TÜREV PYASA KRZLER VE BARNGS ÖRNE

TÜREV PYASA KRZLER VE BARNGS ÖRNE Ör.Grv.Dr. Cantürk KAYAHAN ÖZET Finansal piyasalarda gelecek belirsizdir ve bu belirsizlii gidermek amacyla kullanlan temel risk yönetim araçlarnn banda türev ürün kontratlar gelmektedir. Bu kontratlar firmalarn gelecekteki nakit aklarn, bu günden üzerinde anlalm fiyattan sabitleyen risk yönetim araçlardr. Bu kontratlarn kullanm teknik detaylara dayal olduundan, kullanlmalar da ayr bir uzmanlk gerekmektedir. Çünkü, türev ürün kontratlarnn yanl kullanmna bal olarak bir çok finansal kurum ya da firma bir takm finansal krizlerle kar karya kalabilmektedir. Bu araçlar, firmalarn risklerini önlemede avantajlar yaratrken, kriz dönemlerinde de ters yönde hareketle maliyetleri artrabilmektedir. Bu çalmada dünyada yaanan türev ürün krizleri ve bu krizlerden Barings örnei sebep sonuç ilikisine dayal ayrntl olarak deerlendirilmitir. ABSTRACT The future is uncertain in financial markets and the basic risk management entruments used to remove the uncertainty are derivatives contracts. These contracts are used by firms as a risk management tool by fixing the future cash flows of firms based on today s price that is agreed on. But, because the usage of these contracts have technical details, it is necessary to have expertise to use them. Because of the incorrect usage of derivatives contracts many financial institutions or firms can face financial crises. These tools provide some advantages to firms to protect from their risks, but they increase the costs in crises. In this study, derivative crises in the world and Barings example have been evaluated based on cause and effect relationship. Afyon Kocatepe Üniversitesi, Bolvadin Meslek Yüksek Okulu, Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 237

GR Firmalarn finansal ya da ekonomik yaplar üzerinde temel belirleyiciler; volatilite (oynaklk) ve gelecein belirsizliidir. 1970 li yllardan itibaren dalgal kur sistemine geçilmesiyle birlikte, finansal sistemde belirsizlikler artmaya balamtr. 1990 sonras yaanan finansal küreselleme hareketleri ise, finansal krizlerin olumasna zemin hazrlamtr. Bu oluumla birlikte, finansal krizler birbirini tetikleyen küresel krizler haline gelmitir. Krizlerden ve sonuçlarndan çkarlan ana ders; uluslararas düzeyde risk yönetiminin gereklilii üzerinedir. Güncel risk yönetimi amacyla kullanlan finansal enstrümanlar; forward, future, opsiyon ve swap olarak ifade edilen türev ürün kontratlardr. Özellikle, risk yönetimi amacyla kullanlan bu kontratlar, yanl kullanlmalar durumunda risk yönetmekten daha çok risk yaratc finansal araçlar haline dönüebilmektedirler. Bu çalmada, dünyada yaanan kriz örnekleri ve bu krizlerden Barings örnei, ayrntl bir ekilde incelenmitir. I. FNANSAL SSTEMDEK KRZLER Finansal sistemin içerisinde en önemli sorun gelecein belirsiz olmasdr. Belirsizliin belli snrlar içerisinde test edilebilmesi ya da saysal olarak belirlenebilmesi ise, risktir. Tevfik e göre risk 1, gerek belirsizlik gerekse bu belirsizliin sonucunda oluur. Dier bir tanma göre ise risk; Bir olay ya da olaylar setinin ortaya çkma olasldr 2. Finansal küreselleme, finansal sistemin ilem hacmini artrd gibi, finansal araçlarnda çeitlenmesine neden olmutur. Bu gelimeler hem finansal kesimleri hem de reel sektörü dorudan etkilemektedir. Finansal liberalleme olgusunun piyasalara hakim olmasyla birlikte krizler ve oklar, finansal sistemin birer parças haline gelmilerdir. Bu oklarn etkileri, Riske Maruz Deer (RMD) uygulamas içerisindeki stres testleri yardmyla tahmin edilmeye 1 Arman T. TEVF?K, Risk Analizine Giri, Alfa Basm Yaym Datm, Yayn No: 337,?stanbul, 1997, s.4. 2 Ali?hsan KARACAN, Bankaclk ve Kriz, Creative Yaynclk,?stanbul, 2000, s.19. 238 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

çallmaktadr. Eekil 1 de, sistemde yaanan finansal krizler ve oklar ayrntl bir ekilde gösterilmitir. 1987 2001 Borsa Krizi 1990 Nikkei Çöküü 1990 verim kayb 1994, FED Faiz art. 92 Avrupa ERM Krizi Asya Krizi 94-95 Meksika Peso Krizi 95 Latin Amerika Krizi 1998 Rusya Krizi 98 LTCM hedge fon Krizi 2001 Arjantin Krizi 1999 Brezilya Krizi 2001 Türkiye Krizi ekil 1. Finansal oklar Kaynak: BOLGÜN K. Evren, AKÇAY Bar, 2005, Risk Yönetimi, Scala Yaynclk,?kinci bask,?stanbul, s.37. Son 20 yllk periyoda bakldnda, uluslararas finansal sistemde yaanan krizler ve oklar, risk yönetiminin finansal piyasalardaki önemini bizlere göstermektedir. Riskin tanmlanmas ve ölçülmesi finansal piyasalar için bir devrim nitelii tamaktadr. Finansal piyasalarda risk ölçüm metodu olarak kullanlan en popüler metod, Riske Maruz De'er (RMD) yaklamdr. Bu yöntem, Bank for International Settlement (BIS) gibi uluslararas finansal kurulular tarafndan da tavsiye edilmektedir. BDDK nn Kasm 2006, 26335 sayl Resmi Gazete de yaymlad teblie göre; Varyans-Kovaryans RMD, Historical Simülasyon RMD ve Monte Carlo Simülasyon RMD yöntemleri, bankalar tarafndan risk ölçüm arac olarak kullanlabilecektir 3. Bunun yannda, 8 Ocak 2007 tarihinde VOB 3 http://www.bddk.org.tr/turkce/mevzuat/03112006_tebligler/risk_olcum_modelleri _ile_piyasa_riskinin_hesaplanmasina_ve_risk_olcum_modellerinin_degerlendiril mesine_iliskin_tebligler_03112006.htm(18.11.2006). Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 239

(Vadeli?lemler ve Opsiyon Borsas) tarafndan yaymlanan 45 sayl genelgede RMD yöntemlerinin firmalar tarafndan risk ölçüm arac olarak kullanlabilecei belirtilmitir 4. Geçmite aktif-pasif yönetimi olarak ifade edilirken, günümüzde risk yönetimi olarak ifade edilen bu uygulamalar, tüm finansal piyasalarda olduu gibi reel sektörde faaliyet gösteren bir çok firma tarafndan da kullanlmaktadr. Uluslararas finansal piyasalarda yaanan kriz ve oklarn maliyetleri, risk yönetiminin firmalar için ne denli önemli bir etken olduunu göstermektedir. Bu maliyetler Tablo 1 de u ekilde saptanmtr. Tablo 1. Finansal Kriz ve oklar1n Maliyetleri Tarih Faaliyet ekli Maliyet Maliyet (Milyar$) GSMH % Japonya,1990 lar Batk kredi, yüksek emlak 550 14 fiyatlar. Çin, 1990 lar 4 büyük kamu bankas tasfiyesi 498 47 ABD, 1984-1991 1400 Banka yönetim deimesi 150 2,7 G.Kore, 1998 Bankaclk sektörünün yeniden 90 28 yaplandrlmas Meksika, 1995 20 bankaya sermaye enjeksiyonu 72 17 Arjantin, 1980-82 70 finansal kurumun kapatlmas 46 55 Tayland, 1997 Bankaclk sektörü krizi 36 32?spanya, 1977-85 20 Banka devletirildi 28 17 Malezya, 1997 Bankaclk sektörü krizi 25 35?sveç, 1991-94 5 Banka kurtarld 15 4 Venezuella, 1994 Batk Bankalar 14 20 Fransa, 1994-95 Credit Lyonnais 10 0,7 Kaynak: Jorion Philippe, 2000, Value at Risk 2nd Edition, McGraw Hill, s:36. II. TÜREV PYASA RSKLERNE BAKI Tarih boyunca gerek firmalar gerekse finansal kurumlar, risklerini yönetme gereksinimi duymulardr. Bununla birlikte, yirmi yl akn bir süredir risk yönetimi amacyla kullanlan türev ürün kontratlarnn kullanmnda, son dönemlerde büyük bir patlama görülmütür. Türev ürünler modern bir olgu deildir. Hem vadeli 4 http://www.vob.org.tr/vobportaltur/procedures/45_ptgm_uyelerin_pozisyon_l imitleri_degisiklik_2007.pdf(21.07.2007). 240 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

ilem hem de opsiyon sözlemeleri 1610 lu yllarn balangcnda Amsterdam da ticari bir araç olarak kullanlmtr 5. Son zamanlarda uluslararas firmalar zorlukla da olsa, türev piyasalarda yasal ve ilem risklerini yönetmenin özenli bir faaliyet gerektirdiini örenmilerdir. Türev ürünlere yönelik Basel Komite nin ilk yaklam, The Management of Banks Off - Balance Sheet Exposures isimli rapordur. Daha sonraki dönemlerde de bu rapor dorultusunda çalmalar yaplmtr 6. Dünyada yaanan hzl teknolojik gelimelerle birlikte türev ürün kontratlarndaki artan karmaklk, çeitlilik ve hacim konular, daha fazla önem verilmesi gereken konularn banda gelmi ve yaanan türev ürün çökü örnekleri ayr bir inceleme alan olmutur. Örnein, 1988 de Alman petrol ticaret irketi Metallgesellchaft, petrol fiyatlar dütüü zaman petrol üzerine vadeli ilem kontrat alarak, 382 milyon $ kaybetmitir. Bu kayptan, firma kötü yönetim nedeniyle suçlanmtr. Deutsche Bank tarafndan desteklenen firma, ancak bu oku atlatabilmitir. Sonraki yl, Londra Hammersmith ve Fulham meclisi 600 den fazla faiz swap ve deeri 9,5 milyar $ n üzerindeki opsiyon pozisyonuyla 300 milyon $ zarar etmitir. Ayn ekilde, mortgage üzerine yaplan türev kontratlar da yapldklar ilk zamanlarda büyük finansal kayplara neden olmutur. Merrill Lynch, 1980 lerin banda 400 milyon $ kaybetmitir. Bu zarar, kymetli evrak piyasasndaki sadece faiz volatilitesindeki beklenmeyen durumdan kaynaklanmtr. Dier mortgage türev ürün pozisyonlar olan iletmelerde ayn zararlarla karlamlardr. Örnein: Askin kymetler, 1994 te 400 milyon $ kaybetmitir. Bunun dnda örnekleri artrmak mümkündür: Corporate Capital Credit Union 1995 te 120 milyon $ kaybetmi, Ellington Capital 1998 de 1,5 milyar $ kaybetmi ve Beacon Hill 2003 de 470 milyon $ kaybetmitir 7. 5 Julie GREENBERG, Transaction Risk Management After Two Decades of Derivatives Debacles, December 14, 2005, s.1, www.riskcapital.com.(16.05.2006). 6 Aydan AYDIN, Bilanço D+,+,lemler, Bankac+lar Dergisi, say+.34. TBB, Bankac+l+k ve Ara,t+rma Grubu.?stanbul., 2000, s.70. 7 GREENBERG, 2005: 3. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 241

Dünyada yaanan en büyük türev ürün çökü örneklerinden birisi olan Barings Bank (1995), finansal piyasalarla ilgili çalan her türlü aratrmac ve uzmann dikkatini türev ürünlere dayal krizlere çekmitir. A) BARINGS BANK 1995 ylnda dealer Nicholas Leeson, türev piyasa ilemlerinden kaynaklanan ilemle, Barings in itibari deerinin yars tutarnda, yani 1 milyar Euro kaybetmesine neden olmutur. Bu kayp firmann öz sermayesini tümüyle yok etmitir. Zarar ise, Japonya borsasnda alnan yüksek risk nedeniyle olumutur. Orijinal ad rogue trader dr 8. Barings Bank, 200 yllk ünlü bir tarihi olan ve müterileri arasnda kraliyet ailesinin de bulunduu, büyük Britanya daki en eski ticari bankalardan birisidir. Ancak, 19. yüzylda Barings eski gücünde deildi ve toplam 440 milyon sterlin hisse deeri ile Büyük Britanya daki en önemli bankalarn çok gerisindeydi 9. 1992 de Nicholas Leeson, Barings in Singapur Vadeli?lemler (Singapur International Monetary Exchange (SIMEX)) ofisine ef dealer olarak gönderildi ve Singapur a varndan ksa bir süre sonra Leeson, SIMEX in operasyon masas 10 yetkisini istedi ve ona bu yetki verildi. Yl sonunda da trading ilemlere (alm-satm) balad. Normalde, trading ilemleri ile hesaplarn denetimi (operasyon masas) görevi, finansal organizasyonlarda ayr departmanlar tarafndan yerine getirilir, özellikle trading ilemlerin kaytlarndaki güvenirliin ve bamszln salanmas bu yaplanmaya baldr. Fakat Leeson, trading ilemlerde sorumluluu artmasna ramen, operasyonel faaliyetler üzerindeki kontrolünü de 8 www.dundalkfc.com/programme/2006/issue03_20.pdf (24.06.2006). 9 Anatoli KUPRIANOV, Edited by: SCHWARTZ Robert J. And SMITH Clifford W., Derivatives Debacles: Case Studies of Large Losses in Derivatives Markets, Derivatives Handbook, Risk Management and Control, Financial Engineering, John Wiley & Sons, Inc., in United States of America, 1997, s. 613. 10 Operasyon masas sorumluluk sahas, hali hazrda ilemlerin teyidini gerçekletirmek, tüm ilem detaylarnn belirlenen limitler dahilinde gerçekleip gerçeklemediini kontrol etmek iken, Baring s içinde bu temel anlay göz ard edilmitir. Çelikilere kar yaplmas gereken ilem, operasyon masas ile trading ilem masasnn sorumluluklarnn birbirinden kesin olarak ayrlmasdr. 242 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

brakmamtr. Ayn zamanda, firma hesaplar üzerine de örtülü özel anlamalar yapmaya balamtr. Bu anlamalarla Leeson, ayn ancak farkl kurlardaki kontratlarn son ilem zamanlarnda düük fiyatl kontrat alarak, yüksek fiyatl kontrat satarak, arbitraj kârlarndan toplam kârlln gelitirmitir (Osaka borsasnda uzun, Simex borsasnda da ayn miktarda ksa pozisyon alnmtr). Ancak, böyle bir arbitraj teorisinin uygulanabilmesi, sadece mükemmel bir hedge pozisyonuna ve düük bir risk aktivitesine balyd 11. Ksacas bu yatrmn temel stratejik baars, dengeli piyasa artlarnn salanmasna balyd. Önceki yllarda Leeson, spekülatörlük yoluyla elde ettii ilem kârlarn rapor ettiinde, onun toplam kazançlar Barings in toplam kazancnda önemli bir yere sahip olmu ve banka üst yönetimi onu yldz olarak göstermiti. Bu gelimeler yaanrken Leeson, banka yönetiminin haberi olmadan çok riskli bir trading ilemine koyuldu. Sonuçta, banka yönetiminin kendisine yönelik olan inancn da kullanarak, Tokyo Emtia Borsasnda fiyat hareketlerinin yönünün tahminine yönelik ilemlere balad ancak bu ilemler, arbitraj antlamalarndan çok daha riskliydi. Leeson, Japon vadeli ilemler borsasnda, Nikkei 225 üzerine hisse senedi endeksli büyük miktarda vadeli kontrat pozisyonu almtr.?lk dönemlerde Singapur ve Osaka borsalarnda 7 milyar $ pozisyona ulam, ancak 1995 ylnn ilk 2 aynda bu piyasalarda yaanan % 15 lik düüü takiben Barings, vadeli ilemler piyasasnda büyük zararla karlamtr 12. Bu kayplar, istikrarl piyasa artlarna göre alnm olan opsiyon satlar nedeniyle daha da kötülemitir. Leeson, önceleri isimsiz hesaplarla kayplarn örterek hakl olduu inancyla pozisyonunu daha da artrmtr. Ancak 23 Eubat a gelindiinde, portföyünde tad opsiyon primlerinin nakit ödemelerini karlayamayarak, yenilgiyi kabul etmitir 13. Sonrasnda ise üstlerine sizi dü,ürmü, oldu'um bu durum için binlerce defa özür dilerim fax göndermitir. Bankann iflasyla yatrmclar paralarn, 1200 çalan ise iini kaybetmitir. Yldz olarak kabul edilen Leeson n raporlar 11 KUPRIANOV, 1997: 615. 12 JOR?ON, 2000: 37. 13 AKÇAY VE BOLGÜN, 2005: 50. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 243

incelendiinde, onun bildirdii kârlarn muvazaal olduu anlalmtr. Çünkü, trading ilem masas ile bu ilemlerin denetimi (operasyon masasnn) görevinin Leeson da olmas, kayplarn gizlenebilmesine imkan vererek 14 banka açsndan operasyonel risk olarak ifade edilen ciddi bir organizasyon hatas oluturmutur. Leeson, Temmuz 1992 de oluturduu 88888 nolu özel bir hesaptan, Londra ofis merkezine gönderdii raporlarda hiç bahsetmemitir. Dolaysyla Leeson, ilemlerindeki manüplasyon nedeniyle oluan kayplarn da rapor etmek yerine, bu hesaplarda gizlemeyi baarmtr. Bank of England denetim raporuna göre, yllar itibariyle Leeson un zararlar u ekilde gerçeklemitir 15 ; 1992 de 2 milyon?ngiliz Poundu, 1993 te 21 milyon?ngiliz Poundu, 1994 te 185 milyon?ngiliz Poundu ve 1995 te 619 milyon?ngiliz Poundudur. Sonuçta, türev ürünlerde balayan 2 milyon?ngiliz Poundu tutarndaki kayp, kaldraç etkisiyle 3 ylda 619 milyon Pounda ulamtr. Leeson un ana ilem stratejisi Nikkei 225 futures kontrat üzerine opsiyon satdr. Bu stratejide opsiyon satcs, anlama fiyatnn alc tarafndan kabul edilmesiyle prim kazanc elde edecek, eer uygulama fiyat zararda ise, opsiyon primi satcnn kâr olacaktr. Fiyatlar umulandan daha deerli hale gelirse, bu durumda opsiyon satcsnn potansiyel kayplar gerçekte snrsz olacaktr 16. Leeson un ana strateji dorultusundaki inad, zararn katlanarak artmasna neden olmutur. Eer RMD yöntemi banka tarafndan uygulanm olsayd, Barings in kdemli yöneticileri hesapszca yaplan ilemlerin farkna varabilirlerdi 17. Barings krizinden çkan daha ilginç bir soru da, niçin o kadar süre tepe yönetimi tarafndan bu pozisyonun fark edilemediidir 18. RMD sistemi, bu hatal pozisyonun fark 14 Cormac BUTLER, Mastering Value At Risk, Prentice Hall, Pearson Education, 1999, Great Britain. s.31. 15 KUPRIANOV, 1997: 615. 16 KUPRIANOV, 1997: 615. 17 Christopher L. CULP, Metron H. MILLER, Andrea M.P. NEVES, Value at Risk: Uses and Abuses, The Revolution in Corporate Finance(Chapter 27), edited by: STERN Joel M., and CHEW Donald H.. Fourth Edition, Blackwell Publishing, United Kingdom, 2003, s. 422. 18 CULP vd., 2003: 422. 244 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

edilebilmesinde tepe yönetimine kesinlikle yardmc olurdu. Aslnda banka yönetimince Leeson un bu kadar bo braklmasnn altnda yatan temel neden, 1994 ylnda Barings adna 20 milyon $ civarnda kâr yapm olmasdr 19. Leeson n raporlamalarna göre, Japon borsa endeksi üzerine yazlm futures kontratlarndan 7.7 milyar $ deerinde uzun pozisyon, 16 milyar $ deerinde Japon hazine tahvili futures kontratlarnda da ksa pozisyon tanmtr. Leeson un uygulad temel strateji ise, STRADDLE pozisyonudur. Yani ayn finansal ürün için put sat ve call sat emirlerinin birlikte verilmesi ilemidir. Kullanlan enstrüman ise, Nikkei 225 dir. Straddle 20 pozisyonlarn temel prensibi, piyasalarn dengeli çalt zamanlarda kâr salamas, oynak (volatil) ortamlarda ise yüksek zarar yaratabilecek bir strateji olmasdr 21. Bu pozisyon ekli Delta Nötr pozisyon olarak isimlendirilir 22. Çünkü, pozitif delta call opsiyon dan doarken, negatif delta put opsiyonu sonucunda olumaktadr. Böylece opsiyon baa ba deerinde bulunmaktadr. Eekil 2 de bu pozisyon izlenebilir. 19 AKÇAY VE BOLGÜN, 2005: 50. 20 Straddle:?lem tarihi ve kullanm fiyatlar ayn olan bir call (alm) ve bir put (satm) opsiyonun uzun pozisyonda bir araya getirilmesiyle oluan bir opsiyon stratejisidir. 21 AKÇAY VE BOLGÜN, 2005: 52. 22 Evren BOLGÜN, Ticari Bankalarda RMD Yöntemiyle Ölçülen Piyasa Riskinin Bankaclk Stratejilerine Etkisi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Bankaclk ve Sigortaclk Enstitüsü,?stanbul, (Yaymlanmam Doktora Tezi), 2002, s.94. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 245

Ödeme (Milyon$) 0 tam deer - 50-100 -150 Delta + gamma tahmin 17000 18000 19000 20000 21000 22000 Nkkei 225 ( Endeks Deeri) ekil 2. Barings Temel Pozisyon ekli Kaynak: Jorion, 2001: 216. Yukardaki Eekil 2 de izlendii gibi, cari endeks deeri 19000 olduunda pozisyonun Delta RMD i 0 a yakndr. Bu ekilde bir raporlama ciddi hatalar da beraberinde getirebilecektir. Dolaysyla, endeksin deerindeki yukar ve aa yönlü bir hareket büyük zararlara neden olabilecektir. Örnein; endeksin deeri 17000 e düerse zarar 150 milyon $ olacaktr. Aslnda Barings in asl düü nedeni opsiyon pozisyonudur ve Ocak 1995 de bu düü süreci balamtr. Tam bu srada Japonya da tarihi volatilite (oynaklk) çok düüktü (yaklak % 10) ve Nikkei endeksi 19.000 idi. Leeson a göre eer piyasalar geçmi dönemlerdeki istikrarl yapsn sürdürürse, opsiyon pozisyonu firma için kârl olabilecekti. Leeson da bunu görmekteydi. Fakat öyle olmad ve 17 Ocak ta Japonya y Kobe depremi vurdu. Bu durum Nikkei endeksinin 18.000 ler seviyesine gerilemesine neden oldu. Bu pozisyon Eekil 3 de izlenebilir. 246 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

Nikkei?ndex Kobe depremi 20.000 Barings in çöküü 19.000 18.000 17.000 16.000 Ocak Eubat Mart ekil 3. Nikkei nin Dü?ü?ü Kaynak: Jorion, 2000: 218. Yukardaki ekilden de izlendii gibi, depreme bal olarak endeks düerken, piyasadaki volatilite de hzla artmtr. Dolaysyla, alnm olan opsiyon pozisyonu banka için daha da pahallamtr. Banka hem uzun pozisyonda futures dan, hem de straddle pozisyonundan para kaybetmitir 23. Leeson kayplarn telafi etmek amacyla umutsuz bir biçimde pozisyonunu artrm ancak bu çare olmamtr. Hatta 27 Eubat ta Nikkei endeksi 17.000 seviyesine dümütür. Margin çarlarna cevap verilemeyince Barings çöküe doru gitmitir. Leeson un Singapur ve Osaka borsalarndaki yanl pozisyonlar dikkatleri bu borsalara çekmitir. Osaka borsasnda Barings in futures pozisyon toplam, her biri 200.000 $ deerindeki 20.000 kontrattan oluuyordu. Bu pozisyon, kendisine en yakn 2.500 kontrat deerindeki pozisyondan sekiz kat daha büyüktü. Aslnda bu 23 JORION, 2000: 218. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 247

durum bankann tad risk boyutlarnn görülebilmesi için yeterliydi. Denetim raporuna göre, Lesson un eylemine bal toplam kayp miktar, 927 milyon Sterlin (yaklak olarak, 1.4 trilyon $ ) dir 24. Bu krizle birlikte; tefti, iç kontrol, risk yönetim ekipleri ve teknolojik olarak araç noksanlklarnn sistemdeki önemi anlalmtr. Yaanan gelimeler sonucu Barings, International Nederlanden Group (ING) a 1.5 $ a satlmtr. Barings in ac kayb, türev ürünlere bal meydana gelen piyasa risklerine yönelik iyi bir örnektir. Leeson Singapur cezaevinde 43 ay geçirmi ve 1999 da özgür kalmtr. Sonrasnda ba konumac olarak yeni bir kariyere balam olan Leeson n bir konumas için 100.000 $ ödenmitir. Bununla birlikte bu para, muhtemelen 165 milyon $ lk bir borcun geri ödenmesinde kullanlacaktr 25.?ngiltere Bankalar Denetleme Birlii (The Bank of England s Board of Banking Supervision) tarafndan, Barings in Singapur ofisinde futures ilemler nedeniyle meydana gelen duruma yönelik uyarlar u ekilde tespit edilmitir 26 : i) Bankann üst ve alt ofisleri arasndaki görevlerin ayrlmasndaki gerilik, yani operasyonel denetim eksiklii, ii)?lem seviyelerindeki ar ve tutarsz yükseklik, iii) Margin çarlarnn karlanmasnda Barings tarafndan transfer edilen fon çeitliinin salanamamas.(leeson, ilave para ihtiyacnn müteri hesaplarndan kaynaklandn iddia etmi, bu hesaplar hakknda uygulamada detayl bilgi istenmemitir.) iv) Londra Barings yönetimi tarafndan, Leeson un ilem aktivitelerindeki yüksek kârlln düük risk seviyesine bal olduu açklanmtr, v) Lesson un hesaplarndaki uyumsuzluun d denetim irketlerince farkedilmesi ancak genel banka yönetiminin bu duruma kar duyarsz kalmas, (Barings denetçisi Coopers & Lybrand, 24 KUPRIANOV, 1997: 617. 25 JOR?ON, 2000: 38. 26 KUPRIANOV, 1997: 622. 248 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

Barings banka yönetimine 1 Eubat 1995 den önce, hesaplarda 50 milyon $ uyumsuzluk olduunu bildirmitir.), vi) SIMEX le iletiimler, Lesson un pozisyonuna yönelik sigorta istenmi, banka da üstlenmitir, vii) Ocak ve Eubat aylarnda piyasadaki söylentiler ve endielerin banka tarafndan bilinmesi ancak dikkate alnmamas, (Barings yönetimi, Bloomberg bilgi servisinden bankann OSE (Osaka Securites Exchange) de yüksek pozisyonunun aratrld bilgisini almtr),?ngiltere Bankaclk Denetleme Birlii, Barings örneinden çkarlacak dersleri ise be maddeyle belirtmitir 27 : i) Tüm iletme içerisindeki görevlerin anlalmasnda takm yönetimine sahip olunmasnn gereklilii, ii) Her bir iletme aktivitesi için sorumluluklarn açkça oluturulmas ve iletilmesi, iii) Etkin bir kontrol sistemi için görevlerin açkça ayrlmas, iv)?ç kontrolün bamsz bir risk yönetimi içermesi ve bütün iletme aktivitelerinde oluturulmasnn gereklilii, v) Tepe yönetimi ve denetim komitesi, farkedilebilen zayflklarn sigortalamal ve iç denetimle yada dier yollardan tanmlamalarn yaparak, hzlca çözmelidir. Sigortalama için de, bamsz ve kaliteli bir sigorta sistemi tavsiye edilmektedir. Bu konuda dikkat çeken dier önemli bir nokta da, Bankaclk Denetim Otoritesi Barings in türev ürünleri kullanmasna bal çökü yaad kelimesini kullanmamas, bunun yerine çöküün sorumluluunu Barings in zayf operasyonel kontrolüne balamasdr. B) KAREILAEILAN D?[ER R?SKLER Ayrntl olarak bahsedilen bu kriz örnei dnda, türev ürünlere dayal gelien krizlere; Long Term Capital Management Fund (LTCM) krizi, Metallgesellchaft, Enron, Orange Country, 27 KUPRIANOV, 1997: 623. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 249

Parmalat, Gibson Greeting, Procter Gamble, Kidder Peabody 28, Demirbank ve son olarak da?mar bankas krizleri örnek verilebilir. Tablo 2 de, yaanan bu krizlerin zarar boyutlar ve risk türleri ayrntl olarak verilmitir. Tablo 2. Ba?l1ca Kar?1la?1lan Finansal Krizler ve Maliyetleri Firma Ülke Kay1p tutar1 Milyon $ Risk türü ve Kullan1lan Enstrüman Parmalat,?talya 50.000 Operasyonel risk + kredi riski?mar Bank 11.000 Operasyonel risk Worldcom, ABD 103.900 Operasyonel risk + piyasa riski Enron, ABD 63.400 Operasyonel risk + piyasa riski Orange Country, ABD 1.640 Piyasa riski (reverse repos) Kashima Oil, Japonya 1.450 Piyasa riski (currency forward) Metallgesellchaft, Almanya 1.340 Piyasa riski (oil futures) Barings,?ngiltere 1.330 Piyasa riski (stock index futures) Codelco, Eili 200 Piyasa riski (copper futures) Procter & Gamble, U.S. 157 Piyasa riski (differential swaps) Showa Shell Sekiyu, Japan 1.580 Currency forwards Kaynak : Jorion, 2000: 33; Akçay ve Bolgün, 2005: 79. Bu skandallar incelendiinde üç ortak yön dikkat çekicidir. Bunlardan birincisi 29 ; türev ürünlere yönelik alnan yüksek pozisyonlar, ikincisi; zararlarn boyutlar ile finansal piyasalarda yaanan büyük hareketler arasndaki direkt iliki ve üçüncü olarak da; etkin ve entegre bir risk yönetimi ve iç kontrol sisteminin olmamasdr. Bunun yannda bu kayp hikayelerinin arkasnda vurgulanan nokta, türev ürün kontratlarnn ya spekülasyon ya da hedging amacyla kullanlddr. Dolaysyla bu kontratlar ya risk azaltrlar yada risk olutururlar. Bu kayplar türev ürün kontratlarnn yanl kullanmna dayal olarak olumutur 30. Bu skandallarn nedenlerine bakldnda, genel olarak u sonuçlara ulalmtr 31. Banka çalanlarnn sahtekarlklar, 28 John C. HULL, Option, Futures & Other Derivatives, Fourth Edition, Prentice Hall International Inc., 2000, United States of America, s.14. 29 AKÇAY VE BOLGÜN, 2005: 79. 30 HULL, 2000: 15. 31 www.erisk.com.2003(10.10.2006) 250 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

bilgilendirme eksiklikleri ya da yanllklar (Barings), muhasebe yolsuzluklar ve zararlarn saklanmas (Cendant, Enron ve Barings), kredi zararlar, proje maliyetlerindeki hatal hesaplamalar (Phar-mor, PCA), alm-satm kayplar (Metallgesellchaft), gayri menkul kayplar (Confed life), yanl hedging pozisyonu, alm-satm zararlar (Barings ve LTCM), d faktörlere dayal oklar veya felaketler ve vade uyumsuzluu nedeniyle yaanan kayplar temel nedenlerden bazlardr. Bu kayplar, finansal piyasalarda yaanan deiimlerin firmalar tarafndan daha dikkatli bir ekilde izlenmesine neden olduu gibi, türev enstrümanlarda kanun koyucular ve düzenleyiciler tarafndan yaplan düzenlemelere, özel sektörün stratejik bir risk anlayyla daha duyarl yaklamasna neden olmutur. Finans literatüründe bir söz vardr eer riskinizi yönetmezseniz riskiniz sizi yönetir 32. Dolaysyla türev araçlar bir risk yönetim arac olarak kullanlabilir, ancak bu araçlarn yarataca risklerde dikkatle izlenmelidir. SONUÇ VE DEERLENDRME Güven, itibar ve salamlk firmalarn ve finansal sistemin temelini oluturmaktadr. Bu dorultuda oluturulan kurumsal yönetiim (Corporate Govarnance) ve risk yönetiimi (risk govarnance); riskleri tanmak, gözetimin etkinliini artrmak, effaflk ve doru bilgi ak salamak suretiyle piyasa disiplini gerçekletirmek gibi yeni oluumlar salamtr 33. Uluslararas alanda da denetim ve gözetim otoriteleri tarafndan (BIS- Bank for International Settlement) risk yapsnn düzenlenebilmesine yönelik bir takm standartlar ve düzenlemeler getirilmektedir. Örnein RMD yöntemine yönelik olarak getirilen düzenlemeler gibi. Riskin ortaya çkmasna neden olan olay, gelecein belirsizliidir. Potansiyel kayplar, bu kayplarn anlamll ve kayplarn belirsizlii risk yapsnn kritik unsurlardr. Risk arttkça, 32 Evren BOLGÜN, Applications of Structurel Derivative Enstrüments & Hedging Techniques For Corporate Institutions on Turkish Financial Markets, International Finance Symposium, 25 May 2006,?stanbul., 2006, s. 510. 33 AKÇAY VE BOLGÜN, 2005: 37. Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 251

potansiyel kayplarn belirsizlii de artmaktadr 34. Dolaysyla, bu belirsizlikleri gidermek amacyla kullanlan; forward, future, opsiyon ve swap gibi vadeli ilem kontratlar, güncel finansal enstrümanlardandr. Ancak, bu enstrümanlarn kullanm ayr bir uzmanlk ve beceri gerektirmektedir. Çünkü, bu kontratlarn risk yönetimi amacyla kullanmna balanmadan önce, fiyatlamas, ileyi mekanizmas ve temel kavramlarnn bilinmesi bu piyasalarda faaliyet gösteren yatrmclar için bir zorunluluk kazanmaktadr. Aksi takdirde, ezbere yaplan yanl uygulamalar sonucunda yukarda belirtilen kriz örneklerinin yaanmas, firmalar yada finansal kurumlar için kaçnlmazdr. Barings örnei istenmeyen sonuç örneklerinden sadece birisidir. Bunun yannda, Barings örneinde izlenen Leeson un kayplar, finansal kurumlar için iç kontrolün ne kadar önemli unsur olduunu göstermitir. KAYNAKÇA AYDIN Aydan, 2000, Bilanço D?lemler, Bankaclar Dergisi, say.34. TBB, Bankaclk ve Aratrma Grubu.?stanbul., s.65-82. BOLGÜN K. Evren, AKÇAY Bar, 2005, Risk Yönetimi, Scala Yaynclk,?kinci Bask,?stanbul, s.37. BOLGÜN Evren, 2002, Ticari Bankalarda RMD Yöntemiyle Ölçülen Piyasa Riskinin Bankaclk Stratejilerine Etkisi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Bankaclk ve Sigortaclk Enstitüsü,?stanbul, (Yaymlanmam Doktora Tezi). BOLGÜN Evren, 2006, Applications of Structurel Derivative Enstrüments & Hedging Techniques For Corporate Institutions on Turkish Financial Markets, International Finance Symposium, 25 May 2006,?stanbul., s.489-511. BUTTLER Cormac, 1999, Mastering Value At Risk, Prentice Hall, Pearson Education, Great Britain. CULP L. Christopher, MILLER Metron H., NEVES Andrea M.P., 2003, Value at Risk: Uses and Abuses, The Revolution in 34 Ferda ERDEM, Giri,imcilerde Risk Alma E'ilimi ve Belirsizli'e Tolerans li,kisine Kültürel Yakla,+m, Akdeniz..B.F Dergisi(2), Antalya, 2001, s.44. 252 Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006)

Corporate Finance(Chapter 27), Edited by: STERN Joel M., and CHEW Donald H.. Fourth Edition, Blackwell Publishing, United Kingdom. ERDEM Ferda, 2001, Giriimcilerde Risk Alma Eilimi ve Belirsizlie Tolerans?likisine Kültürel Yaklam, Akdeniz?.?.B.F Dergisi(2), s.43-61. Antalya. GREENBERG Julie, 2005, Transaction Risk Management After Two Decades of Derivatives Debacles, December 14, www.riskcapital.com.(16.05.2006). HULL John C., Option, Futures & Other Derivatives, Fourth Edition, Prentice Hall?nternational Inc., 2000, United States of America. JORION Philippe, 2000. Value at Risk: The Benchmark for Controlling Market Risk, 2nd Edition, McGraw Hill Professional Book Group, Blacklick, OH, USA. KARACAN Ali?hsan, 2000, Bankaclk ve Kriz, Creative Yaynclk,?stanbul. KUPRIANOV Anatoli, 1997, Edited by: SCHWARTZ Robert J. And SMITH Clifford W., Derivatives Debacles: Case Studies of Large Losses in Derivatives Markets, Derivatives Handbook, Risk Management and Control, Financial Engineering, John Wiley & Sons, Inc., in United States of America. TEVF?K T., Arman, 1997, Risk Analizine Giri, Alfa Basm Yaym Datm, Yayn No:337,?stanbul. http://www.bddk.org.tr/turkce/mevzuat/03112006_tebligler/risk_olcu m_modelleri_ile_piyasa_riskinin_hesaplanmasina_ve_risk_ olcum_modellerinin_degerlendirilmesine_iliskin_tebligler_0 3112006.htm(18.11.2006). www.dundalkfc.com/programme/2006/issue03_20.pdf (24.06.2006). www.erisk.com.2003 (10.10.2006) www.bis.org. http://www.vob.org.tr/vobportaltur/procedures/45_ptgm_uyelerin _Pozisyon_Limitleri_degisiklik_2007.pdf(21.7.2007). Afyon Kocatepe Üniversitesi,..B.F. Dergisi (C.VIII, S.2, 2006) 253