ktisat Üzerine Söyleiler - Birinci Söylei N. Emrah AYDINONAT Mülkiye Felsefe Topluluu Felsefe Bülteni 1, 2004 lyas Günaydn Filizsu! Filizsu Günaydn lyas, naslsn? lyas Ne yapalm yahu, u iktisat denen garip dersi anlamaya çalyorum. Biraz sonra yine ktisada Giri dersi var. Filizsu E&er o dersten bir eyler ö&renmek istiyorsan, arz talep denklemlerinin, grafiklerin ve simgelerin neleri temsil etmeye çalt&n da düünmen gerekir. E&er bunlar yapmazsan dersten ö&rendiklerin bir ie yaramaz. Üstüne üstlük ö&rendiklerini de hemen unutursun. lyas E&er seni yanl anlamadysam, öyle bir ön kabulün var: ktisattaki o garip denklem ve grafikler gerçek hayat, ekonomiyi, temsil eder; e&er onlar anlarsak ekonomiyi de anlayabiliriz. Filizsu Tam olarak de&il. Bir defa bu bir ön kabul de&il. Bir gerçek. ktisatçlarn ço&u modellerini insanlarn iktisadi davranlarn ve o davranlarn iktisadi sonuçlarn gerçekçi bir ekilde temsil etmek üzere kuruyorlar. kincisi, iktisadi modellerin bin bir çeit soyutlama ile oluturuldu&unu biliyoruz. Bu sebeple bu modeller gerçek hayatn tamamn de&il. Sadece bir ksmn temsil ediyor. Gerçek dünyay anlamamza o derece de yardmc oluyor. lyas Bu dediklerinin hepsine birden itiraz edebilirim. Ama önce iktisatçlarn gerçekçi oldu&u ön kabulünden balayalm. Bu bir ön kabul de&il dedin ama baz iktisatçlar hiç de öyle söylemiyor. Örne&in, Friedman modellerin sadece araç olduklarndan ve gerçek dünyay gerçekçi bir ekilde temsil etmelerinin çok da önemli olmad&ndan dem vurmam myd? Ona göre iktisadi modeller arasnda seçim yaparken dikkat edilecek en önemli kriter modellerin baarl öngörüler yapmas de&il miydi? kinci olarak da iktisadi modellerin ksmi oldu&undan bahsettin. Ama e&er iktisadi modeller gerçek dünyann ancak bir ksmn temsil ediyorsa, bu modellerin yapay dünyasnda elde etti&imiz sonuçlar nasl olup da
gerçek dünyaya tayabiliriz? Nasl olur da bu ksmi, soyutlamalarla dolu modellerden yola çkarak politika önerileri yaparz? Bak konutukça sinirlenmeye baladm. Modellerin kurgusal evreninde yaayan insanlarn, gerçek insanlarn hayatlarn etkileyecek kararlarda etkili olmas, Merkez Bankasnn, Hazine nin bana gelmesi, danmanlk yapmalar ahlakszlk de&il midir? Filizsu Bir eyi unuttun galiba. Bildi&im kadaryla senin de en büyük hayalin o sayd&n kurumlardan birine girip çalmak. lyas Ne yani okulu mu brakaym? Filizsu te demeye çalt&m da bu. Okulu brakmana gerek yok. ktisadi modellerin spekülatif dünyasndan gerçek dünyaya açlan kaplar var. Bunlar fark etmen gerekiyor. E&er bu kaplar göremezsen ki bu kaplar göremeyen bir çok iktisatç da var ekonomi hakknda düünürken, politika önerileri yaparken çuvallarsn. lyas Eh madem her eyi biliyormu gibi konuuyorsun, anlat o zaman. Neredeymi u kaplar göster. Filizsu O kaplar göstermek o kadar da kolay de&il. lk önce açk görülü olman lazm. ktisat ilmine kar ön yarglarn var. Bunlardan kurtulman lazm. lyas Ön yarg falan de&il benimki. Girdi&im derslerde bir rasyonel insan tutturmu gidiyorlar. Sadece iktisadn dünyasnda yaayan bu insan gelece&i görebiliyor, hesaplarn tüm de&ikenleri göz önüne alarak yapyor, sevmiyor, heyecanlanmyor vesaire vesaire. Bir defa böyle bir insan gerçek dünyaya düse rezil olur. Söyle bana hangimiz domates alrken domates almann alternatif maliyetini hesaplayan bir adama gülmeyiz? Bilmem ne senedinin bugünkü de&erini hesaplayp da size dolap yapmak istemeyen bir marangozla kim dalga geçmez? Filizsu Bir dakika ama... lyas Dur! Ayrca bu rasyonel adam ruhsuz bir ey. Duygusu yok. i gücü maddi çkar. Sürekli arbitraj yapma e&ilimi olan bencil bir yaratk. Anne sevgisi nedir bilmiyor...
Filizsu Hay aksi, iyice cotun! lyas Bir an kaptrmm. Filizsu Bu dediklerine cevap vermek o kadar kolay de&il gerçekten. Ama bir cevap verebilirim belki. Do&a bilimleri konusunda da benzer üpheler tamyorsun anlad&m kadaryla? lyas Tabii ki hayr! Do&a bilimleri insan ile ilgilenmiyor ki. nsan, tatan, sopadan, gezegenlerden ve di&er hayvanlardan farkl bir ey. Bir defa bilinçli ve kendi dünyasn biraz da kendi yaratyor. Yanlyor muyum? Filizsu Çok derin konulara girdin. Bence baz eyleri veri kabul edip öyle tartmak lazm. Senin gibi do&a bilimleri ile sosyal bilimler arasnda temelde bir fark oldu&una inananlarn says çok. Bu iki ayr bölgenin ayn alet çantas ve yöntemlerle anlalamayaca&n düünüyorlar. lyas Benim dedi&im de bunun gibi bir ey. Filizsu Ama kabul etmen gerekir ki fizik modelleri de en az iktisat modelleri kadar soyut. Fizikçiler de kendi kurgusal dünyalarnda at koturuyorlar. Sonra da gerçek dünya hakknda ahkam kesiyorlar. lyas Ama arada bir fark yok mu? Örne&in, fizik modellerinden ö&rendiklerimizi kullanarak roket yapabiliyor, aya gidebiliyoruz. Eskiden ölümcül kabul edilen hastalklar do&a bilimleri sayesinde tedavi etmeye baladk. Gözü bozuk olan adam gidiyor, gözünü çizdiriyor, gözlükten kurtuluyor. Berrak bir görüe sahip oluyor. :imdi, söyler misin bana, hangi iktisat modeli dünyaya herhangi bir fayda sa&lam? Bugüne kadar u&rap didiniyoruz, hala ekonomimiz can çekiiyor. ktisadn ilgi alanlar arasnda olan fakirli&e, isizli&e henüz bir çözüm bulunabilmi de&il. Bu sebeple de sokakta dilenen adama, gidip çalsana sapasa&lam adamsn diyemiyorum. Biliyorum ki, baz eylerin çözümünü henüz üretemedik. Bu sebeple hükümetler, ekonomi konusunda hükümet uyuyor mu? türünden saldrlar kolayca geçitirebiliyor. Ama di&er tarafta sa&lk konusunda bir eyi ya da demiryollarn ihmal etti&inde skntya düüyor. Sulandrlm tren olayn
hatrlasana, o kadar skldlar ki, yani ne ben soraym ne sen söyle... Halbuki konu ekonomiye gelince biz bir enkaz devraldk, kemerleri skmak lazm, bu iler zamanla oluyor falan filan deyip çkyorlar iin içinden. Filizsu Yani özetlersek, diyorsun ki: Fizik modelleri soyut olsalar da ie yaryorlar. ktisat modelleri ie yaramyor. Öyle mi? lyas Evet öyle de denebilir. Çok konutu&umu ima ettiysen, teessüf ederim. Filizsu Hayr, hayr öyle demek istemedim. :imdi, bir kez daha, önemli bir konuya parmak bastn. Aslnda arka planda sordu&un soru u: Bilim nedir? Bilimsel olan nasl tanmlarz? lyas Öyle mi? Filizsu Tabii ki öyle. Söylediklerinden öyle bir bilim tanm çkarabiliriz: Bilimsel olan, gerçek dünya hakknda do&ru ya da yanllanabilir öngörülerde bulunandr. lyas Do&ru gibi... Filizsu Ama bilimin tek amac öngörü de&ildir ki! Asl yapmaya çalt&mz ey dünyay ve evreni anlamaya çalmak de&il mi? lyas E tabii. Ama uçak da yapabiliyorsan daha iyi de&il mi? Filizsu Yani demeye çalyorum ki, iktisat do&ru öngörülerde bulunmasa bile, dünyay ve evreni anlamamza yardm etti&i ölçüde bilimsel olabilir. lyas Yahu iktisatçlarn önemli bir ksm krizleri öngörmek, trendleri bulmak vesaire gibi ilerle u&ramyor mu? Her gün eko-monolog, eko-diyalog ve ekonomi pentatlonu gibi programlarda konuulanlar bo eyler mi yani? Filizsu Öngörü yapmak var, öngörü yapmak var! Yarn 10:30 da Ankara da ya&mur ya&maya balayacak demekle yarn ya&mur ya&abilir demek arasnda fark var. lyas Yarn ya&mur ya&abilir bilimsellikle yakndan uzaktan alakas olmayan bir
önerme! Filizsu Do&ru. Yarn ya&mur ya&abilir, dolar düme trendinde, borsa 2500 seviyesini zorlayacak gibi önermeleri güvenilir klan tek ey, bunu söyleyen insanlarn konu hakknda bilgili olduklarn düünmemizdir. E&er birisi ya&mur denen do&a olaynn nasl olutu&unu açklayabiliyor ise, onun yarn ya&mur ya&abilir önermesi benim yarn ya&mur ya&abilir önermemden daha güvenilir olacaktr. Ayn ekilde döviz arz ve talebi arasndaki ilikiyi ve döviz piyasalarnn di&er piyasalarla etkileimini açklayabilen birisinin kurlar hakkndaki tahminleri, bizim köydeki Fatma ninenin kur tahmininden daha güvenilir olacaktr. Ama gördü&ün gibi, bana sorarsan, iktisadn bilimsellik payesini ald& yer bu öngörüler de&il, bu mu&lak öngörüleri mümkün klan açklamalar. lyas Of ya iler amma da kart. Bilim nedir? Bilimsel açklama nedir? Öngörüler ile bilimsel açklama arasndaki farklar nelerdir? Do&a bilimleri ile sosyal bilimler arasnda benzerlikler/farklar var mdr? Varsa do&a bilimlerinin yöntemleri sosyal bilimlerde kullanlabilir mi? Bilimsel modellerin soyut dünyasnda elde etti&imiz sonuçlar gerçek dünyada kullanlabilir mi? E&er öyleyse bu tümevarm mümkün klan nedir? Her soyutlama bir midir? Ayn olguyu açklamaya çalan iki farkl model arasnda nasl seçim yapabiliriz? Bunlar sadece u ksa konumada karmza çkan sorular. ktisat hakknda bunca soru varken ben nasl olur da oturup iktisat ö&renmeye çalabilirim? Filizsu in güzel taraf da bu ya. Bu sorularn farknda olmak hem faydal hem de ö&retici. Tabii iin bir de korkutucu yan var. E&er bu sorular iktisat dersinde anlatlanlarn kafana girmesini engellerse o zaman iin zor. Benden sana tavsiye. :unlar unutma: Birincisi, iktisada giri dersinde ö&renece&in eyler giri düzeyinde modeller. Bu sebeple, gerçeklikten çok uzak görünebilirler. Ne var ki, e&er bu basit modellerin nasl iledi&ini ö&renmez ve hemen bu modelleri eletirmeye soyunursan, gerçek iktisatçlarn u&rat& ve kulland& modelleri hiç anlayamazsn. Bu sebeple biraz sabrl ol. ktisada giri, iktisat hakknda düünmeyi ö&renmene yardmc olmak için verilen bir ders. Bu derste ö&rendiklerin daha sonra ö&renece&in her eyi anlamana yardmc olacak. Dolaysyla da merak etti&in u felsefi problemlerle ilgilenmeni mümkün klacak. E&er iktisatçlarn ne yapt&n bilmiyorsan, onlarn modelleri hakknda konuma hakkn da kaybedersin.
lyas Bunlar ö&renmemin art oldu&undan emin misin? Filizsu Tabii ki eminim. Ancak u konuda haklsn ki, iktisada derslerinde ö&reneceklerin iktisadn zenginli&ini yanstmyor. Bu derslerde Ortodoks ktisat diyebilece&imiz iktisadn düünce yapsna bir giri yapyorsun. :u anda dünyada bir çok iktisat akm var. Evrimci ktisat, Marksist ktisat, Kurumcu ktisat bunlardan sadece bir kaç. Üstüne üstlük eskiden Ortodoks ktisat diye tanmlad&mz ey de artk di&er iktisat kollarndan aldklaryla iyice de&iti. Örne&in, artk ço&u modelde o ikayet etti&in rasyonel bireyler yok; snrl rasyonel, kstl bir hafzaya sahip, gerçek insana daha çok benzeyen bireyler var. Ne var ki, e&er bu iktisat modellerini anlamak istiyorsan, onlarn geldi&i yerin temel talarn iyi anlaman gerekir. Bu okullarn ço&u Ortodoks ktisadn eletirisinden yola çkt&ndan, eletirilen eyi ö&renmen alternatif akmlar da anlamana yardmc olur. lyas Bu alternatif akm dedi&in eylerin hepsi matematiksel modellerle mi iliyor ki? Filizsu Hayr. Bazlar sosyolojiye ya da tarihe daha yakn. Ancak, bu uç örneklerde bile, arz, talep, döviz kuru, rasyonel birey gibi kavramlarn bilindi&i varsaylyor. O sebeple alaca&n iktisat dersleri bunlar için bile gerekli bence. lyas :u Kurumcu ktisat baya& çekici geliyor kula&a. Filizsu Batan tavr almasan daha do&ru olmaz m? Böylece bilim felsefesi ile ilgili sorularla ilgilenmek de daha e&lenceli olur. Her iki alan da daha iyi ö&renirsin. lyas Haklsn. Filizsu Hakl olaca&m bir konu daha var. lyas Nedir o? Filizsu Derse geç kaldn. lyas Hay aksi, hoca almayacak snfa.
Filizsu Ko ko alr. Özür dilersin olur biter. lyas Haydi sonra görüürüz. Çok teekkür ederim. Filizsu Hoça kal. lyas [uzaklarken] stersen akamüstü Sakarya ya gider biraz daha konuuruz. Filizsu Bakalm... [Düünür:] Sakarya da nerden çkt imdi? [kantinden bir kahve alr ve bahçeye çkp güne alan bir yere oturur.] Birinci Söyle(inin Sonu POSTED BY N. EMRAH AYDINONAT AT PAZARTESI, AJUSTOS 01, 2005 1 COMMENTS: Murat Alperen said... ktisat neden otistik bir bilim(!)? Sizin de gayet iyi bildi&iniz gibi bilim yanllanabilir önermelere dayal bir olgudur. Oysa modern iktisata bakt&mzda yanllanabilir olmaktan çok adeta önermelerin yanllanmamas ve bir ekilde kat çekirde&in sürekli olarak korunmas amac güdüldü&ünü görüyoruz. Örne&in sfrdan büyük bir türev elde edemezsek, modele yeni varsaymlar ekliyoruz, teorilerin gediklerini kapatmak için "belki öyle olmad& için böyle oluyordur, o zaman biz de u varsaymlar ekleyelim diyoruz" (özellikle uluslararas iktisatta bu türden saçmalklar ve açmazlar y&nla bulunuyor) benzer bir ekilde modern iktisatn en önemli arac olan ekonometri bile bir sürü açmazlarla dolu, örne&in baz zaman serilerinin dura&an olup olmad&na bile karar verilemiyor. Ben bir iktisat ö&rencisi olarak iktisatn bir bilim olmad&n, bilim olmak u&runda ikiyüz küsür yldr u&raan bir ö&reti oldu&unu düünüyorum. Açkças bu bölümü okumakta da büyük hayal krkl& yaad&m söylemeliyim. Yalnz, IMF ve Dünya Bankas'nn yönetim mevkilerindeki insanlarn bu tür bir ktisat anlayndan gayet memnun oldu&u kanaatindeyim. Bu arada sayfalarnz gerçekten güzel olmu (Dmoz
ekonomi kategorisi editörü olarak tesadüfen rastladm). Sanrm bu söyleide benim kimin tarafmda yer ald&m belli oldu, üstelik ikna olmaya da niyetim yok gibi, ne dersiniz? :)