Psikiyatride Ya şam Kalitesi Mehmet Şerif TOP *, Salih Yaşar ÖZDEN *, Meltem EFE SEVIM * ÖZET Sosyal bilimlerde geliştirilen "Yaşam Kalitesi" kavram ı pratik tıpta ilk olarak onkolojide ele al ınmıştır. Psikiyat ide yaşam kalitesi kavram!~ gelişmesi bir miktar gecikmiştir. Psikiyatı ik hastalıkların tibbi olmayan yönleri uzun y ıllard ır bilinmesine rağmen, Yaşam Kalitesi adı altında toplanmam ışn. Dünya Sağl ık Örgütü'nün Hedefleri, beklentileri, standartlar ı, ilgileri ile bağlantıl ı olarak, kişilerin ya şadıkları kültür ve değer ya g ıla m ın bütünü içinde durumlar ın ı alg ılama biçimi" olarak tan ımladığı yaşam kalitesini iilf ıneye yönelik günümüzde pek çok ölçek geli ştirilmi ştir. Bu makalede yaşam kalitesinin değerlendirilmesi ile, hastalığı n kişinin hayat ında yaptığı sm ı lamala bilineceği, en az ilaçla tedavi kadar hastalara yard ımc ı olunabilineceği Anahtar kelimeler: Ya şam kalitesi, psikiyatri Düşünen Adam; 2003, 16(1): 18-23 SUMMARY Life quality concept, developed by social sciences, was first handled in practical medicine in terms of oncology. The nonmedical aspects of psychiatric disorders, though known fo many yea ı s, had never been entitled under the term "Life Quality". Nowadays many c ite ion have been improved to scale life quality which has been described by wo ı ld health organization as "the means by which a person in a whole of his spesific cultural environment and standard of judgement, pe ı-ceives his condition, related to his aims, expectations, standards and interests". In this article the c ı iterion improved to meas ııı e and evaluate life quality have been examined. It has been told in ou article that limitations of pe sons can be found out by evaluating their l ıfe qualities and thus they can be helped at least as effective as medical therapy. Key words: Life quality, psychiatry YAŞAM KALİTES İ Dünya Sağl ık Örgütü, sağlığı "sadece hastal ığın bulunmay ışı değil, bedensel, zihinsel ve sosyal tam iyilik hali" olarak tan ımlam ıştır. Bu tan ıma göre sağlıkl ı olmak için, kişinin sağlık sorununun olmamas ı yeterli de ğildir ve tam iyilik halinin olmas ı gerekmektedir. Bu durumda çok az insan sa ğlıkl ıdır, çünkü "tam iyilik hali" ihtiyaçlar ın ın tam olarak kar şı lanmas ı demektir. İnsan ın temel ihtiyaçlar ını gözden geçirirsek: 18 Bak ırköy Ruh ve Sinir Hastal ıklar ı Hastanesi, Uz. Dr.*, Doç. Dr.** Birinci derecede Biyolojik ihtiyaçlar; yeme-içme, cinsellik, dinlenme, güvenlik, ıs ınma gibi ihtiyaçlard ır. İkinci derecede Psikososyal ihtiyaçlar; isteklerin tümünü kapsamaktad ır. Yeni deneyimlere ihtiyaç duyma, üreticenli ğin dışavurumu, çevresel uyar ı ile kendilik geli şimi (self-development), oyunlar, spor, sosyal ve bedensel yak ınlaşmalardan ho şlanma, ileti şim kurma, ilgi-yak ınl ık duyma ve deneyimlerin paylaşım ı gibi faaliyetlerdir. Benlik sayg ıs ı, kimliği ve amaçlar ı olma; yeteneklerini tam olarak kullanabilme, ba şarı, yeterlilik duygusu, toplumsal kabul
Psikitatride Ya şam Kalitesi, Top, Özden, Ek SeWm görme, takdir edilme iste ği; başkalanyla yard ımlaşma ve bunlar ı yapacak zamana sahip olmak, ya şam ı ho ş ve anlaml ı hale getirmektedir (8). Dünya Sağ lık Örgütü "Yaşam Kalitesi"ni: "Hedefleri, beklentileri, standartlar ı, ilgileri ile bağlant ıl ı olarak, ki şilerin ya şadıklar ı kültür ve değer yarg ılar ı m!' bütünü içinde durumlar ını nas ıl algılad ıklar ı" şeklinde tammlamaktad ır (2). Ya şam kalitesi; "yaşam şartlar ı içerisinde elde edilebilecek ki şisel doyumun seviyesini etkileyen, hastal ıklara ve günlük yaşam ın fiziksel, ruhsal ve toplumsal etkilerine verilen ki şisel tepkileri gösteren bir kavram" şeklinde de tan ımlanabilmektedir (3 ). Patrick ve Erikkson'a göre ya şam; kalite ve kantite olarak ayr ılabilen iki boyuta sahiptir. Ya şam kantitesi; mortalite oranlar ı veya yaşam beklentisi gibi zor biomedikal bilgiyle ilgili olarak ifade edilmi ştir. Ya şam kalitesi; sadece ölçülebilir indikatörlerin kullan ım ıyla ifade edilemeyen, ya şam ın kompleks yönlerini ifade eden, en önemlisi, genelde subjektif bir değerlendirmeyi tan ımlamaktad ır. Sadece subjektif iyilik duygusu de ğil, sağlık durumu ve eksternal ya şam durumu gibi objektif indikatörleri de içermektedir (4). Her zaman ve her yerde kabul edilmi ş tek bir ya şam kalitesi tan ımlamas ı yoktur (5 ). Yaşam kalitesi, bir yandan ki şinin beden sağlığı, ruhsal durumu, sosyal ili şkileri, bağıms ızl ık düzeyi ve ki şisel inançlanndan, di ğer yandan, kendi çevresiyle olan ili şkilerinden karma şık bir şekilde etkilenmektedir. Bu kavram ın oldukça geni ş kapsaml ı olmas ı, anlam karışıkl ı klanna sebep olmaktad ır (6). Bununla beraber, sağl ık durumunda de ğerlendirme ve ara ştırmalarda kullan ı lmak üzere ya şam kalitesinin operasyonel bir taım ına dair, asgari ihtiyaçlar hakk ında bir dereceye kadar fikir birli ği vard ır (4). Çoğu uzman ya şam kalitesi kavram ın ın ara şt ırılmas ın ın, kişinin kendi ya şam kalitesinin subjektif alg ıs ına odaklanmas ı konusunda hemfikirdirler. Bu fikir birli ği; çe şitli sosyolojik çal ışmalarda, e ğitim ve gelir gibi objektif ya şam ko şulların ın, ki şini yaşam kalitesini subjektif olarak daha yüksek alg ılama deneyimiyle, önemsiz düzeyde ili şkili olduğunu gösteren bulgulardan kaynaklanmaktad ır (4). ile baz ı yaşam kalitesi ba şl ıklarında subjektif ya şam kalitesi göstergelerini, baz ı yaşam kalitesi başlıklarında ise, objektif ya şam kalitesi göstergelerinin karışım ını içermektedir. Objektif göstergeler, fonksiyonel normlar ı ve yaşam tarz ını yans ıtırken, subjektif göstergeler, ki şinin yaşam ı hakk ındaki duyguların ı, beklentilerinden etkilenmesini, önceki tecrübelerini ve mevcut şartlar ın alg ıs ım göstermektedir (7). Yaşam Kalitesi, bir i ş sahibi olmak, hobilerle uğraşmak, sosyal bir hayata sahip olmak veya bu alanlarda girişimlerde bulunmaktan daha çok, "ki şisel doyum"a (tatmin olmaya) ba ğl ıd ır. Ki şinin hayat görüşü ve değer yarg ılan önemlidir. iyilik hali kalite ve kantite olarak ki şiden ki şiye değişir ve hatta ayn ı kişi için bile her an değişebilmektedir. Şahsi iyilik halini belirleyen, ki şi için önemli olan yaşam alanıd ır; bu bir ki şide i şinden aldığı doyum iken, bir di ğer ki şide yakınlarıyla olan ilişkileri olabilmektedir. Ani hastalanmalar, a şık olmak veya haks ızlığa uğramak gibi durumlar, iyilik halini birdenbire ve tamam ıyla deği ştirebilmektedir (8). Scantze ve arkada şları çal ışmalarında, hastalar ın subjektif yaşam değerlendirmelerinin, d ış dünyadan çok, iç dünyalarma ba ğlı olduğunu gözlemlemi şlerdir. Ya şam standard ı, ya şam kalitesi hedeflerine ulaşmak için bir araçt ır. Skantze'nin ya şam kalitesi modeli ise Tablo 1 'de şema olarak gösterilmi ştir (7 ). Ki şisel Özellikler Yaşam standart ı (Objektif) Subjektif Ya şam Kalitesi Refah Lehman' ın Ya şam Kalitesi modeli; ki şisel özellikler Tablo 1. Skante'nin ya şam kalitesi modeli. 19
Top, Özden, Ele Sevim Farkl ı kavramlar olmalar ına rağmen, mutluluk, yaşamdan memnun olma, iyilik hali duygusu birbirini') yerine kullan ılabilmektedir. Mutlulu ğun ve başar ı n ın artmas ı, her zaman ya şam kalitesinde düzelmeye neden olmamaktad ır. Ki şinin iyilik halini alg ı- la ınas4, günlük ya şamdaki."genel i şlevsellik düzeyi" ile ba ğlant ı l ıdır. "Ki şinin i şlevselliği" ile, günlük görevlerini ve aktivitelerini yap ıp yapmamas ı kastedil ınektedir. Ya şamdan memnuniyet ve yeterli i şlevsellik düzeyi ile subjektif iyi olma hali ortaya ç ıkmaktad ır (6). H Kendine Yeterlik Ki şisel özellikler Subjektif Yaşam Şartlar ı Benlik sayg ı s ı Kendilikle İ lgili Yap ılar Ortalama Bağ l ı Değ i şkenler Değer Biçme Süreci Kontrol Alg ı s ı Klinik Özellikler Di ğer Değ i şkenler Alg ı lanan Ya şam Kalitesi Tablo 2. Ya şam kalitesinin "ortama ba ğ l ı model'i şematize edilmi ştir. Ya şam kalitesi tan ımlar ı n ın çoğu, kısaca aşağıdaki - alanlar ı içermektedir. Bunlar: ve 1970'li y ıllarda, ya şam kalitesi ve ya şam standartları kavramlar ıyla ilgilenmeye ba şladılar. Daha önceleri ya şam kalitesi geri kalm ış, gelir dağıl ım ı e şit olmayan ülkelerin sorunu olarak görülüyordu. Sosyal Devlet kavram ın ın geli şmesi, sosyal ve iyi olu ş hakkındaki belirleyicileri harekete geçirmi ştir. Bu konudaki çal ışmalar, özellikle i ş kalitesi, aile yaşam ı ve i şsizlik üzerinde toplanm ışt ır (6). Teknolojik ilerlemelerin adeta insan ın temel ihtiyaçların ın önüne geçmi ş olduğu bir dönemde, 1964'te, JR Elkinton, transplantasyon t ıbb ın ın tart ışıldığı, "Tıp ve Ya şam Kalitesi" adl ı bir makale yay ınlam ıştır ve t ıpta "Ya şam Kalitesi" terimini ilk defa kullanan ki şi olmuştur (6). Tıpta yaşam kalitesi kavram ının ortaya ç ıkışı, teknik ilerlemelerden çok, insani yaklaşımlarla bağlantıl ıd ır. Çünkü ya şam kalitesi, teknolojinin geli şmesiyle bir tarafa itilen, bütün insani isteklerin hepsini birden kapsayan geni ş bir kavramd ır ( 1 ). Tıbbi tedavilerin olu şturdu ğu memnuniyetsizlikler, her ne pahas ına olursa olsun ya şam ı uzatma çal ışmalar ı, sadece tedavinin gerekli oldu ğu şeylere odaklanma yüzünden t ıp, kendini iyi hissetme, otonomi ve ait olma duygusu gibi en temel insan ihtiyaçlar ın ı unutmu ştu. Bu konu ilk olarak onkolojide ele al ınm ışt ır. Kanser tedavisinin ilerlemesiyle bu hastalar ın yaşam kalitelerinin daha iyi olabilmesi için neler yap ılabileceği dü şünülmüştür. Ki şinin, daha uzun ya şam ı, daha kısa ama daha kaliteli bir yaşama de ğişip değişmeyeceği konusu gündeme gelmi ştir. Çünkü hastalar kemoterapiyi reddederek, "kendi saçlar ımla ölmeyi tercih ederim" diyebiliyorlard ı. Tedavi hastal ıktan daha m ı kötü? sorusu ortaya ç ıkm ışt ır (6). Daha sonralar ı, yaşam kalitesi kavram ı, çe şitli antihipertansiflerin, i şlevsellik, iyilik hali ve yaşam tatmini bak ım ından karşılaştırmaları için kullan ılm ıştır (4). 1. Fiziksel sa ğl ık durumu, ' 2. i şlevselli ğin yeterliliği, 3. Psikolojik durum, iyilik hali, 4. Sosyal ili şkiler, 5. Ekonomik durum, olarak s ıralanabilir (9). YAŞAM KALİTESİ KAVRAMININ GELİŞİMİ Sosyal bilimciler, felsefeciler ve Politikac ılar, 1960 Yaşam kalitesi hakkındaki yay ınlar süratli bir geli ş - me göstermektedir. 1990'larda giderek artm ış t ır. 1992'de sadece sa ğl ıkla ilişkili ya şam kalitesi ara ş- t ırmaları yay ınlayan bilimsel bir dergi yay ına başlam ışt ır. Bu derginin ad ı; "International Society of Qualty of life"t ır. Albrecht ve Fitzpatrick, 1994'te, Ya şam Kalitesi kavram ı için 4 kullan ım alan ı tan ımlam ışlard ır. 20
Top, Özden. Efe Sevim Bunlar:. Hastalar ın klinik bakımların ın planlanmas ı, 2. Sağl ık hizmeti ara şt ırmalarında ve klinik çal ışmalarda sonuç ölçütü olarak kullan ım ı, 3. Toplumların sağl ık ihtiyaçlarını temin edilmesi, 4. Kaynak tahsis etmede kullan ılmas ı, alanlar ıdır. Ya şam kalitesi kavram ının en ümit verici kullan ım ı, sağl ık bak ım ı araşt ırmalar ında ve klinik çal ışmalarda sonuç ölçütü olarak kullan ılmas ı olmu ştur (4). Psikiyatri, ya şam kalitesi kavram ın ın geli şmesinde bir miktar geride kalm ıştır. Psikiyatristlerin bu konuya tereddütlü yakla ştığı söylenebilmektedir. Yaşam kalitesi kavram ı, subjektif iyi olma duygusunu ve hastan ı n memnuniyetini ana tema olarak sorgulamaktad ır. Zaten mental hastal ıkların psilciyatrik kavramlar ı, somatik hastal ıkların medikal (t ıbbi) kavramlar ından, bu temalarla çok daha fazla ili şkili olmu ştur (6). Psikiyatri, hastalar ın hastal ık dışı yönlerini değerlendirmeye daha fazla önem vermektedir. Bunlar ı de ğerlendirirken de, bozukluk, yeti yitimi, sakatl ık, sosyal i şlevsellik, sosyal destek gibi kavramlar ı kullanmaktad ır. Psikiyatrik hastal ıkların tıbbi olmayan yönleri, uzun y ıllard ır belirlenmekteydi, ancak şimdiki anlam ıyla kullan ılmamaktayd ı. Yani ya şam kalitesi ad ı altında toplanmam ıştı (6). Sağl ıkla ilişkili Yaşam Kalitesi Ya şam ı n sağl ık olarak bak ılmayan, geni ş çapta değer verilen yönleri vard ır. Bunların aras ında; özgürlük, gelir, sosyal destek say ılabilmektedir. Dü şük gelir, özgürlü ğün olmamas ı ve zay ıf sosyal destek sağl ıkla ili şkili olabilmektedir. Sağlık problemleri ve ya şam kalitesiyle u ğraşırken, bu tür genel yönleri atlama e ğilimi vard ır. Direkt olarak fonksiyonel kapasiteye odaklan ılmaktad ır. Bundan dolay ı sağl ıkla ilişkili yaşam kalitesi terimi ortaya ç ıkm ıştır (6). T ıp alan ında çal ışan hekimler ve ara ştırmac ılar, son zamanlarda, ilgilerini sa ğlığın sonuçlarını ölçmeye yönlendirmi şlerdir. Toplumun sağlığının ölçümünde bu güne kadar kullan ılan geleneksel "morbidite" "mortalite" yakla şım ı ve "beklenen ya şam süresi"nin, artik "sa ğlıkl ı olama"n ın değerlendirilmesinde yeterli olmad ığı görülmü ştür. Sağl ık hizmeti ile ilgili giri şimlerin değerlendirilmesinde sağl ıkla ilgili yaşam kalitesi ölçümünün zorunlu oldu ğu görüşü gündeme gelmi ştir. Var olan göstergelerin çoğunun "hastal ık" modeline uygun olmas ı, t ıbbın sadece patolojik bozukluklar ı hastal ık olarak tan ımlamas ı nedeniyle, sorunun ki şisel düzeyde tammlanmas ın ı k ısıtlamaktad ır. T ıbb ın hasta olarak tan ımlamadığı bir ki şi kendisini rahats ız hissedebilmektedir. Sağlık durumunun ölçümü, her iki kavram ı da hesaba katmal ıdır. Son yirmi y ıldır üzerinde dü şünülen konulardan birisi de, sa ğlık konusunda doktorun inceledi ği kişi hakkındaki kanaati kadar, ki şinin kendisini nas ıl hissetti ği üzerinedir. Bu şekilde bakıldığında; bir uçta hastal ık davran ışın ın, diğer bir uçta iyilik halinin veya daha geni ş bir yakla şımla yaşam kalitesinin de ğerlendirilmesi gerekmektedir (11). İnsan ızdırab ının maliyetinin ölçülemeyece ğ'i s ıkl ıkla söylenmiştir. Bu gerçe ğin art ık doğru olmayabileceği düşünülmektedir. İnsan ızdırab ının yönleri (veya varl ığı) güvenilir olarak ölçülmü ştür. Bu zor göreve yakla şımlardan biri de "yaşam kalitesi" kavram ını kullanmaktır. Yaşam kalitesine, belli say ıda tan ımlanm ış alan ı kapsayan çok boyutlu bir yap ıyla yaklaşmak daha doğrudur. Soyut ve filozofik kavramlardan kaç ın ılmas ı, sağl ık ve sağlık bak ım ıyla ili şkili olan ki şisel tecrübe yönüne, yani "sa ğlıkla ilişkili yaşam kalitesine" yönenilmesi tavsiye edilmiştir (4). Sağl ıkla ilişkili yaşam kalitesinin çok yönlü, subjek-. tif bir tan ımlama örne ği Patrick ve Erickson taraf ından; "Sosyal f ırsatların, alg ıların ve fonksiyonel durumlar ın ve ayrıca hastal ıklar, yaralanmalar ve tedavilerle etkilenen bozulmalarm şekillendirerek uğrattığı yaşam süresine verilen önem" şeklinde ifade edilmi ştir ( 12). Yaşam kalitesi, ki şinin deneyimlerinin tüm yönlerinin kendisi taraf ından değerlendirilmesini kapsamaktad ır. Yaşam kalitesi kavram ının giderek artan kullan ım ı yan ında, bu konuda rahat olmayan profesyonellerin itirazlar ı vard ır. Bu itirazlar şu şekilde özetlenebilir: 1) Sağlıkla ilgili yaşam kalitesi subjektiftir, yani kişiye özgüdür, yorumlanamaz ve kar şılaşt ırılamaz. 2) Fizyolojik fonksiyonlar ile ya şam kalitesinin etkilerini ay ırt etmek çok zordur. 3) Yaşam kalitesinin verilen biyolojik testlerin veri- 21
Top, Özden, EP. Serim lerine göre çok daha esnektir. Tüm bu itirazlara ra ğ- men, bilimsel olarak geli ştirilmi ş psikometrik tekniklerle elde edilen veriler, profesyonellerin sa ğlık kavram ına hastalar ı aç ısından bakabilmelerine imkan vermektedir ( 13). 1981'de Canıpbell, yaşam kalitesiyle ilgili 12 alan belirlemi ştir. Bunlar; toplumsall ık, eğitim, aile yaşant ı s ı, kom şuluk, arkadaşlık, evlilik, milliyet, bar ınma durumu, sağl ık kendilik duygusu, yaşam standard ı ve i ş durumudur. Yaşam kalitesi terimi; ya şam standard ı, barınma kalitesi, i şten tatmin olma derecesi ve di ğer de ğişkenleri içerirken, sa ğl ık ile ilgili ya şam kalitesi; ya şam kalitesinin sa ğl ığa özgü kıs ımlarm ı içermektedir (9). Ya şam Kalitesinin Ölçülmesi: Ya şam kalitesi tek bir de ğişkenden ziyade, bir ilgi sahas ın ı tan ımlamakta kullan ılmaktad ır. Hastal ığı belirlemenin ve seviyesini ölçmenin basit bir yolu olmadığı gibi, yaşam kalitesini ölçmenin de basit bir yolu olmad ığı anlaşılmaktad ır (6). Son 20-25 y ıld ır sağlık hizmeti verenler ve ara şt ırmac ılar, tedavi yöntemlerinin hastalar ının ya şam kalitesi üzerindeki etkilerini de ğerlendirme ve onlar ın iyilik düzeylerini tan ımlama konusunda giderek artan çabalar göstermektedirler. Bunun sonucu olarak iyilik hali ve ya şam kalitesini ölçülebilir k ılma te şebbüsleri sonuç vermekte, giderek sa ğlığın ekonomik, sosyal ve benzer yönleri bu araçlar ın kapsam ında yer almaktad ır ( 11 ). Yaşam kalitesinin sağlıkla ilgili de ğerlendirmeleri, biyolojik, genel ve hastal ığa özgü olmak üzere üç ana bölümde ele al ınmıştır. 1) Biyolojik Sağl ık Durumu: Organ sistemleri üzerine odaklanm ışt ır. Hangi laboratuar testi veya değerlendirmelerin gerekti ğine tan ı süreci karar vermektedir. 2) Genel Sağl ık Durumu: Tüm yaş, cins ve sosyoekonomik duruma uygun sa ğlık durumunu de ğerlendirmektedir. Bu konudaki sorular hastal ık veya bozuklu ğa özgü olmay ıp, yaşam ı tehdit eden bir durumdan tümüyle iyi olma haline kadar uzanan bir hastal ık yelpazesini içermektedir. En az dört kavram ı değerlendimıektedir. Fiziksel işlevsellik: Fiziksel sinirlilik, fiziksel kabiliyetler, yatakta geçirilen gün say ıs ı, ağrı ve fiziksel iyi olma hali sorgulanmaktad ır. Ruh Sağlığı: Bu alandaki ölçümler, anksiyete ve depresyon gibi psikolojik zorluklar ın s ıkl ığını ve şiddetini; ki şinin psikolojik olarak iyi olma hali ve yaşamdan tatmin olma kavramlar ın ı nas ıl alg ıladığın ı ve kognitif i şlevsellik düzeyini ara ştırmaktad ır. Sosyal ve Rol İşlevselliği: Kişiler aras ı i şlevsellik ile rol i şlevselli ği ayr ı ayr ı de ğerlendirilmelidir. Sosyal i şlevsellik olgun sosyal ili şkiler geli ştirme ve devam ettirme olarak tan ımlanmaktad ır. Sosyal olarak iyi olma hali iki alanda incelenir; birincisi, ki şinin sosyal ilişkisi var m ıdır? Var ise hangi s ıkl ıktad ır? ve ikincisi, ki şinin sosyal ili şkilerinin yapısı nas ıld ır? Rol işlevselliği: Kişinin kendi ya şam ındaki normal rolünün ihtiyaçlar ını (iş durumu, okul durumu ve ev durumu) yerine getirip getiremedi ğini tan ımlamaktad ır. Genel Sağlık Alg ıları: Özellikle ruhsal ve fiziksel aç ıdan bakmadan, ki şinin tüm sağlığı ile ilgili inanç ve değerlendirmeleridir. Bu alandaki sorular her kişinin ki şisel sağlık değerleri, ihtiyaçlar ı ve tutumların ı yans ıtmaktad ır. 3) Hastal ığa Özgü Sağlık Durumu: Sağlık ile ilgili genel dü şünce çoğunlukla hastal ık ve i şlevsellik üzerine odaklanm ıştır ( 1 3). Tablo 3. Sa ğ l ıkla ilişkili yaşam kalitesi boyutlar ı. Boyut Fiziksel fonksiyon Mental Sağl ık Sosyal fonksiyon Rol fonksiyonu Rognitif fonksiyon Enerji Genel sağ l ık alg ı lamas ı Ağr ı Semptomlar Seksüel fonksiyon Uyku Tan ım Günlük ya şam aktiviteleri, a ğı r aktiviteler Anksiyete, depresyon, iyi olma hali, davran ışsal ve emosyonel kontrol Sosyal ili şkilerin miktar ı ve kalitesi Günlük aktiviteleri ve i ş yapabilme kabiliyeti Dikkat, haf ıza, konsantrasyon Enerji ve halsizlik Sağ l ığın global olarak ki şi taraf ından değerlendirilmesi Ağr ın ın şiddeti ve s ıkl ığı Mide bulant ı s ı, ba ş - ağr ı s ı, ba ş dönmesi gibi Performans ı ve doy ıım Miktar ve kalitesi 22
Top, Özden, Efe Sevint Sağl ıkla ilgili Yaşam Kalitesi Boyutlar ı Ya şam kalitesini de ğerlendirmek için iki ana yaklaşım kullan ılmaktad ır: Genel olanlar ve hastal ığa özgü ya şam kalitesi ölçekleri olarak ayr ılmaktad ır. Genel ölçekler; farkl ı hastal ıklar, tedaviler, durumlar ve hasta gruplannda kullan ılabilmektedir. De ğişik sa ğl ık giri şimlerinin etkilerinin k ıyaslanmas ına imkan vermektedir. Hastal ığa spesifik ölçekler; belli bir hastal ığa, populasyona, semptom ve problemle ili şkili sağl ık boyutlar ına odaklanm ışt ır. Hastan ın durumundaki değişmeyi genel ölçeklerden daha net beli demektedirler (4). Ya şam Kalitesini ölçme giri şimleri, kavram ın çok yönlü ve kültüre ba ğl ı olduğu bilgisini güçiendirmi ştir. Y ıllar süren çal ışmalardan ve uzman panellerinden gelen verilerle, WHO Ya şam kalitesini alt ı geni ş alan (kros-kültürel olarak incelenebilen) şeklinde düzenlemi ştir. Bu alanlar; I. Fiziksel, 2. Psikolojik, 3. Ba ğıms ızl ık düzeyi, 4. Sosyal ili şkiler, 5. Çevre ve 6. Maneviyat, din ve kişisel inançlar ya şam alanlar ıd ır. Bu gün dünyada kullan ılan en popüler ya şam kalitesi ölçeklerinde ıı baz ıları isimleri şunlard ır: 1. Hastal ık Etki Profili (Sickness Impact Profile) (HIP) (Bergner ve ark. 1976, 1981), 2. Nottingham Sa ğl ık Profili (Nottingham Health Profile) (NSP) (Hunt ve ark. 1981), 3. McMaster Sa ğ l ık İndeksi Anketi (McMaster Health Index Questionnaire), 4. Duke Sağlık Profili (Duke Health Profile), 5. T ıbbi Sonuç Ali şmasm ın 36-maddelik Ara ştırma K ısa Formu (MOS SF-36), 6. The Qualty of Life Enjojmend and Satisfaction Quest ionnoire, 7. Avrupa Ya şam Kalitesi Ölçe ği (EuroQol) (EurogoL Group 1990), 8. Dortmouuth CCOP i şlev Kartlar ı (COOP Charts), 9. Dünya Sağl ık Örgütü Ya şam Kalitesi Ölçe ği (WHO-QoL) (4,11,13,14). KAYNAKLAR L Uçarer N: Panik bozukluk ve sekonder depresyonda klinik bulgular ve deksametazon supresyon testi. Uzmanl ı k Tezi; Bak ırköy, İstanbul; 1997. 2. Fidaner H, Elbi H, Fidaner C, ve ark: Ya şam kalitesinin ölçülmesi, WHOQ0L-100 ve WHOQOL-BREF. 3P Dergisi (Ek 2):3-66, 1999. 3. Akdeniz C, Aydemir Ö (eds): Sa ğ l ık düzeyi tilçe ğ inin Türkçe'ye uyarlamas ı ve güvenirlili ği. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 9(2):104-108, 1999. 4. Michelson D, Lydiard RB, Pollack MH, et al: Outcome assesment an clinical improement in panic disorder: evidence frorn a randomized controlled trial of fluoxetine and placebo. An ı J Psychiatry 155:1570-1577, 1998, 5. Grabe HJ, Meyer C, Hapke U, et al: Pravalence, quality of life and psychosocial ruction in obsessive-compulsive disorder and subclinical obsessive-compulsive disorder in northern Germany. E ıır Arch Psychiatry Clin Neurosci 250:262-268, 2000. 6. Kessler RC, McGonagle KA, Zhao S, Nelson CB, Hughes M, Eshleman S, Wittchen HU, Kendler KS: Lifetime and 12-month prevalence of DSM-III-R psyciatric disorders in the United States: results from tl ıe National Comorbidity S ıırvey. Arch Gen Psychiatry 52:8-19, 1994. 7. Bobes J, Gonzales MP: Q ııalty of Life in schizophrenia. In: Katsching H, Freeman H, Sartorius N (eds). Qualty of Life in Mental Disorders. West Sussex, Willey 165-178, I 997. 8. Ware JE Jr, Sherbourne CD: The MOS 36-Item Short-Form Health Survey (SF-36), 1:conceptual ramework and item selection. Med Care 30:473-483, 1992. 9. Becker N, Dian ıond R: New developments in qualty of life in schizophrenia. In: Katsching H, Freeman H, Sartorius N (eds), Qualty of Life in Mental Disorders. West Sussex, Willey, I 19-133, 1997. 10. Barry MM: Well-Being and life satisfaction as components of qualty of life. Katsching H, Freeman H, Sartorius N (eds). Qualty of Life in Mental Disorders. West Sussex, Willey 31-42, 1997. 11. Fyer AJ: Anxiety Disorder: Genetics. In: Comprehensive. Textbook of Pschyiatry, Sadock BJ, Sadock VA (Eds). 7. Edition, Lippincott Williams&Vilkins, USA, 2000. 12. Rasmussen SA, Eisen JL: The epidemiology and clinical features of obsessive compulsive disorder. In: Jenike MA, Bear L, Mi ıı ichielo WE, eds. Obsessive Compulsive Disorders, Theory and Management. Chicago: Medical Pub 23-41, 1986. 13. Doğan O, gülmez H, Keter ıoğlu C, ve ark: Ruhsal bozukluklar ın epidemiyolojisi. Dilek Matbas ı, Sivas 33-37, 1995. 14. Moreau D, Weissman MM: Panic desorder in children and adolescents: A review. Am i Psyciatry 149:1306-1317. 15.LEON ac, Portera L, Weissman MM: The social costs of anxiety disorders. Br J Psychiatry 166:19-23, 1995. 16. Sherbourne CD, Wels KB, J ııdd LL: Functioning and wellbeing of patients with panic disorder. An ı J Psychatry 153:213-218, 1996. 23