Kafkas Uiv Ve Fak Derg 8 (4): 677-684, 0 RESEARCH ARTICLE Yeişirici Elide Bulua Norduz Koularıı Lakaso Sü Verimi ve Lakaso Eğrisie Eki Ede Fakörler Serai KONCAGÜL * İrfa DAŞKIRAN ** Mehme BİNGÖL *** * Harra Üiversiesi, Ziraa Fakülesi, Zooeki Bölümü, TR-6300 Şalıurfa - TÜRKİYE ** Tarımsal Araşırmalar ve Poliikalar Geel Müdürlüğü, TR-067 Yeimahalle, Akara - TÜRKİYE *** Yüzücü Yıl Üiversiesi, Ziraa Fakülesi, Zooeki Bölümü, TR-65080 Va - TÜRKİYE Makale Kodu (Aricle Code): KVFD-0-696 Öze Bu çalışmada, Norduz ırkı koulara ai lakaso eğrilerii aımlamasıda kullaıla modeller karşılaşırılmış ve lakaso eğrisii e ii aımlaa model kullaılarak lakaso eğrisi paramereleri ahmi edilmişir. Daha sora, bu pamerelere ve lakaso sü verimie eki ede fakörler araşırılmışır. Aalizlerde, 89 amamlamış lakasoa ai oplam.366 deeim güü verim kadı kullaılmışır. Lakaso eğrisii doğumda iibare öce bir azalma buu akibe lakaso orasıa doğru bir arış ve daha sora ekrar azalma gösere siüzoidal bir şekil göserdiği gözlemişir. Dördücü derecede Legedre poliomial (LEG4) model, halk elide eişiriciliği apıla Norduz koularıı lakaso eğrisii aımlamaka e agı olarak kullaıla maemaiksel modellerde daha ii bir performas gösermişir. 80-gü lakaso süresie göre sadardize edilmiş oplam sü verimi 30.9±3.4 kg olarak espi edilmişir. Lakaso sırası, kuzulama aşı ve kuzulama aı lakaso sü verimi üzeride öemli ekie sahip olup, kuzulama aı ve lakaso sırasıı lakaso eğrisii şekli üzeride de öemli ekie sahip olduğu espi edilmişir. Aahar sözcükler: Lakaso, Norduz kouu, Legedre poliomaller Facors Affecig Lacaio Milk Yield ad Lacaio Curve of Norduz Sheep i Farmer Codiio Summar I his research, mahemaical models describig lacaio curve of Norduz sheep breed were compared, ad lacaio parameers were esimaed b seleced model describig he lacaio curve beer ha ohers. The, facors affecig he lacaio parameers ad lacaio milk ield were ivesigaed. I he aalsis, a oal of.366 es-da records belogig o 89 compleed lacaios were used. I was observed ha he lacaio curve showed a decrease afer lambig followed b a icrease owards o he middle of he lacaio, ad he a decrease aferwards, like a siusoidal shape. The forh degree Legedre polomial model (LEG4), comparig o oher models used, showed he bes performace i describig he lacaio curve of Norduz sheep raised i farmer codiio. Toal lacaio milk ield, correced o 80-da lacaio legh, was 30.9±3.4 kg. I was foud ha pari, lambig age ad lambig moh have a sigifica effec o lacaio milk ield (LSV), ad lambig moh ad pari also have a sigifica effec o lacaio rajecor. Kewords: Lacaio, Norduz sheep, Legedre polomials GİRİŞ Lakaso eğrilerii bilimesi hem ugu bir ıslah programı, hazırlamak içi hem de ugu bir sürü öeim ve üreim plalaması apabilmek içi de öemli bilgiler sağlar 3,4. Lakaso eğrilerii aımlamaka kullaıla maemaiksel modeller bir arafa amamlamamış lakasolarda oplam sü verimii ahmi emek içi kullaılırke, diğer arafa çevre ve sürü öeim fakörleri bakımıda da modelleme çalışmalarıda kullaılırlar 5. Wood-model 6 bu hususa e ii bilie model olmasıa rağme, daha soraki araşırmalarda özellikle sü sığırlarıı lakaso serii aımlamaka kullaıla birçok değişik model öerilmiş ve araşırmalarda kullaılmışır 5,7-9. İleişim (Correspodece) +90 44 38373 m_serai_@ahoo.com
678 Yeişirici Elide Bulua... e (ab c d ) Bu modelleri çoğu keçi,0, ve kouları 3,-6 lakaso eğrilerii aımlamak içi de kullaılmışır. Acak, kouları lakaso eğrilerii aımlamasıda sıklıkla Woodmodel ide ararlaılmışır 3,7,8. Sü verimi ve lakaso eğrisie eki ede çevre fakörleri ve ekilerii belirlemesi amacıla koular üzeride bir dizi çalışmalar apılmışır. Bu çalışmalarda özellikle ırk, kuzulama ılı ve sezou, lakaso sırası, ilk lakasoa başlama aşı, verim seviesi, kuzulamada öceki ve soraki döemde besleme ve doğum ipi gibi fakörleri lakaso eğrisie ve oplam sü verimie eki eikleri bildirilmişir,9-35. Norduz koularıı lakaso sü verimie eki ede fakörleri belirlemesie öelik çalışmalar sıırlıdır 36,37. Araşırıcılar, Norduz kouları üzeride apıkları çalışmalarda, lakaso süresi ve lakaso sü verimi üzerie aş, doğum ipi ve vücu ağırlığıı öemli eki eiğii, gülük sü verimi üzerie ise as ve doğum ipii eki eiğii bildirmiş olup, lakaso süresi ve lakaso sü verimi bakımıda Türkie de eişirile diğer erli ırklarda daha ii performas göserdiğii ve ekili bir seleksio programıla bu ırkı ıslah edilebileceğii bildirmişir. Bu çalışma, Norduz koularıda lakaso eğrisii aımlaa ve lakaso eğrisi paramerelerie eki ede fakörleri icelee ilk çalışma olması bakımıda öem arz emekedir. Bu çalışmaı amaçları: ) Norduz koularıda lakaso eğrisii aımlaa e ii modeli belirlemesi ve ) Belirlee model kullaılarak lakasou aımlaması ve lakaso eğrisi paramerelerie ve lakaso sü verimie eki ede fakörleri icelemesidir. (ab c d ) e Veri Aalizi log( d ) a b (ab c d Lakaso eğrilerii amılamaka c ) e kullaıla modeller bakımıda lieraür araması apılmış ve e agı olarak kullaıla modeller seçilmişir. log( Buu aıda, so d ) a b c zamalarda sü sığırlarıı lakaso eğrilerii (a b c d ) e aımlamasıda kullaılmaa başlaıla Legedre a bpoliomialler c de kouları lakaso eğrilerii log( d aımlamaka ) a b kullaılabilme c (a b c d ) olaaklarıı araşırmak içi aaliz e modellerie dahil edilmişir. Verileri aalizide kullaıla a b c modeller: log( d ) b a c b MG Modeli 5 c : a(a e b c d ) e a b c LMG Modeli 5 : log( d ) b a c b c a e Nel Modeli 4 : log( a b c ) log(a) b log() c Wood Modeli 6 d : log( ) b a c b c a e LWood Modeli 6 : log( ) a log(a) b c b log() c b c CLD Modeli 9 : a e c a b ae log( a b c Burada, kuzulamada soraki ) log(a) b log() c. güdeki deeim güü sü verimii, a, b, c, d bmodel c paramerelerii, c aa eb ae kuzulamada soraki. log( güü, ) ise log(a) b log() c b c = ( lakaso uzu a / e) /00 c a b ae olarak ifade emekedir. log( ) log(a) b log() c g g c Legedre poliomial mi (LEG): a b Sü sığırlarıı ae lakaso eğrilerii gaımlamak max mi içi log( kulaılmışır ) log(a) 38. Bu b log() model şöle c aımlamakadır: g g mi g c g = () i = α iφ a b ae max mi c MATERYAL ve METOT burada, : - ve + arasıda a b ae g g mi ( ) P () bir değer alır (Eşilik ), g mi ve g g g max sırasıla g g ilk ve so deeim gülerii max 38,39 mi, ф() ifadesi mi Veri ise ormalize g gedilmiş max mi poliomiali ( ) belirir (Eşilik P). () P () ise poliomiali. derecesii gösermekedir (Eşilik ), Norduz kouları Doğu Aadolu Bölgesi i erli kou ırkıdır ve öredeki 3 köde meraa daalı eişiricili- P g g mi [] [] ği apılmakadır. Veriler, Va ili Gürpıar ilçesie bağlı () (3 ) g g ( ) P () max mi Norduz öreside eişirici elide bulua Norduz ırkı ( ) P () P () (3 ) koularda oplamışır. 89 kouu amamlamış lak- çalışmada kullaıla ikici (LEG), üçücü (LEG3) ve asoua ai oplam.366 deeim güü verisi aaliz dördücü (LEG4) derece legedre poliomialler aşağıda edilmişir: her kouda her 4 güde bir olmak üzere verildiği gibidir 39 3 P3 () (5, 3) lakaso süresice oplam 4 sü deeimi verisi oplamışır. Aalize dahil edile üm lakasolar e az ( ) P P () () (3 ) 3 P () (3 ) P3 () (5 3) 5 deeim güü verisie ve ilk deeim güü kuzulama- da soraki iki hafa içeriside oplamış olma özelliğie 4 sahip olup bu özellikleri aşımaalar aaliz dışı bırakılmışlardır. Verim korolleri ilk es güü sağımı apıldıka P4 () (35 30 3) 3 8 P () (5 3) P () (3 ) 3 sora her iki hafada bir ekrarlamışır. Bölece lakaso Araşırmada 3 sü verilerii aalizide 4 SAS 40 P pake 3() (5 3) P4 () (35 30 3) eğrisii daha ii aımlama olaağıa sahip olumuşur. programıdaki PROC NLIN süreci kullaılmışır. 8 Modelleri karşılaşırılmasıda ölçü olarak, kalıı oralamaları Deeim güü sü verimleri bir gü akşam diğer dü sabah sağımı esasıa göre alımış ve sabah-akşam sağıla (KO), belirleme Si S kasaısı i LSV S (R ), ve gözlee 4 ve ahmi x A sü mikarları oplaarak deeim güü verimi (kg) olarak edile lakaso xa 3 i S P () (5 eğrisi 3) arasıdaki P () x5 korrelaso (35 kasaısı 30 3) (r) 3 4 i 8 kadedilmişir. kullaılmışır. 4 P () (35 4 30 3) Si Si LSV S x A xa S 8 i i Yijklm KAi LSj DTk YASl eijklm S S 4 i i P4 () (35 30 LSV 3) S x A xai S x5 8S S i i i LSV S x A xay iijklm S x5 KAi LSj DTk YASl e x5 ijklm
P () (3 3 Lakaso eğrisii P3 () aımlaa (5 3) e ii model belirledike sora, model gparamereleri kullaılarak ahmii mi lakaso sü verimleri (TLSV) hesaplamışır. g g Tahmileri elde emek içi, gülük max mi ve oplam lakaso sü verimleri kou başıa hesaplamışır. Belirlee modeli paramereleri kullaılarak P4 () (35 elde edile 30 ahmii 3) lakaso sü 4 8 verimi (TLSV), Fleischma 4 meodu adı verile öemle hesaplaa lakaso ( ) sü verimi P () (LSV) ile karşılaşırılmışır. Fleischma meoduu geel ifadesi şöledir: Si Si LSV S x A xai S x5 i P () (3 ) burada, LSV, oplam lakaso sü verimi; A, kuzulama ile ilk sü deeim sağımı arasıdaki gü saısı; A i, i ici deeim sağımı ile i+ ici deeim sağımı arasıdaki gü saısı; YijklmS i, i ici deeim KAi LS sağımıdaki j DTk YAS sü mikarı; l e 3 ijklmve 5 ise, P so deeim sü 3() (5 3) sağımıda lakasou soua kadar geçiği varsaıla gü saısı. LSV ve TLSV elde edildike sora, bu değerler 80 gü lakaso süresi esas alıarak sadardizaso apılmışır. Belirlee modele ai paramereler ve 80 güe göre 4 sadardize P edilmiş LSV ve TLSV 4 () (35 30 3) arasıdaki korelaso 8 kasaıları da SAS PROC CORR süreci kullaılarak hesaplamışır. Belirlee modelde elde edile paramerelere ve lakaso sü verimie (LSV) Si Seki i LSV S ede fakörleri (çevresel x A xai S x5 ve sürü öeimi bakımıda) i belirlemesi amacıla, aşağıdaki doğrusal model kullaılarak SAS PROC GLM öemile aaliz edilmişir: Y ijklm KA LS DT i j burada, Y ijklm = TLSV, LSV ve model paramerelerii; m, aaliz edile özellik bakımıda geel oralamaı; KA i, i ici kuzulama aıı; LS j, j ici lakaso sırasıı; DT k, ise k ıcı doğum ipii ekisii; YAS l, l ici aşı ekisii; e ijklm ise haaı emsil emekedirler. Modeldeki çevre fakörlerii sevieleri arasıdaki karşılaşırmalar ise SAS PROC GLM sürecideki MEANS/LSD seçeeği kullaılarak gerçekleşirilmişir. k ) YAS e l ijklm BULGULAR Model Seçimi 679 KONCAGÜL DAŞKIRAN, BİNGÖL Modelleri, lakaso eğrilerie uum isaisikleri Tablo de verilmekedir. Kalıı Oralamaları (KO) bakımıda e köü performası Nelder ve Wood modelleri gösermiş, bua karşılık diğer büü modellerde elde edile KO lar 0 da farksız bulumuşur. Belirleme kasaısı (R ) bakımıda, e ii performası Legedre poliomialler (LEG) gösermişir, bular arasıda 0.96 ile LEG4 e üksek R değerii alırke, buu sırasıla 0.94 ve 0.9 ile LEG3 ve LEG izlemişlerdir. Diğer modellerde elde edile R değerleri 0.90 ı alıda kalmışlardır. Aı durum, gözlee ve ahmi edile lakaso eğrisi arasıdaki korelaso (r) kasaısı bakımıda da gözlemlemişir. E üksek r değerii 0.74 ile LEG4 alırke, buu sırasıla 0.66 ve 0.60 ile LEG3 ve LEG izlemişlerdir. Diğer modellerde elde edile değerler çok daha düşük olarak bulumuşur. KO, R ve r paramereleri birlike değerledirildiğide, bu araşırmada kullaıla Norduz koularıı lakaso eğrilerii e ii aımlaa modeli LEG4 modeli olduğu belirlemişir. Buda dolaı, bu makalei geri kala kısmıda LEG4 modelii paramereleri kullaılarak lakaso eğrisii özellikleri aımlaacak, lakaso eğrisi ve lakaso sü verimie eki ede fakörleri belirlemesie er verilecekir. Model Paramerelerii Alamı Model paramereleri ve sadar haaları ile model paramereleri arasıdaki korelasolar Tablo de verilmekedir. A parameresi, sadardize edilmiş zamaıı 0 olduğu zamaki sü verimii ifade emekedir. Sadardize edilmiş zamaı ile + arasıda değişmeside dolaı, zamaı 0 olduğu a lakasou am orasıdır. Dolaısıla, A parameresi, lakasou am orasıdaki ahmii sü verimii (kg) gösermekedir. b ve c paramereleri, lakasou orasıa kadar sü verim eğriside medaa gele iiş ve çıkışı, d ve q paramereleri ise lakasou orasıda Tablo. Norduz koularıı lakaso eğrilerii aımlamaka kullaıla modelleri karşılaşırma isaisikleri Table. Compariso crieria of models used for describig lacaio curves of Norduz sheep Model KO R r MG 0.00±0.003 0.87±0.005 0.4±0.0 DMG 0.00±0.008 0.89±0.00 0.4±0.0 Nelder -348.5±9.33 0.7±0.078 0.8±0.09 Wood 375.00±4.05 0.0±0.00 0.05±0.005 LWood 0.00±0.007 0.±0.070 0.53±0.0 CLD 0.00±0.007 0.9±0.070 0.54±0.0 LEG 0.00±0.003 0.9±0.004 0.60±0.004 LEG3 0.00±0.00 0.94±0.004 0.66±0.004 LEG4 0.00±0.00 0.96±0.003 0.74±0.007 KO: kalıı oralaması, R : belirleme kasaısı, r: gözlee ve ahmi edile lakaso eğrisi arasıdaki korelaso kasaısı, MG: Mora ad Gaasakh model, LGM: doğrusallaşırılmış Mora ad Gaasakh model, Nelder: Nelder modeli, Wood: Wood modeli, LWood: doğrusallaşırılmış Wood modeli, LEG: ikici derecede legedre polomial model, LEG3: üçücü derecede legedre polomial model, LEG4: dördücü derecede legedre polomial model
680 Yeişirici Elide Bulua... Tablo. Dördücü derecede legedre polomial foksioa ai model paramereleri(±sh), LSV oralamaları (±SH) (kg), model paramereleri, gerçek ve ahmii lakaso sü verimleri arasıdaki korelaso kasaıları Table. Model parameers of he fourh degree Legedre polomial fucio (±SE), mea LSV (±SE), correlaio coefficie amog model parameers, real ad esimaed lacaio milk ields Lakaso N A b c d q LSV 34.0±0.058 a 0.0±0.064-0.0±0.058 0.0±0.05 0.±0.009 6.4±3.7 a 70.07±0.04 a -0.±0.037-0.7±0.04-0.03±0.05 0.±0.05 6.6±.6 ab 3 67.3±0.076 b -0.0±0.09-0.7±0.075 0.0±0.040 0.3±0.04 37.6±.6 bc 3< 8.3±0.085 b -0.±0.040-0.3±0.030 0.0±0.03 0.±0.08 50.±4.3 c Kuzulama Aı Şuba 37.08±0.07 a -0.05±0.06-0.6±0.06-0.05±0.05 a 0.4±0.008 a 7.4±.57 a Mar 45.3±0. b -0.06±0.36-0.6±0. 0.±0.056 b 0.08±0.07 b 39.6±3.00 b Nisa 7.±0.83 ab -0.8±0.06-0.08±0.046 0.08±0.04 ab -0.06±0.053 c 45.8±9.95 ab Kuzulama Yaşı 30.0±0.063 a 0.0±0.073-0.9±0.065 0.0±0.033 0.0±0.09 4.0±3.4 a 3 70.08±0.040 ab -0.±0.037-0.7±0.04-0.0±0.05 0.±0.05 7.4±.9 b 4 69.±0.075 b -0.03±0.089-0.8±0.074 0.0±0.039 0.3±0.04 37.±.4 c 4< 0.8±0.079 b -0.±0.036-0.3±0.07 0.0±0.08 0.±0.07 47.0±4.03 c Doğum Tipi Tekiz 70.5±0.037-0.05±0.04-0.±0.036 0.0±0.00 0.±0.009 3.±.45 İkiz 9.05±0.090-0.5±0.035-0.34±0.040-0.07±0.09 0.4±0.05 7.8±5.04 Geel 89.4±0.034-0.06±0.037-0.3±0.033-0.0±0.08 0.±0.008 30.9±3.4 Korelasolar A 89 0.66 0.56 0.67 0.35 0.59 B 89 0.89 0.8 0.44-0.6 C 89 0.88 0.0-0.8 D 89 0.8 0.00 Q 89 0.00 TLSV 89 0.99 A, B, C, D, Q: dördücü derecede legedre poliomial model paramereleri, LSV: 80-gü e gore sadardize edilmiş lakaso sü verimi, TLSV: model paramereleri kullaılarak ahmi edile lakaso sü verimi soraki sü verim eğriside medaa gele iiş ve çıkışı ifade emekedirler (Şekil ). Paramereler Arasıdaki İlişkiler Model paramereleri arasıdaki korelasolar Tablo de verilmişir. Paramereler arasıdaki korelasolar oldukça üksek bulumuş, e üksek korelaso b ve c parameresi arasıda (r=0.89) olup buu sırasıla c-d ve b-d arasıdaki korelasolar izlemişir. LSV ve TLSV arasıdaki ilişki (r=0.99) Tablo de verilmekedir. Fleischma meodu kullaılarak LSV hesabı doğrusal ierpolasou esas aldığıda, es güleri arasıdaki uzaklık arıkça iki es güü arasıda hesaplaa oplam sü mikarı ile gerçek sü mikarı arasıdaki farklılık aracak, souç olarak haalı ahmide buluma ihimali de ükselecekir. Acak, bu araşırmada iki es güü arası uzaklık 4 gü gibi kısa aralıklar olduğuda, LSV gerçeğe çok akı olarak hesaplaabilmişir. Şekil. Norduz koularıı lakaso eğrisi Fig. Lacaio curve of Norduz sheep
68 KONCAGÜL DAŞKIRAN, BİNGÖL Çevre Fakörlerii Ekileri Lakaso sü verimi (LSV) üzerie eki ede fakörler bakımıda oralamalar ve sadar haalar Tablo de verilmekedir. Bu çalışmada göz öüde buludurula fakörlerde heme hepsi çeşili derecelerde model paramereleri ve LSV üzeride öemli ekide bulumuşlardır. Çevre fakörlerii ekilerii hesap edilmesi içi kullaıla model LSV de gözlee varasou %5. sii açıklamışır. LSV bakımıda, ardışık lakasolar (-, -3 ve 3-4) bir- biride farklı bulumazke, bir diğer (-3 ve -4) lakasolar arası farklılık öemli bulumuşur (P<0.05). Bu çalışmada kuzulama ile ilk sü korol zamaı arasıda geçe süre modele dahil edilmemişir çükü doğumları başlamasıda sora iki hafa içeriside sü deeimlerie başlamış ve her iki hafada (4 gü) bir deeimler ekrar edilmişir. Kuzulama aı bakımıda, LSV Nisa aıda kuzulaa koular içi e üksek değeri alırke Şekil. Norduz koularıı kuzulama aıa göre lakaso eğrisi Fig. Lacaio curve of Norduz sheep b moh of lambig Şekil 3. Norduz koularıı lakaso sırasıa göre lakaso eğrisi Fig 3. Lacaio curve of Norduz sheep b pari
68 Yeişirici Elide Bulua... buu sırasıla Mar ve Şuba aıda kuzulaalar akip emişir. Mar aıda kuzulaalar Şuba aıda kuzulaalarda daha üksek (P<0.05) LSV verimie sahip olurke, Nisa aıda kuzulaalarla bezer LSV verimie sahip olmuşlardır. Şuba ve Nisa alarıda kuzulaalar arasıda LSV bakımıda öemli bir farklılık espi edilememişir. Nisa aıda kuzulaa kouları LSV bakımıda diğer alarda kuzulaalarda isaisiksel olarak farklı olmamasıı sebebi, Nisa aıda kuzulaaları LSV oralamasıı çok üksek sadar haaa (LSV=45.8±9.95) sahip olmasıa bağlamakadır. LSV bakımıda kuzulama aşı sevieleri arasıda öemli farklılık bulumuşur (P<0.05) (Tablo ). E üksek LSV, 5 ve daha aşlı koularda gözleirke buu sırasıla 4, 3 ve aşlı koular almışır. Kuzulama aşıı arışıa (, 3 ve 4 aş) bağlı olarak LSV deki arışlar öemli (P<0.05) buluurke, LSV de 4 aşıda soraki arış öemli bulumamışır. Doğum ipii LSV e herhagi bir ekisi espi edilmemişir. Model paramereleri ile çevre fakörleri arasıdaki ilişki Tablo de verilmekedir. A parameresi bakımıda, lakaso - arasıdaki ve lakaso 3-4 arasıdaki farklılıklar, öemli bulumamış, faka lakasolar 3 ve 4 lakasolar ve de üksek bulumuşur (P<0.05). Bu ise, 3. ve 4. lakasodaki kouları daha üksek pik verimie sahip olduklarıı gösermekedir. Kuzulama aı bakımıda, A parameresi Mar aıda kuzulaa koular içi e üksek değeri alırke buu sırasıla Nisa ve Şuba aıda kuzulaalar akip emişir. Mar aıda kuzulaalar Şuba aıda kuzulaalarda daha üksek (P<0.05) pik verimie sahip olurke, Nisa aıda kuzulaalarla bezer pik verimie sahip olmuşlardır. A parameresi bakımıda, doğum ipi sevieleri arasıdaki farklılıklar isaisiksel olarak öemli bulumamışır. Diğer arafa, kuzulama aşı sevieleri arasıda öemli farklılık espi edilmişir: ve 3 aşlar ve 3, 4 ve 5 aşlar arasıdaki farklılık öemli bulumazke, ve 4-5 aşlar arasıdaki farklılık öemli bulumuşur (P<0.05). Bu ise, aşıda sora lakaso pik verimii giderek armasıa rağme, bu arış mikarlarıı öemli olmadığıı gösermekedir. Lakaso eğrisie eki ede fakörlerde lakaso sırası, kuzulama aşı ve doğum ipii b, c, d, ve q paramerelerie herhagi bir ekisi espi edilememişir. Diğer arafa, kuzulama aıı lakaso serideki pik verimide öceki dalgalamalara (b ve c paramereleri) herhagi bir ekisi bulumazke, pik verimide soraki dalgalamalara (d ve q paramereleri) ola ekisi öemli bulumuşur (P<0.05). d parameresi Mar aıda kuzulaa koular içi e üksek değeri alırke buu sırasıla Nisa ve Şuba aıda kuzulaalar akip emişir. Mar aıda kuzulaalar Şuba aıda kuzulaalarda daha üksek (P<0.05) d değerie sahip olurke, Nisa aıda kuzulaalarla bezer değer almışır. Şuba ve Nisa alarıda kuzulaalar arasıda d parameresi bakımıda öemli bir farklılık espi edilememişir. Şekil de de alaşılacağı gibi, d parameresi pik verimde sora lakaso eğrisideki aşağı doğru ola salıımı e düşük seviesie kadar ola kısmıı aımlamakadır ki, üksek d değeri azalış oraıı hızlı, küçük d değeri ise azalış oraıı avaş olduğu alamıa gelmekedir. Kuzulama aı a göre lakaso eğrileri Şekil de verilmekedir. Tablo ve Şekil birlike değerledirildiğide pik verimde sora, Mar aıda kuzulaa kouları sü verimleride Şuba ve Nisa aıda kuzulaalara göre daha hızlı bir düşüş aşamakadır. q parameresi bakımıda kuzulama aları birbiride farklı bulumuşur (P<0.05). E üksek q değerii Şuba a kuzulaalar alırke buu sırasıla Mar ve Nisa alarıda kuzulaalar almışır. Şekil de de alaşılacağı gibi, q parameresi pik verimde sora lakaso eğrisideki aşağı doğru ola salıımı e düşük sevieside soraki kısmıı aımlamakadır ki, poziif q değeri sü verimide ekrar bir arış olduğuu, Şuba ve Mar alarıda sırasıla q = 0.4 ve 0.08, gösermekedir. Nisa aıda kuzulaalarda ise pik verimide sora sü verimideki azalmaı akibe ekrar bir arma medaa gelmemişir ki, buu sebebi bu ada kuzulaaları q değerii (q = 0.06±0.053) 0 da farksız olmasıa bağlaabilir. TARTIŞMA ve SONUÇ Norduz ırkı kouları lakaso eğrisi biçimi, bilie klasik lakaso eğrisie göre farklılık sergilemekedir. Klasik lakaso eğriside, doğumda sora gülük sü verimide hızlı bir arış, daha sora lakasou soua kadar bir azalma gözlemekedir. Şekil de de görüleceği gibi, Norduz koularıa ai lakaso eğrisi, doğumda sora gülük sü verimide azalma-arma ve buu ekrar azalmaarma izlemeke olup, siüzoidal şekilde bir salıım şeklii almakadır. Bu kouları ipik kou lakaso seride farklı bir lakaso serie sahip olmasıı sebebii bölgei iklim ve opoğrafik apısıa bağlı şekillee biki örüsü, dolaısıla mera kompozisou ve olak alalarıı olaılma alışkalığıa bağlamak mümküdür. Dolaısıla, beş paramereli legedre poliimial foksio (LEG4) bu şekilde bir seir izlee lakaso eğrisii e ii aımlaa model olmuşur. Lakaso eğrisii aımlaa bir maemaiksel modeli paramereleri arasıdaki üksek korelaso olması halide, kullaıla modeli lakasou am olarak aımlamaacağı bildirilmiş 4 olmasıa rağme, bu çalışmada dördücü derecede Legedre poliomial model karşılaşırma ölçüleri bakımıda e ii performası gösermişir (Tablo ). Bu araşırmada gözlee oplam LSV, Norduz koularıda daha öcede apıla iki araşırmada biride 36 bildirile LSV mikarı ile bezerlik göserirke, diğer 37 araşırmada bildirilede daha üksek bulumuşur. LSV ve TLSV arasıdaki üksek korelaso (r=0.99) oplam lakaso sü verimii hesaplamasıda LEG4 modelii kullaılmasıı ugu olduğuu gösermekedir. Kouları lakaso sü deeimleri apıldıka sora, Fleischma meodu kullaılarak LSV mikarı lakaso amamladıka
683 KONCAGÜL DAŞKIRAN, BİNGÖL sora hesaplamaka ve LSV i çok ii bir şekilde ahmi edilebilmekedir 4,. Acak, amamlamamış lakasolar içi bu meodu kullaılamaacağıı bildire araşırma da mevcuur 4. LSV üzerie doğum ipii ekisi öemli bulumazke, lakaso sırası (LS), kuzulama aı (KA) ve kuzulama aşıı (KY) ekileri öemli bulumuşur (P<0.05), ve bu souçlar daha öcede apıla diğer çalışmalarla,43,44 geel olarak paralellik gösermekedir. Bu souçlarla kısme bezerlik gösere bir araşırmada 37 LSV üzerie aş ve doğum ipii ekili olduğu bildirilmişir. Aı zamada ikiz kuzulaa kouları daha fazla LSV değerie sahip olduklarıı bildire diğer bazı araşırmalar da mevcuur 8,9,7,4,45. Doğal olarak daha erke zamada kuzulaa kouları daha uzu lakaso süresie, dolaısıla daha üksek LSV e sahip olacağı beklemekedir 4,46. Aı zamada, LSV ile olakları koular arafıda kullaılmaa başlama zamaı arasıda da ilişki olduğu daha öceki araşırmalarda bildirilmişir,43,47. Araşırıcılar, bahar mevsimii mera üzerideki dolaısıla koular üzerideki olumlu ekiside dolaı, kış alarıda kuzulaa koular ile bahar alarıda kuzulaa kouları lakaso sürelerii farklı olmasıa rağme bezer LSV e sahip olduklarıı bildirmişlerdir. Bizim çalışmamıza kou ola Norduz kouları içi de bezer şarlar geçerli olmakadır ki, Mar ve Nisa alarıda kuzulaa kouları Şuba aıda kuzulaa koularda daha fazla LSV e sahip olduğu gözlemişir. Norduz koularıı içide buludukları coğrafik şarlar edeile, meradaki karları erimesi ve meraı olaılabilmesi acak bahar mevsimii orasıa dek düşmekedir. Buu aıda bölgei dağlık olması edeile, merada vejeasou başlama zamaı rakıma bağlı olarak daha geç olmakadır. Öce düşük rakımlı merada bir süre olaıla koular meraı kurumaa başlaması ile birlike daha üksek rakımlı meralara göürülerek olaılmakadırlar 36. Aı zamada koulara olamaa ek olarak herhagi bir em akviesi apılmamakadır. Bölece, olamaı başlamasıa akı zamada kuzulaa kouları, kış alarıda kuzulaa koulara göre daha fazla LSV e sahip olması beklee bir durum olmakadır. Bu bölgedeki coğrafik durum ve olama sisemi LSV i ekilediği gibi lakaso serii de öemli ölçüde ekilemekedir. Şekil, Şekil ve Şekil 3 e de alaşılacağı gibi, Norduz koularıı lakaso eğrisi ipik lakaso eğriside farklı bir seir izlemekedir. Bu ırk koularda pik verim lakasou orasıda (kuzulamada soraki 00-0. güler arası) medaa gelmekedir. Bua göre, Norduz koularıı lakaso eğriside iki farklı persisesi de bahsedilebilir: birisi pik verimide öceki, diğeri ise pik verimide soraki. Pik verimide öceki persisesi ölçüü b ve c paramerelerii değerleri, pik verimide soraki persisesi ölçüü ise d ve q paramerelerii değerleri olarak alıabilir. Sürüü besleme ve olama ugulaması ve aı zamada kuzulamaları gerçekleşiği aa da bağlı olarak lakaso eğrisii seri de ipik lakas- o eğriside daha farklıdır. Bu çalışmada gözlee şekilde bir lakaso eğrisi daha öceki bir çalışmada 48 da bildirilmişir: Akkarama ve HamdaixAkkarama melezi kouları lakaso seriii icelediği çalışmada, gülük sü verimii kuzulamada soraki ilk 30 güde azaldığıı daha soraki 60 güde arış göserdiğii ve buu akibe ekrar azalma eğilimie girdiğii bildirilmişir. Lakaso sü verimi ve eğrisi havaı ürüe, ür içide ırka da bağlı olarak farklı çevre koşullarıda farklı öde ekilemekedirler. Bua bağlı olarak, farklı çevre şarlarıda eişirile çeşili ür ve ırklarda lakaso erğisii aımlaa e ugu model de farklı olabilmekedir 5. Akkarama, Kıvırcık-Akkarama ve Sakız-Akkarama melezi koularda apıla bu çalışmada e ii modeli Wilmik modeli olduğuu ve buu Wood ve Dhaoa modellerii izlediğii bildirilmişlerdir. Morkaramada, Dave modeli 49 e ugu model olarak bildirilirke, İvesilerde apıla farklı iki çalışmada biride 6 Wood modeli, diğeride 3 ise Wood, Cobb & Le Du, Dhaoa ve Wilmik eşi derecede ugu olduğu bildirilmişir. Kimi süçü kou ırklarıda apıla bir çalışmada 3 Wood modelii başarılı olduğu bildirilirke, diğer bir araşırmada 50 ise Mora, Grossma ve Pollo modellerii Wood modelide daha ii uum sağladığı bildirilmişir. Laxa kou ırkıda apıla bir çalışmada 4 ise Mora ve Gaasakh arafıda öerile modeli ugu olduğu bildirilmişir. Bu modelleri çoğu sü sığırlarıı lakaso eğrilerii aımlamak içide kullaılmakla birlike so zamalarda kullaılmaa başlaa Kübik Spla, Doğrusal Spla,5 ve Legedre poliomial 39,5 gibi modeller de öerilmekedir. Bu çalışmada, dördücü derecede Legedre poliomial (LEG4) model, halk elide eişiriciliği apıla Norduz koularıı lakaso eğrisii aımlamaka e agı olarak kullaıla maemaiksel modellerde daha ii bir performas gösermişir. LEG4 model arafıda ahmi edile lakaso sü verimi (TLSV), Fleischma meodu kullaılarak hesaplaa lakaso sü verimi (LSV) ile çok sıkı bir bezerlik (r=0.99) gösermekedir. Lakaso sırası, kuzulama aşı ve kuzulama aı lakaso sü verimi üzeride öemli ekie sahipir. Aı zamada, kuzulama aı ve lakaso sırası lakaso eğrisii şekli üzeride de öemli ekie sahipir. Va ilii Norduz bölgesie özgü bu kou ırkıda, coğrafik şarlar da göz öüde buludurulduğuda, koç kaım zamaıı kuzulamaları Mar aıda olacak şekilde plalaması lakaso sü verimi bakımıda büük öem aşımakadır. KAYNAKLAR. Barille F, Boichard D: Use of firs lacaio es-da daa for geeic evaluaio of he Lacaue dair sheep. 5h World Cog o Gee Appl Lives Prod, Guelph, ON, Caada, 8, -4, 994.. Moaldo H, Almaza A, Juiirez A: Geeic group, age ad seaso effecs o lacaio curve shape i goas. Small Rum Res, 4, 95-0, 997. 3. Sakul H, Bola WJ: Lacaio curves for several US sheep breeds. Aim Prod, 54, 9-33, 99.
684 Yeişirici Elide Bulua... 4. Şahi EH, Korkmaz A: Koularda sü verim özellikleri ve korolü. Ve Bil Derg, 0 (): 5-, 004. 5. Mora SV, Gaasakh A: A ew approach o he mahemaical formulaio of lacaio curves. Aim Prod, 49, 5-6, 989. 6. Wood PDP: Algebraic model of he lacaio curve i cale. Naure (Lod.), 6, 64-65, 967. 7. Beever DE, Rook AJ, Frace J, Dhaoa MS, Gill M: A review of empirical ad mechaisic model of lacaioal performace b he dair cow. Lives Prod Sci, 9, 5-30, 99. 8. Camacho J, Baaije M, Perez E: Compariso of differe models for he lacaio curve i a ropical cour. 45h Au Mg Eur Assoc Aim Prod, JAM va Aredok ed,wageige Pers,Wageige, Neherlads, pp. 50, 994. 9. Cobb JM, Le Du YLP: O fiig curves o lacaio daa. Aim Prod, 6, 7-33, 978. 0. Keski İ, Tozluca A: Sü sığırlarıda lakaso eğrilerii farklı maemaik modellerle belirlemesi ve korol aralığıı espii. Sülema Demirel Üiv Zir Fak Derg, 8 (34): -9, 004.. Kocagul S, Yazga K: Modellig firs lacaio of Holsei cows o herds i he souheas regio of Turke. J Aim Ve Adv, 7 (7): 830-840, 008.. Kocagül S, Yazga K: Siah Alaca sü sığırlarıı lakaso eğrilerii aımlamasıda Legedre ve Spla modelleri klasik lakaso eğrisi modelleri ile karşılaşırılması. Ha Üre Derg, 5 (): 7-3, 0. 3. McGill K, Fullard P, Celi PC, Thomso E, Hall A, Iqbal PC, Raadsma HW: Lacaio curve characerisics ad persisec of lacaio i dair ewes milked oce a da: Prelimiar Observaios. Ausralia Socie of Aimal Producio, 6h Bieial Coferece, Shor Commuicaio, 5-7 Jul, Wagga Wagga, Ausralia,. 7, 006. 4. Nelder JA: Iverse polomials, a useful group of mulifacor respose fucios. Biomerics,, 8-4, 966. 5. Papajsik IA, Bodero J: Modellig lacaio curves of Friesia cows i a subropical climae. Aim Prod, 47, 0-07, 988. 6. Shaks RD, Berger PJ, Freema AE, Dickiso FN: Geeic aspecs of lacaio curves. J Dair Sci, 64, 85-860, 98. 7. Sao TL, Joes LR, Evere RV, Kachma SD: Esimaig milk, fa ad proei lacaio curves wih a es da model. J Dair Sci, 75, 69-700, 99. 8. Wilmik JBM: Adjusme of es-da milk, fa ad proei ield for age, seaso ad sage of lacaio. Lives Prod Sci, 6, 335-348, 987. 9. Yazga K, Kocagül S: Lakaso eğrilerii aımlamasıda doğrusal ve Kübik Splie ile Legedre Poliomial foksiolarıı kullaımı. VI Zooeki Bilim Kogresi, 4-6 Hazira, Erzurum, s. 59-65, 009. 0. Feradez C, Sachez A, Garces C: Modelig he lacaio curve for es-da milk ield i Murciao-Graadia goas. Small Rum Res, 46, 9-4, 00.. Gipso TA, Grossma M: Lacaio curves i dair goas: A review. Small Rum Res, 3, 383-396, 990.. Cara A, Saa SR, Casu S: Esimaig lacaio curves ad seasoal effecs for milk, fa ad proei i Sarda dair sheep wih a es da model. Lives Prod Sci, 44, 37-44, 995. 3. Esebuğa N, Bilgi ÖC: İvesi koularıı lakaso eğrisii ahmii ve aımlaması içi farklı maemaiksel modelleri mukaesesi. IV Ulusal Zooeki Bilim Kogresi, -3 Elül, Ispara, s. 66-69, 004. 4. Grossma M, Koops WJ: Muliphasic aalsis of lacaio curves i dair cale. J Dair Sci, 7, 598-608, 988. 5. Üal N, Orma MN, Çolak C, Aaso F, Muda D, Aaç M: Saf ve melez Akkarama (KıvırcıkxAkkarama F ve SakızxAkkarama F) koularda farklı lakaso eğrisi modellerii karşılaşırılması. Lalaha Ha Araş Derg, 47 (): 7-3, 007. 6. Yıldız A: Celapıar Tarım İşlemeside eişirile İvesi koularıı lakaso eğrisi ve lakaso eğrisi paramerelerie ekili fakörleri belirlemesi. Dokora Tezi, Fıra Üiv. Sağlık Bil. Es., Elazığ, 997. 7. Porolao F, Spaafora F, Boo G, Margioa S, Todaro M, Oroleva V, Leo G: Applicaio of he wood model o lacaio curves of Comisaa sheep. Small Rum Res, 4, 7-3, 966. 8. Torres-Heradez G, Hoheboke WD: Biomeric properies of lacaios i ewes raisig sigle or wi lambs. Aim Prod, 30, 43-436, 980. 9. Aboul-Naga AM, El-Shoboksh AS, Marie IF, Mousafa MA: Milk producio from subropical o-dair sheep. I. Ewe performace. J Agric Sci, 97 (): 97-30, 98. 30. Carriedo JA, Diez R, Sa Primiivo F: Geeic sud of some facors ifluecig he milk producio of dair ewes II. Eviromeal facors. I, Proceedig of he Secod World Cogress, Geeral Applicaio o Livesock Producio VIII, Miiso de Agriculura, Madrid, Spai, pp. 748-75, 98. 3. Goowie E, Alef B, Gadeesh S: Uder coformaioal is heriabili i he Asf (Awassi X Eas Friesia) cross of dair sheep i Israel. A Gee Sel Aim,, 9-3, 980. 3. Lawlor MJ, Louca A, Mavrogeis A: The effec of hree sucklig regimes o he lacaio performace of Cprus faailed Chios ad Awassi sheep ad he growh rae he lambs. Aim Prod, 8, 93-99, 974. 33. Perala-Lailsoa M, Trejo-Gozalezb AA, Pedraza-Villagomeza P, Berruecos-Villalobosc JM, Vasquezc CG: Facors affecig milk ield ad lacaio curve fiig i he creole sheep of Chiapas-Mexico. Small Rum Res, 58, 65-73, 005. 34. Treacher TT: Balace ere ecesidades provisio de alimeos para la oveja lacae. I Memorias II Joradas sobre produccio aimal, Zaragoza, Madrid, Espaa, pp. 00-, 987. 35. Wilso LL, Varela-Alvarez H, Hess CE, Rugh MC: Ifluece of eerg level, creep feedig ad lacaio sage o ewe milk ad lamb growh characers. J Aim Sci, 33 (3): 686-690, 97. 36. Bigöl M: Norduz koularıı döl ve sü verimleri ile büüme-gelişme ve dışapı özellikleri. Dokora Tezi, Yüzücü Yıl Üiv Fe Bil Es, Va, 998. 37. Yılmaz O, Dek H, Nurso H: Milk ield characerisics of Norduz sheep. Yüzücü Yıl Üiv Ve Fak Derg, 5 (-): 7-3, 004. 38. Schaeffer LR: Applicaio of radom regressio models i aimal breedig. Lives Prod Sci, 86, 35-45, 004. 39. Silvesre AM, Peim-Baisa F, Colaço J: The accurac of seve mahemaical fucios i modelig dair cale lacaio curves based o es-da records from varig sample schemes. J Dair Sci, 89, 83-8, 006. 40. SAS: SAS/STAT. SAS Is Ic, Car, NC, USA, 000. 4. Barille F, Asruc JM, de Brauwer P, Casu PS, Fabbri G, Fedderse E, Fragos K, Gabia D, Gama LT, Ruiz TJL, Saa SR: I. Commiee for aimal recordig guidelies: Ieraioal Regulaios for Milk Recordig i Sheep. pp. 5, Is, de Elevage, Paris, Frace, 99. 4. Ruiz R, Oregui LM, Herrero M: Compariso of models for describig he lacaio curve of Laxa sheep ad a aalsis of facors affecig milk ield. J Dair Sci, 83 (): 709-79, 000. 43. Gabia D, Arrese F, Arraz J, de Heredia IB: Average milk ields ad eviromeal effecs o Laxa sheep. J Dair Sci, 76, 9-98, 993. 44. Maria G, Gabia D: No-geeic effecs o milk producio of Laxa ewes. Small Rum Res,, 6-67, 993. 45. Aguilar JA, Aparicio JJ, Feradez-Rivera S, Tovar I: Lacaio curves ad milk ield of Corriedale, Rambouille ad Suffolk ewes. J Dair Sci, 7 (Suppl ): 46-47 (Absr.), 989. 46. Maria G, Gabia D: Simplificaio of milk recordig scheme i Laxa milkig sheep. Lives Prod Sci, 3, 33-30, 99. 47. Barille F: Amelioraio geeique de la composiio du lai de brebis: Exemple de la race Lacaue. PhD Diss., Is Nal Rech Agro, Paris-Grigo, Frace, 985. 48. Tufa A: Koularda sü verimii lakaso bouca değişimi ve farklı öemlere göre ahmi edilmesi. Yüzücü Yıl Üiv Tarım Bil Derg, (): -7, 00. 49. Demirso S: Morkarama Kouları Lakaso Egrisii Belirlemesi İçi Ugu Modeli Tahmii. Dokora Tezi, Akara Üiv. Sağlık Bil. Es., Akara, 998. 50. Pollo GE, Goowie E: Appropriae mahemaical models for describig he complee lacaio of dair sheep. Aim Sci, 7, 97-07, 000. 5. Silvesre AM, Peim-Baisa F, Colaço J: Geeic parameer esimaes of Poruguese dair cows for milk, fa, ad proei usig a splie es-da model. J Dair Sci, 88, 5-30, 005. 5. Takma Ç, Akbaş Y: Variace compoes ad geeic parameer esimaes usig radom Regressio models o es da milk ields of Holsei Friesias. Kafkas Uiv Ve Fak Derg, 5 (4): 547-55, 009.