı ülkelerden yapılan thalât bakımından ara teknoloj ürünlernn payı azalırken, standart teknoloj ürünlernn payı artmıştır (2005 de %45). İler teknoloj ürünler thalâtı fazla br değşm göstermemştr. Tablo 7. AB-Dışı Ülkelerle Tcaretn, Ürünlern Teknolojk Özellklerne Göre Dağılımı ÜRÜNLERİN TEKNOLOJİK ÖZELLİKLERİNE GÖRE Türkye'nn AB-Dışı Ülkelere İhracatının Ürün Gruplarına Göre % Dağılımı Türkye'nn AB-Dışı Ülkelerden İthalâtının Ürün Gruplarına Göre % Dağılımı 1989 2002 2003 2004 2005 1989 2002 2003 2004 2005 1. Standart Teknoloj Ürünler 80,56 69,31 67,17 66,19 63,88 36,13 36,39 37,99 39,26 45,18 2. Ara Teknoloj Ürünler 15,34 23,48 24,59 25,41 27,90 49,08 47,23 46,25 43,09 38,03 3. Yüksek Teknoloj Ürünler 4,10 7,21 8,24 8,41 8,22 14,79 16,37 15,76 17,65 16,79 TOPLAM 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 Kaynak: TUİK'den CD ortamında alınan SITC 3-4 basamaklı 1989-2005 yılları Türkye hracat ve thalât verler kullanılarak tarafımızdan hesaplanmıştır. AB ve AB-Dışı ülkelere yapılan hracat brlkte düşünüldüğünde, halen standart teknoloj ürünler ağırlıklı br hracat yapısı sergledğmz anlaşılmaktadır. Bu se fazla uzmanlaşma gerektrmeyen br yapının söz konusu olduğuna şaret etmektedr. EİT oranlarının yükseleblmes çn, ara ve yüksek teknoloj ürünler hracatındak performansın artması gerekmektedr. Özellkle yüksek teknoloj ürünler, ler derecede uzmanlaşmayla beraber yürüdüğünden, EİT ağırlıklı br yapının gelşmesne de doğrudan katkı yapmaktadır. İthalât penceresnden bakıldığında; AB den thalâtın ara teknoloj, AB-Dışından thalâtın Standart ve ara teknolojl ürünler ağırlıklı olduğu, dolayısıyla ler teknoloj ürünler thalâtının stenen düzeyde olmadığı görülmektedr. Üretm süreçlernde etknlk ve vermllğ arttıracak teknolojnn thal edlmes gerekrken, blhassa AB-Dışından, standart teknoloj yan çok fazla uzmanlık gerektrmeyen ve sıradan teknolojl ürünler almak, hem yen teknoloj transfern sekteye uğratmakta hem de yoğun EİT kapsayacak şeklde sağlıklı ve güçlü br tcaret yapısı oluşturmayı zorlaştırmaktadır. Ürünlern teknolojk özellklerne göre hesaplanan EİT oranları, gerek AB gerekse AB-Dışı tcaret bakımından en öneml ürün grubudur. AB le tcaretmzde en yüksek EİT oranları bu grupta kaydedlmştr. 2001 yılından ber %40 ın altına nmeyen ara teknoloj ürünler EİT, 2005 yılı tbaryle %50 y aşmıştır. Standart ve yüksek teknoloj ürünlernde EİT, yıllar geçtkçe artmıştır ancak halâ düşük düzeylerdedr. AB-
Dışı ülkelerle tcarette durum braz farklıdır. Standart teknoloj ürünlernn EİT oranlarında son yıllarda fazla değşme olmamış ve %30 lar düzeynde sabtlenmştr. Ara teknoloj ürünler EİT yükselme eğlmndedr. İler teknoloj ürünler EİT oranları stkrarlı olmamakla beraber yükselmektedr. EİT değer 0,50 nn üzernde olan endüstr sayılarının yıllar tbaryle gelşm ve at olduğu grup toplamındak görel payları Tablo 8 de yer almaktadır. AB ülkeleryle olan tcarette EİT gözlenen endüstr sayısı 1989 da toplam 51 ken 2002 de 72 ve 2005 de 83 olmuştur. AB-dışı ülkelerle olan tcarette EİT gözlenen endüstr sayısı 1989 yılında 65 ken, 2005 yılı tbaryle 87 ye ulaşmıştır. Tablo 8. Ürünlern Teknolojk Özellklerne Göre Bj>0,50 olan Endüstr Sayıları Teknolojk Yapıya Göre Ürün Sınıflandırması SITC 0-8 Ürün Grubu Sayıları 1989 2002 2004 2005 adet % adet % adet % adet % AB ÜLKELERİ Standart Teknoloj Ürünler 150 35 23,3 48 32,0 52 34,7 56 37,3 Ara Teknoloj Ürünler 73 15 20,5 18 24,7 20 27,4 23 31,5 Yüksek Teknoloj Ürünler 38 1 2,6 6 15,8 5 13,2 4 10,5 TOPLAM 261 51 19,5 72 27,6 77 29,5 83 31,8 AB-DIŞI ÜLKELER Standart Teknoloj Ürünler 150 35 23,33 40 26,67 45 30,00 43 28,67 Ara Teknoloj Ürünler 73 24 32,88 22 30,14 29 39,73 30 41,10 Yüksek Teknoloj Ürünler 38 6 15,79 12 31,58 11 28,95 14 36,84 TOPLAM 261 65 24,90 74 28,35 85 32,57 87 33,33 Kaynak: TUİK'den CD ortamında alınan SITC 3 basamaklı 1989-2005 yılları Türkye hracat ve thalât verler kullanılarak tarafımızdan hesaplanmıştır. 4. SONUÇ Günümüz tcaret bçmler ve uluslararası tcaretnn nedenlern açıklayablmek çn önerlen yen teor ve yaklaşımlar arasında öne çıkan Endüstr-ç tcaret (EİT) n analz, rekabetç br endüstr ve ekonom yapısı oluşturulmasında ne kadar başarılı olunduğu, tcaretten kazançların gelşm gb ülkelern refah düzeylern doğrudan etkleyeblen unsurlara farklı br bakış açısı getrmektedr. Ayrıca, poltka yapıcıların stratejk plan, karar ve poltka önerlerne esas teşkl etmes, mkro ve makro boyutta doğru poltkalar uygulanmasına katkı yapablmes, EİT analzlernn önemn arttırmaktadır. EİT geleneksel karşılaştırmalı üstünlüklerle açıklanamayan, temelde ürün farklılaştırması ve ölçek ekonomlernden kaynaklanan tcaret bçmdr. Esasen gelşmş ülkeler arasında gözlenen EİT, gelşmş ülkelern gelşmekte olan ülkelerle yada gelşmekte olan ülkelern kend aralarındak tcaret çn de araştırmalara konu olmaktadır. EİT hesaplamalarında en çok kullanılan hesaplama yöntem Grubel-Lloyd endeksdr. Bu çalışmada da sözkonusu endeks kullanılmış ve elde edlen sonuçlar detaylı olarak sunulmuştur. Türkye nn EİT le lgl statk EİT hesaplamalarının temel bulguları şöyle özetleneblr: 3 basamaklı ayrımda, 4 basamaklı ayrıma göre daha yüksek oranlarla karşılaşılmıştır. Türkye nn AB, AB-Dışı ve Dünya toplamında EİT nn gelşmne bakıldığında, 1989-2005 dönemnde tüm SITC ana ürün gruplarında yükselme kaydedldğ dkkat çekmektedr. Brncl ürünlerdek (SITC 0-4) EİT oranları, malât sanay ürünlerne (SITC 5-8) at oranlardan daha düşüktür. AB le tcarettek EİT endeksler 2005 yılı tbaryle, malât sanay ürünlernde 0,40 ken brncl ürünlerde 0,32, toplamda se 0,39 olarak gerçekleşmştr. AB le tcaretmzn %39 u endüstr-ç ntelğndedr. Dolayısıyla ekonomnn dışa açık sektörler bakımından AB le 86
rakp olmaktan zyade tamamlayıcı ekonom durumunda olunduğu ve tcaretn genelde karşılaştırmalı üstünüstünlükler temelnde gerçekleştğ söyleneblr. AB le tcarette ürünlern teknolojk özelklerne göre en yüksek EİT oranları ara teknoloj ürünlerndedr. 2005 tbaryle 0,50 endeks değerne ulaşan bu grup dışında, standart teknoloj ve yüksek teknoloj ürünler EİT nn 1989-2005 dönemnde yükseldğ gözlenmektedr. Yne 2005 de ler teknoloj ürünler EİT oranı 0,22 ken, standart teknoloj ürünler 0,36 sevyelerndedr. AB-Dışı ülkelerle tcarettek EİT endeksler 2005 yılı tbaryle malât sanay ürünlernde 0,39 ken brncl ürünlerde 0,21, toplamda se 0,34 olarak gerçekleşmştr. AB-Dışı ülkelerle tcaretn %34 ü endüstr-ç ntelktedr. Yan Türkye AB-Dışı ülkelerle de rakplkten zyade tamamlayıcı ekonom yapısı serglemektedr. Ürünlern teknolojk özelklerne göre EİT oranlarına bakıldığında, standart teknoloj ürünler EİT oranı 0,32 ken, ara ve ler teknoloj ürünlerndek EİT oranları %37 dr. Her ne kadar 1989-2005 arası dönemde ler teknoloj ürünler EİT %40 ların üzerne çıksa da son yıllarda bu muhafaza edlememş ve oran düşmüştür. Ancak ler teknoloj ürünlerndek EİT oranı (0,32), AB le olan orandan (0,22) daha yüksektr. Türkye nn tüm ülkelerle (AB ve AB-Dışı ülkeler toplamı) yan dünya le olan tcaret dkkate alındığında, brncl ürün grupları, malât sanay ve tüm gruplar toplamında EİT oranları 1989-2005 dönemnde sürekl gelşme kaydetmştr. 2005 yılı tbaryle, toplam tcaretn 0,40 yan %40 ı EİT ntelğnde gerçekleşmştr. Tcaretn geleneksel faktörlerden zyade, EİT belrleyen değşkenlerden etklenmeye başladığı anlaşılmaktadır. İlerleyen dönemlerde bu oranların yükseleceğ ve %50 y geçerek EİT ağırlıklı br yapı görüleceğ bekleneblr. Bu durum gerçekleştğ takdrde Türkye, tcaret ortaklarıyla rekabet edeblenrakp ekonom yapısı sergleyen br konuma gelecektr. Ürünlern teknolojk özellkler tbaryle AB-Dışı le olan tcarete benzer br yapı görülmekte, ara teknoloj ürünlernde %47 EİT sözkonusu ken, ler teknoloj ürünlernde tcaretn 0,32 (%32) s EİT ntelğndedr. 2005 yılı ve analz kapsamında yer alan ülkeler tbaryle Türkye nn EİT oranlarına bakıldığında, Fransa, Almanya, İtalya, Polonya ve İspanya le olan tcarette tüm gruplar (SITC 5-8) EİT oranları 0,30 un üzerndedr. Bu ülkelern toplam tcarettek paylarının yüksek olması yan AB ülkeler çnde sadece 5 ülkede yoğunlaşan EİT, tcar bağımlılık yapısı serglemektedr. 2005 yılı tbaryle tüm ürün gruplarında en yüksek EİT oranı Fransa le olan tcarette kaydedlmştr (0,40). Daha sonra İspanya (0,37), İtalya (0,35) gelmektedr. AB-Dışı 15 ülke çnde İsral harç hçbr ülkenn EİT oranı toplamda 0,30 u geçmemştr. İhracattak payları daha yüksek, toplam tcaret hacmmzdek payı daha düşük olan AB ülkeler le, daha endüstr-ç yoğun br tcaret yapısı olduğu anlaşılsa da, Türkye, tcaret ortaklarıyla halen tamamlayıcı ekonom durumundadır. Yıllar tbaryle EİT gözlenen endüstrlern sayısal gelşmne bakıldığında, 1995 yılında; AB le tcarette 57, AB-Dışı ülkelerle tcarette 71 ve toplamda 67 endüstrde EİT gözlenmşken, 2005 yılı tbaryle AB le tcarette 81, AB-Dışı tcarette 87 ve toplamda da 84 e ulaşmıştır. 2005 yılı tbaryle EİT endekslernn frekans dağılımlarında yoğunluk 0,30 un altındadır. Belrtmek gerekr k, 3. bölümde değnlen ve Türkye nn EİT n ele alan pek çok çalışmanın bulguları le bu çalışmada ulaşılan sonuçlar tutarlılık arzetmektedr. Farklı yıllara at olsalar da, hesaplanan oranlar genelde brbrne oldukça yakındır. Bu çalışmada dahl olmak üzere Türkye nn EİT n ele alan çalışmaların ortak bulgusu, EİT oranlarının halen arzulanan düzeylere yan %50 lere ulaşamadığıdır. Endüstr-ç tcaret, mukayesel üstünlükler ve EAT e göre lâve kazanımlar sağlamaktadır. Üretm bakımından ölçek ekonomlerne ulaşılması le daha düşük malyetl ve etkn üretm yapılablmes yanında, daha genş pyasalardan yararlanma mkânı sağlamakta, tüketcler bakımından da daha fazla ve genş çeştllkte mallara ulaşma mkânı sunmaktadır. Ayrıca doğrudan yabancı sermaye yatırımları ve çok uluslu şrketler kanalıyla teknoloj transferne katkı sağlamaktadır. Türkye nn bu bakımdan yen teknoloj transfer yapablmes ve ekonomk yapının adaptasyonu çn, malât sanaynn gelşmne ağırlık vermes ve EİT oranlarını yükseltmes gerekmektedr. AB25 ortalaması kş başı gelrn, Türkye nn kş başına gelrnn yaklaşık 4 katı olduğu düşünülürse, blhassa AB le EİT oranlarının artması çn Türkye nn kalkınma düzeynn yükselmes gerektğ anlaşılmaktadır. Ölçek ekonomler ve ürün farklılaştırması nspeten daha öneml hale geldkçe, yapısal olarak daha sermaye yoğun faktör donatımına sahp olundukça, yüksek katma değere sahp yüksek teknolojl ürünlern üretmnde uzmanlaşıldıkça EİT de artacaktır. Artan EİT n sunduğu lâve kazanımlarla, kalkınma düzey ve uluslararası rekabet gücü de yükselecek, Türkye daha global, rekabetç ve güçlü br pyasa oyuncusu halne gelecektr. KAYNAKÇA ARMINGTON, Paul S. (1969). Theory of Demand for Products Dstngushed by Place of Producton, Intra- Industry Trade çnde. H.G. Grubel ve P.J. Lloyd (Eds.), Cheltenham: Edward Elgar Publshng, 53-70
BALASSA, Bela (1966). Tarff Reductons and Trade n Manufactures Among The Industral Countres, Amercan Economc Revew, 56, 466-473 BALASSA, Bela ve Luc BAUWENS (1987). Intra-Industry Specalzaton n a Mult-Country and Mult- Industry Framework, The Economc Journal, 97 (388), 923-939 BERNHOFEN, D.M. (2002). Intra-Industry Trade n Homogeneous Products, Fronters of Research on Intra-Industry Trade çnde, P.J. Lloyd and Hyun-Hoon Lee (ed.), Palgrave-Macmllan, 49-64 BRANDER, James A. (1981). Intra-Industry Trade In Identcal Commodtes, Journal Of Internatonal Economcs, 11, 1-14 BRULHART, Marus (2000). Dynamcs of Intrandustry Trade and Labor Market Adjustment, Weltwrtschaftlches Archv/Revew of World Economcs, 8 (3), 420-435 CAVES, Rchard (1981). Intra-Industry Trade and Market Structure n the Industral Countres, Oxford Economc Papers, 33 (1), 203-233 CHOU Chen-Fu ve Oz SHY (1991). Intra-Industry Trade and the Varety of Home Products, The Canadan Journal of Economcs, 24 (2), 405-416 CHOUDHRI, Ehsan ve Dala HAKURA (2001). Internatonal Trade n Manufactured Products: A Rcardo- Heckscher-Ohln Explanaton wth Monopolstc Competton, Conference on Emprcal Investgatons n Internatonal Trade, Boulder, 1-25 CIESLIK, Andrzej (2005). Intra-Industry Trade and Relatve Factor Endowments, Revew of Internatonal Economcs, 13 (5), 904-926 CUKROWSKI, Jacek ve Ernest ASKEN (2003). Perfect Competton and Intra-Industry Trade, Economcs Letters, 78 (1), 101-108 CURTIS, Douglas C.A. (1983). Trade Polcy to Promote Entry wth Scale Economes, Product Varety, and Export Potental, The Canadan Journal of Economcs, 16 (1), 109-121 ÇAKMAK, Hatce Karaçay (2004). Stratejk Dış Tcaret Poltkaları, Akdenz İ.İ.B.F. Dergs, 7, 48-66 ÇEPNİ, Elf ve Nezr KÖSE (2000). Intra-ndustry Trade Patterns of Turkey: A Panel Study, METU Internatonal Conference n Economcs IV, Ankara DASGUPTA, Sudpto (2002). Uncertanty, Arbtrage and Intra-Industry Trade, The Canadan Journal of Economcs, 35 (4), 757-785 DAVIS, Donald R. (1995). Intra-Industry Trade: A Heckscher-Ohln-Rcardo Approach, Journal of Internatonal Economcs, 39 (3), 201-226 DEVİREN, Nursen V. (2004). Türkye AB Ülkeler Arasındak Sına Ürünler Endüstr-ç Tcaret, İktsat- İşletme ve Fnans, 19 (222), 107-127 DEVİREN, Nursen ve M. KARATAŞ (2007). Türkye le Çn Halk Cumhuryet Arasındak Endüstr-ç Tcaret, İktsat-İşletme ve Fnans, 22 (250), 16-32 DIXIT, Avnash K. ve Joseph E. STIGLITZ (1977). Monopolstc Competton and Optmum Product Dversty, Amercan Economc Revew, 67, 277-308 DOĞANER, Ferde Gönel (2001a), How Important s Intra-Industry Trade Between Turkey and Its Tradng Partners? A Comparson Between the European Unon and Central Asa Turkc Republcs, Russan and East European Fnance and Trade, 37 (4), 61-76 DOĞANER, Ferde Gönel (2001b). Tekstl Sektöründe Endüstr İç Tcaret, Dış Tcaret Dergs, 6 (21), 15-31 EMİRHAN, Pınar N. (2005). Determnants of Vertcal Intra-Industry Trade of Turkey Panel Data Approach, 9 Eylül Unversty, Dep. Of Economcs Dscusson Paper Seres, 2005/5 ERK, Nejat ve Yelda TEKGÜL (2001). Ekonomk Entegrasyon ve Endüstr-ç Tcaret: Türkye-AB Ülkeler Arasındak Endüstr-ç Tcaretn Ölçülmes ve Tcaret Tpnn Belrlenmes. METU Conference In Economcs V, Ankara ETHIER, Wlfred (1982). Natonal and Internatonal Returns to Scale n the Modern Theory of Internatonal Trade, Amercan Economc Revew, 72 (3), 389-405 FALVEY, Rodney (1981). Commercal Polcy and Intra Industry Trade, Journal of Internatonal Economcs, 11 (4), 495-511 88
FEENSTRA, Robert ve K.H. LOOI (2004). On the Measurement of Product Varety n Trade, Amercan Economcs Assocaton (AEA), Dssectng Internatonal Trade: The Dmensons of Natonal Market Penetraton, Amercan Economc Revew, 94 (2), 145-149 FUNG, K.C. (1991). Collusve Intra-Industry Trade, The Canadan Journal of Economcs, 24 (2), 391-404 GREENAWAY, Davd ve Chrs MILNER (1981). Trade Imbalance Effects n the Measurement of Intra- Industry Trade, Weltwrtschaftlches Archv/Revew of World Economcs, 117, 756-762 GREENAWAY, Davd ve Chrs MILNER (1986). The Economcs of Intra-Industry Trade, Oxford: Basl Blackwell GRUBEL, Herbert (1967). Intra-Industry Specalzaton and the Pattern of Trade, The Canadan Journal of Economcs and Poltcal Scence, 33 (3), 374-388 GRUBEL, Herbert G. ve P.J. LLOYD (1971), The Emprcal Measurement of Intra-Industry Trade, Economc Record, (47), 494-517; (Intra-Industry Trade çnde. Herbert G. Grubel and P.J. Lloyd (Eds.) (2003), Cheltenham: Edward Elgar Publshng, 247-270) GRUBEL, Herbert G. ve P.J. LLOYD (1975). Intra-Industry Trade, Theory and Measurement of Internatonal Trade n Dfferentated Products, New York: Halsted Press-John Wley and Sons Ltd. GRUBEL, Herbert G. ve P.J. LLOYD (Eds.) (2003). Intra-Industry Trade, (The Internatonal Lbrary of Crtcal Wrtngs n Economcs Seres), Cheltenham: Edward Elgar Publshng HAMILTON, Clve ve Paul KNIEST (1991). Trade Lberalsaton, Structural Adjustment And Intra-Industry Trade: A Note, Weltwrtschaftlches Archv, 127, 356-367 HELPMAN, Elhanan (1981). Internatonal Trade n the Presence of Product Dfferentaton, Economes of Scale and Monopolstc Competton: A Chamberln-Heckscher-Ohln Approach, Journal of Internatonal Economcs, 11, 305-340. (Intra-Industry Trade çnde, Herbert G. Grubel and P.J. Lloyd (Eds.) (2003), Cheltenham: Edward Elgar Publshng, 107-142) HELPMAN, Elhanan (1984). A Smple Theory of Internatonal Trade wth Multnatonal Corporatons, The Journal of Poltcal Economy, 92 (3), 451-471 HELPMAN, Elhanan (1999). The Structure of Foregn Trade, The Journal of Economc Perspectves, 13 (2), 121-144 HERNANDEZ, Pablo (2004). Mexco's Maquladora Expanson Durng the 1990s: An Envronmental Assessment, Ecologcal Economcs, 49 (2), 163-185 HINE R. ve Dğerler (1999), Vertcal and Horzontal Intra-Industry Trade: An Analyss of Country and Industry Specfc Determnants, Intra-Industry Trade and Adjustment: The European Experence çnde. Marus Brülhart ve Robert C. Hne (Eds.), London: Palgrave Macmllan, 70-97 HUMMELS, Davd ve Dğerler (1998). Vertcal Specalzaton and the Changng Nature of World Trade, Economc Polcy Revew, Fed. Reserve Bank of New York, 79-99 INAGAWA, Nobuko (1989). Economes of Scale, Technology and Intra-Industry Trade, KEIO Unversty of Korea, KEIO Economc Observatory Occasonal Paper, (11), 1-32 KAYA, Ayten ve Aydanur GACENER (2005). Intra-Industry Trade Of Turkey Wth The Neghborng Countres, 1st Internatonal Conference on Busness Management and Economcs, Yaşar Ünversty, İzmr: 16-19 June 2005 KAYA, Ayten A. ve Aydanur G. ATIŞ (2007). Türkye Kmya Sanay Endüstr İç Tcaret nn Statk ve Dnamk Analz: Avrupa Brlğ Üye ve Aday Ülkeler, Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Çn, Ege Akademk Bakış, 7 (1), 251-291 KÖSEKAHYAOĞLU, Levent (2002). Does Trade Lberalsaton Matter, Marmara Journal of European Studes, 10 (1), 113-130 KRUGMAN, Paul (1979). Increasng Returns, Monopolstc Competton, and Internatonal Trade, Journal of Internatonal Economcs, 9 (4), 469-479 KRUGMAN, Paul (1980). Scale Economes, Product Dfferentaton, and the Pattern of Trade, Amercan Economc Revew, 70 (5), 950-961 KRUGMAN, Paul R. ve Maurce Obstfeld (2003). Internatonal Economcs: Theory and Polcy, 6th Edton, New York: Addson Wesley
KÜÇÜKAHMETOĞLU, Osman (2002). Endüstr-ç Tcaret ve Türkye, İktsat, İşletme ve Fnans, 17 (90), 34-50 LANCASTER, Kelvn (1980). Intra-Industry Trade under Perfect Monopolstc Competton, Journal of Internatonal Economcs, 10, 151-175 LOERTSCHER, Rudolf ve Frank WOLTER (1980). Determnants of Intra-Industry Trade,Weltwrtschaftlches Archv/Revew of World Economcs, 116, 280-293 MARREWIJK, Charles (2002). Internatonal Trade and the World Economy, New York: Oxford Unversty Press MARVEL, Howard P. ve Edward John Ray (1987). Intra-Industry Trade: Sources and Effects on Protecton, The Journal of Poltcal Economy, 95 (6), 1278-1991 OECD (2002). Intra-Industry and Intra-Frm Trade and the Internatonalsaton of Producton, OECD Economc Outlook, 71, 159-170 RUFFIN, Roy J. (1999). The Nature and Sgnfcance of Intra-ndustry Trade, Economc& Fnancal Revew, Federal Reserve Bank Of Dallas, 4 th Quarter, 7-8 SCHMITT, Ncolas ve Zhhao YU (2001). Economes of Scale and the Volume of Intra-Industry Trade, Economcs Letters, 74 (1), 127-132 SEYİDOĞLU, Hall (2007). Uluslararası İktsat: Teor, Poltka ve Uygulama, Gel. 16. Baskı., İstanbul: Güzem Can Yayınları SHARMA, Kshor (2000). Pattern and Determnants of Intra-Industry Trade n Australan Manufacturng, The Australan Economc Revew, 33 (3), 245-255 STONE, Leone L. (1997). "The Growth of Intra-Industry Trade: New Trade Patterns n a Changng Global Economy", Fnancal Sector of the Amercan Economy Seres, Stuart Bruchey (Ed.), New York: Garland Publshng THOMPSON, Henry (2005). Aggregaton and Appled Trade Theory, Journal of Economc Integraton, 20 (3), 604-612 TORSTENSSON, Johan (1999). Intra-Industry Trade: What Does the Theory Predct and How Robust Are The Emprcal Estmates, Intra-Industry Trade and Adjustment: The European Experence çnde. Marus Brülhart ve Robert C. Hne (Eds.), London: Palgrave Macmllan, 13-35 TÜRKCAN, Kemal (2005). Determnants of Intra-Industry Trade n Fnal Goods and Intermedate Goods Between Turkey and Selected OECD Countres, Ekonometr Ve İstatstk Dergs[onlne], İstanbul Ünverstes, İktsat Fakültes, 1 (1), 21-40 WALTHER, Ted (2002). Dünya Ekonoms, Ünal Çağlar (Çev.), İstanbul: Alfa Yayınları YENİLMEZ, Füsun ve Erol KUTLU (2005). Türkye le AB Ülkeler Arasındak Endüstr-ç Tcaretn Önem, İktsat-İşletme ve Fnans, 20 (229), 45-63 90
EKLER
92 Akademk Fener