PAU ENDÜSTRİ MÜHENDİSLİĞİ IENG 318 - Üretim Planlama ve Kontrolü 1 Stok Kontrolü 1 (Inventory Control)
Amaç Ürüne olan talep bilindiğinde (yani talep tahmin hatasının sıfır olduğu durumda) stok kontrolü için kullanılan yöntemleri tanıtmak.
Stok tanımı Firmanın gelecekte kullanmak üzere elinde bulundurduğu hammadde, yarı mamul, mamul yada varlıklardır. Stoğu elde etme veya stok tutmaya ilişkin harcamalar büyük bir maliyet oluşturur. Stok yönetiminden sorumlu kişiler hem talebi karşılayacak kadar stok bulundurmaya hem de en düşük stok maliyetlerini sağlamaya çalışırlar.
Stok problemleri Nasıl bir stok politikası izlensin? (tasarım problemi) Ne kadar sipariş verilsin? (planlama problemi) Ne zaman sipariş verilsin? (kontrol problemi)
Tedarik-üretim-dağıtım sisteminde ana stok noktaları Hammadde ve yardımcı malzemelerden ne zaman ne kadar sipariş edilecek? Üretim sürecinde bir defada ne kadar ve ne sıklıkla üretilecek? Aracılar üretici firmaya ne kadar ve ne zaman sipariş verecek? Perakendeci aracıya ne kadar ve ne zaman sipariş verecek?
Stoğun önemi Finansal açıdan: Stoklar finansal yatırım gerektirir. Stok maliyetleri (tedarik etme, ulaştırma, depolama, elde bulundurma maliyetleri) yüksek olabilir. Bu nedenle fazla stok tutulması istenmez. Üretim açısından: Üretimin aksamaması ve darboğazların önlenmesi için stoklama yapmaya gereksinim duyulur. Çatışan bu amaçlar arasında bir denge kurmak gereklidir!
Stokların sınıflandırılması Hammaddeler (raw materials): Üretim için gerekli tüm kaynaklardır. Bileşenler (components): Montaj için bekleyen parçalar. Yarı işlenmiş parçalar (Work-in-Process - WIP): Üretim sürecinde olan yarı ürünlerdir. WIP miktarının düzeyi üretim çizelgeleme sisteminin etkinliğinin bir ölçüsüdür. Ne kadar az WIP o kadar etkin bir üretim çizelgeleme! Son ürünler (finished goods): Üretim sürecinin sonunda ortaya çıkan ürünlerdir. Tamamlayıcı mallar (supplementary goods): Üretim ve diğer fonksiyonlarda tamamlayıcı işlev gören ancak üründe direk olarak yer almayan parçalardır. Aletler, ofis malzemeleri gibi.
Neden stok bulundurulur? Satışlar ve üretim zamanındaki değişmelerin/dalgalanmaların etkisini yok etmek için. Mevsimlik talebe sahip ürünlerin, sınırlı üretim kapasitesinden ötürü ölü sezonda üretilip bekletilmesi. Üretim ve satın almada ölçek ekonomisinin avantajından yararlanmak için (fiyat indirimi). Üretimde çeşitli aşamalarda beklenmeyen durumlar ve darboğazlar için stok bulundurulur.
Stok sistemlerinin özellikleri (1) Mal çeşidi/kalem sayısı (Type of items): Stok kontrol modelleri genellikle tek ürün içindir. Firmaların çok çeşitli kalemler için ayrı ayrı stok politikası uygulamaları güçtür. Ürünler gruplandırılabilir (ABC analizinde olduğu gibi). Çok çeşitli mal olduğunda stok politikasını etkileyen kısıtlar olabilir, para, depo vs. Böyle durumlarda optimum stok düzeyini belirlemek güçleşir.
Stok sistemlerinin özellikleri (2) Talebin yapısı (Patterns of demand): Talebin yapısı ve özellikleri ile ilgili yapılacak varsayımlar kontrol modelinin karmaşıklığını belirler. Sabit talep-değişken talep: En basit stok kontol modeli talebin sabit olduğu varsayımına dayanır. Ekonomik sipariş miktarı modeli bu varsayıma dayanır. Değişken talep ise bütünleşik planlama ve malzeme ihtiyaç planlaması gibi konularda söz konusudur. Bilinen talep-rassal talep: Beklenen talebin sabit olması mümkündür ancak yine de bir miktar rassallık içerecektir. Rassal talep modelleri deterministik olanlarına göre genellikle daha gerçekçi ve daha komplekstir.
Stok sistemlerinin özellikleri (3) Tedarik süresi (Lead time): Eğer parçalar dışarıdan temin ediliyorsa siparişin verildiği andan gelmesine kadar geçen süre tedarik (veya temin) süresi olarak adlandırılır. Eğer bazı bileşenler firma içinde üretiliyorsa bu süre bir partiyi üretmek için gereken zaman olarak tanımlanır. Gözden geçirme zamanları (Review times): Mevcut stok seviyelerinin kontrol edildiği zaman dilimini ifade eder. Stokların seviyesi sürekli olarak veya periyotlar halinde izlenir.
Stok sistemlerinin özellikleri (4) Aşırı talep (Excess demand): Talebi karşılayacak bir stok elde olmadığı zaman siparişlerin geç karşılanması (backordering) yada satış kaybı (lost sale) söz konusu olur. Stok modellerinin çoğu siparişlerin geç karşılanmasına imkan verir.
Stok ile ilgili maliyetler (1) Stok tutma/elde bulundurma maliyeti (Holding cost): Stok bulundurmadan dolayı oluşan tüm maliyetlerdir. Stok tutma maliyetinin bileşenleri: Stok tutmak için ayrılan fiziksel alanın maliyeti Vergi ve sigorta Kırılma, dökülme, bozulma ve eskime maliyetleri Alternatif yatırımların fırsat maliyeti (belirlemek genellikle güç olduğundan birim stok değerinin belirli bir yüzdesi cinsinden ifade edilir). h=ic (I:Yıllık faiz oranı, c: bir birim stoğun parasal değeri)
Stok ile ilgili maliyetler (2) Sipariş verme maliyeti (Order cost): Sipariş edilen veya üretilen stok miktarına bağlı olarak oluşan maliyetlerdir. Sipariş maliyeti iki bileşenden oluşur: sabit ve değişken maliyet. Sabit maliyet siparişin miktarından bağımsız olarak uğranılan maliyeti ifade eder (Satın alınan her kalem için ısmarlama işlemi, formlar, tedarikçi seçimi, muayene etme gibi işlemlere harcanan masraflardır, satın alından kalem sayısına değil, sipariş verme sayısına bağlıdır). Değişken maliyet ise bir birim sipariş vermekle katlanmak zorunda olunan maliyeti ifade eder. Satın alınan kalem sayısına bağlı olarak değişkenlik gösterir.
Stok ile ilgili maliyetler (3) Stoksuzluk/yaptırım maliyeti (Penalty cost): Stok yetersizliği nedeniyle talebin karşılanamadığı durumda oluşan maliyetleri ifade eder. Stoksuzluk ya siparişin zamanında karşılanamaması ile sonuçlanır (bu durumda müşteri malı bekler) yada satış kaybı ile sonuçlanır (müşteri malı başka yerden alır). Her iki durumda gelir kaybına neden olur. Ek maliyet gerekir veya fırsat kaybı olur. Belirlenmesi güçtür.
ABC Analizi nedir? ABC Analizi, ürünleri sınıflandırmaya yarayan bir stok sınıflandırma metodudur. A ürünleri en değerli ürünler, C ürünleri de en az değerli ürünler olmak üzere sınıflandırılır. Bu metot, yöneticilerin dikkatini az fakat değerli olan A sınıfı ürünlerine çekmeyi amaçlar.
Pareto prensibi VILFREDO PARETO (1848-1923) Nüfusun 20% si milli servetin %80 nine sahiptir. Çalışanların %20 si problemlerin %80 nine yol açar. Ürünlerin %20 si firma giderlerinin %80 nine yol açmaktadır.
ABC Analizi ABC Analizi, bir işletmenin ürünlerini aşağıdaki kurallar dahilinde A, B ve C olarak sınıflandırması gerektiğini söyler. A ürünleri, yıllık tüketimleri en fazla olan ürünlerdir. Toplam stok miktarının %10-20 si bu ürünlere aittir.
ABC Analizi B ürünleri, tüketim miktarları yıllık olarak %15-25 leri bulan ürünlerdir. Toplam stok miktarının %30 u bu ürünlere aittir. C ürünleri, yıllık tüketim oranları en az olan ürünlerdir. Buna karşılık toplam stok miktarının %50 si bu ürünlere aittir.
ABC Analizi
Yıllık tüketim değeri: ABC Analizi (Yıllık talep) x (Birim ürünün maliyeti) Bu sınıflandırma ile hangi ürünlerin daha karlı olduğu hangilerinin daha az getirisi olduğu rahatlıkla görülebilir.
Adımlar: ABC Analizi 1. Belirli bir dönem için birim maliyet ve kullanım miktarını bulun. 2. Net değeri elde etmek için birim maliyet ile tahmin edilen kullanım miktarını çarpın. 3. Büyükten küçüğe yıllık değerleri ürünler ile birlikte sıralayın.
Adımlar: ABC Analizi 4. Ürünlere ait değerleri ve yüzdelik değerleri bulun. 5. Grafiksel olarak gösterin. 6. A, B ve C sınıflarını ayırın.
Örnek Malzeme Kodu Yıllık Satın alma Harcaması Toplam Satın Almalar içindeki Yüzdesi Birikimli Satın Almalar (%) Birikimli Malzeme Kalemi Sayısı (%) Sınıflama (A/B/C) 1 450.000 30,00 30,00 5 A 2 350.000 23,33 53,33 10 A 3 230.000 15,33 68,67 15 A 4 170.000 11,33 80,00 20 A 5 80.000 5,33 85,33 25 B 6 50.000 3,33 88,67 30 B 7 35.000 2,33 91,00 35 B 8 35.000 2,33 93,33 40 B 9 20.000 1,33 94,67 45 B 10 10.000 0,67 95,33 50 C 11 10.000 0,67 96,00 55 C 12 10.000 0,67 96,67 60 C 13 10.000 0,67 97,33 65 C 14 7500 0,50 97,83 70 C 15 7500 0,50 98,33 75 C 16 7500 0,50 98,83 80 C 17 5000 0,33 99,16 85 C 18 5000 0,33 99,50 90 C 19 5000 0,33 99,83 95 C 20 2500 0,17 100,00 100 C Toplam 1500000 100,00
Malzemelerin Birden Fazla Ölçütlü Sınıflandırılması Çok Ölçütlü ABC Analizi Kullanım (satın alma harcaması) değeri Kullanım (harcama) miktarı Ömrü (kullanım süresi) Tedarik süresi Birim fiyatı Kritikliği (yokluğunun etkisi) İkame edilebilirliği Boyutu (hacim, alan)
Malzeme Kodu Kullanım Değeri (0,70) Kullanım Ömrü (0,30) 1001 A (10) B 1002 C (1) B 1003 B (3) C 1004 B A 1005 C C 1006 A A 1007 C C 1008 B B 1009 C B 1010 C C 1001 İN TOPLAM PUANI=0,70*10+0,0*3=7,9
Malzeme Kodu Çok Ölçütlü ABC Analizi Toplam Puan Sonuçları Birikimli Toplam Puan Sıra Sınıf (*) 1006 10 10,0 1 A 1001 7,9 17,9 2 A 1004 5,1 23,0 3 A 1008 3 26,0 4 B 1003 2,4 28,4 5 B 1002 1,6 30,0 6 B 1009 1,6 31,6 7 B 1005 1,0 32,6 8 C 1007 1,0 33,6 9 C 1010 1,0 34,6 10 C Toplam 34,6
Stok kontrol sistemleri Sürekli gözden geçirilen sistem (Q sistemi - sabit sipariş miktarı) Periyodik gözden geçirilen sistem (P sistemi sabit sipariş dönemi)
Sürekli izleme sistemi (1) Stok sürekli izlenir. Belirli bir düzeyin altına (ROP-yeniden sipariş seviyesi) düştüğünde yeniden sipariş verilir. Her zaman aynı miktarda (Q) sipariş verilir. Q ve ROP önceden belirlenir. Kontrol gözle, elle tutulan kayıtlarla veya bilgisayar yardımı ile gerçekleştirilir. A grubundaki stok kalemleri için gereklidir. Stoksuzluk minimize edilir.
Sürekli izleme sistemi (2)
Periyodik izleme sistemi (1) Stoklar belirli aralıklarla kontrol edilir. Stok düzeyi yeniden sipariş verme noktasının (ROP) altında ise belirli R düzeyine getirecek kadar sipariş verilir. ROP ve R önceden belirlenir. Daha az kontrol gerektirdikleri için B ve C grubu stok kalemleri için uygundur. Belirli aralıklarla büyük miktarda sipariş verilerek ulaşım masraflarından tasarruf edilir.
Periyodik izleme sistemi (2)
Ekonomik sipariş miktarı modeli (Economic order quantity model-eoq model) Varsayımlar: Talep bilinmekte ve sabittir (güvenlik stoğuna ihtiyaç yok). Stoksuzluğa izin verilmez (bütün talepler karşılanmaktadır). Tedarik süresi bilinmekte ve sabittir. Siparişlerin tümü aynı anda teslim edilmektedir. Stok maliyeti aşağıdaki maliyet bileşenlerini barındırmaktadır: Sipariş verme maliyetleri sabittir Değişken maliyet Elde bulundurma maliyeti
EOQ Model
Notasyon D : Yıllık talep (adet/yıl) Q : Sipariş miktarı (adet) S : Sipariş verme maliyeti (TL/sipariş) C : Bir birimin maliyeti (TL/adet) I : Taşıma maliyeti (%) H : Elde bulundurma maliyeti (TL) = I X C t : Sipariş periyodu (iki sipariş arasında geçen zaman) d : Tüketim hızı (adet/gün) L : Tedarik süresi (siparişin verilişi ile stoklara girişi arasında geçen süre) ROP: Yeniden sipariş verme noktası (reorder point) (adet)
EOQ Model
EOQ Formülünün Çıkarılışı D = Yıllık talep (adet) C = Birim adet başına maliyet (TL/adet) Q = Sipariş miktarı (adet) S = Sipariş başına maliyet (TL) I = Taşıma maliyeti (%) H = Elde bulundurma maliyeti (TL) (I x C) Sipariş sayısı = D / Q Sipariş verme maliyeti = S x (D / Q) Ortalama stok miktarı = Q / 2 Ortalama stok maliyeti = (Q / 2) x C Ortalama stok taşıma maliyeti= (Q / 2) x I x C = (Q /2) x H Toplam maliyet = (Q/2) x I x C + S x (D/Q) taşıma maliyeti sipariş maliyeti 1. Dereceden türev alındığında: d(tc)/d(q) = (I x C) / 2 - (D x S) / Q² Optimize etmek için d(tc)/d(q) = 0 DS/ Q² = IC / 2 Q²/DS = 2 / IC Q²= (DS x 2 )/ IC Q = sqrt (2DS / IC)
Ekonomik sipariş miktarı (EOQ) EOQ = 2 D S H D = Yıllık talep (adet) S = Sipariş başına maliyet (TL) C = Birim başına maliyet (TL/adet) I = Taşıma maliyeti (%) H = Stok bulundurma maliyeti (TL) = I x C
EOQ Model Denklemleri Optimal Order Quantity Expected Number Orders Expected Time Between Orders d = D Working Days / Year = Q * = = N = 2 D S H D Q * = T = Working Days / Year N ROP = d L
Örnek 1 Bir süpermarket yıllık 1000 adet kahve makinesi satmaktadır. Her bir kahve makinesinin maliyeti 150 TL dir. Sipariş verme maliyeti sipariş başına 200 TL dir. Taşıma maliyeti birim başına maliyetin %40 dır. Temin süresi 5 gündür. Bu süpermarket için optimum sipariş verme miktarı ve yeniden sipariş verme seviyesi nedir?
Çözüm D=1000 adet S=200 TL C=150 TL/adet I=%40 H=I X C= 60 TL Q=82 adet ROP=14
Örnek 2 Bir kırtasiye, sabit olarak haftada 60 adet dolmakalem satmaktadır. Kırtasiye kalemleri 2 cente almakta ve 15 cente satmaktadır. Sipariş verme maliyeti 12 $dır. Elde tutma maliyetlerini hesaplamak için kırtasiye %25 lik faiz oranı kullanılmaktadır. Optimum sipariş miktarı ve iki sipariş arasında geçen süreyi hesaplayınız. Yıllık elde tutma ve sipariş maliyetlerini hesaplayınız.