Kırgızistan da İthalatın Belirleyicilerinin Modellenmesi

Transkript

1 SESSION C: Uluslararası Ticare I 259 Kırgızisa da İhalaı Belirleyicilerii Modellemesi Assoc. Prof. Dr. Ebru Çağlaya (Kyrgyzsa-Turkey Maas Uiversiy, Kyrgyzsa) Ph.D. Cadidae Zamira Oskobaeva (Kyrgyzsa-Turkey Maas Uiversiy, Kyrgyzsa) Modelig he Deermias of Impor i Kyrgyzsa Absrac Foreig rade plays a impora role i developme of each coury. Kyrgyzsa, like oher rasiio ecoomies sared o ope up o foreig couries afer achievig i's idepedece ad bega o pracice i s ow foreig rade policies. Bu durig a 2-year period, a surplus i he rade balace was recorded i 2 ad 2. I oher words, he coury's ecoomy has faced a chroic defici of foreig rade. The mai objecive of his paper is o sudy he impacs of domesic icome ad echage rae o impors by cosiderig he period afer 2 hrough ecoomeric mehod by usig of mohly daa ad accordig o he resuls obaied o sugges policy recommedaios. JEL codes: F4, C, C22 Giriş Kırgızisa 99 de bağımsızlığıa kavuşuka sora dış ülkelere açılmaya başlamışır. Başka bir ifadeyle, farklı biçim ve düzeylerde diğer ülkelerle ekoomik işbirliğie yöelmekedir. Yerli üreimi düşük düzeyde olması, girdi, kalifiye işgücü, ekoloji açıkları gibi edeler ihalaı zorulu kılmakadır. Özellikle Kırgızisa gibi geçiş ekoomileri, saayileşmelerii gerçekleşirmek içi gerekli ola çoğu makie, eçhiza gibi yaırım mallarıı ve iç üreimi yeersiz kalması sebebiyle ükeim mallarıı büyük bir kısmıı yur dışıda yapacakları ihalala karşılamak zorudadırlar. Dolayısıyla ülke ekoomisii ihalaa bağımlılığı yılda yıla armaka olduğu bilimekedir. Çalışmamızı amacı ihala mikarı ile döviz kuru ve GSYİH arasıdaki ilişkiyi iceleyerek uzu döem ilişkisi olup olmadığıı araşırmakır. Bu amaç içi yaklaşımıa dayaa sıır esi kullaılmışır. Kırgızisa ihalaıı emel belirleyicileri olarak alıa yur içi gelir ve döviz kuruu aylık verilerle döemi içi ihala üzerideki ekilerii iceleye bu çalışma şu şekilde düzelemişir; giriş bölümüü izleye ikici bölümde kou ile ilgili ampirik lieraür özelemişir. Üçücü ve dördücü bölümde sırası ile çalışmada kullaıla meodoloji ve değişkeler aıılmışır. Beşici bölümde ampirik bulgulara yer verilmişir. Alıcı bölümde ise souç yer almakadır. 2 Lieraüre Geel Bir Bakış Hem gelişmeke ola hem de gelişmiş ülkeler içi ihalaı ekileye fakörler kousuda pekçok farklı uygulamalı araşırmalar yapılmışır. Bu çalışmalarda bazıları ve kullaıla ekoomerik yöemler Tablo de özelemişir. Yazarlar Ülke Değişkeler Yöem Souç Ahmed (2) Pakisa İhala, özel ükeim harcamaları, kamu harcamaları, yaırım malları harcamaları, Eşbüüleme, Haa Giderme Modeli Uzu döem özel ükeim harcamaları esekliği (,98), kamu harcamaları esekliği (,62), yaırım malları harcamaları esekliği (,25), ihraca harcamaları esekliği (-,47), göreli esekliği (-,2). ihraca harcamaları, göreli Fida, Kha, Sohail (2) Pakisa İhala, GSYİH, göreli, Uzu döem gelir ve fiya eseklikleri (,63) ve (-,42) olarak bulumuşur. Cosa, Yue (2) Alam, Ahmed (2) Bobic (2) Bayrakua, Bıdırdı (2) Hye, Mashkoor (2) Fildişi Sahili Pakisa İhala, ihai ükeim harcamaları, yaırım malları harcamaları, ihraca, göreli, serbesleşme (kukla değişkei) İhala, GSYİH, ihal ı, REDK, döviz kuru oyaklığı Hırvaisa İhala, GSYİH, döviz kuru, gümrük vergileri Türkiye Bagladeş İhala, GSYİH, reel döviz kuru İhala, GSYİH, göreli Pael eşbüüleme yöemi Egle Grager ve Johase eşbüüleme Uzu döemde yaırım malları harcamaları esekliği (.) ve ihraca esekliği (.49) isaisiki olarak alamlı bulumuşur. İhalaı ihai ükeim harcamaları ve fiyaa karşı duyarlılığı alamlı buluamamışır. İhalaı uzu döemde acak gelir esekliği (,6) alamlı bulumuşur. Gelir esekliği 2. ve fiya esekliği -.88, döviz kuru esekliği -,3 ve vergi esekliği de -.4. Egle Grager souçlarıa göre ihalaı fiya esekliği (.3), gelir esekliği ise (2.72); Johase souçlarıa göre ise fiya esekliği (.2), gelir esekliği (2.78). Uzu döemde gelir esekliği (.94) ve fiya esekliği (-.29)

2 26 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 22 Masubayashi, Hamori (29) Shareef, Tra (27) Az gelişmiş ülkeler Avusralya İhala, GSYİH, göreli İhala, gelir ve göreli Rehma (27) Pakisa İhala, GSYİH, ihal ı, yur içi Fosu, Joseph (26) Dua, Ahmed (26) Gaa Hidisa Kalyocu (26) Türkiye Razafimahefa, Hamori (25) Harb (25) Chag, Ho, Huag (25) Fullero, Sprikle (25) Şimşek, Kadılar (24) Aydı, Çıplak, Yücel (24) Naraya, Naraya (23) Aldakhil, Al- Yousef (22) İhala, ükeim, yaırım, ihraca harcamaları, göreli, serbesleşme (kukla değişkei) İhala, göreli, gelir ve serbesleşme (kukla değişkei) İhala, GSYİH, göreli Madagaskar İhala, GSYİH, göreli ve Mauriius Gelişmiş ve geleşmeke ola ülkeler İhala, GSYIH, GSYIHihraca, ihal ı Güey Kore İhala, GSYİH, göreli ABD İhala, GSYİH, ihal ı, yur içi, döviz kuru Pael koeegrasyo Johase, Egle Grager ve kısısız haa düzelme yöemleri Johase ve Juselius çok değişkeli eşbüüleme ekiği Pedroi arafıda gelişirile kalıılara dayalı eşbüüleme esie (FMOLS) göre 5 ülke içi yapıla ahmide, gelir esekliği (.26) ve fiya esekliği (-.75), 22 ülke içi yapıla ahmide gelir esekliği (.69) ve fiya esekliği ( -.72). Gelir esekliği Egle Grager yöemide.34 ve fiya esekliği -.82 bulumuşur. Johase yöemide gelir esekliği.43 ve fiya esekliği -.7 olarak elde edilmişir. Kısısız HDM de gelir esekliği.37 ve fiya esekliği -.8 bulumuşur. Eseklikler gelir içi (.7), ihal malları ı içi (.5) ve alamlı bulumuş, yur içi içi (.36) ama alamlı buluamamışır. Uzu döem eseklikler yaırım içi (.63) ve ihraca içi (.64) bulumuşur. Kısa döemde eseklikler ise, ükeim harcamaları içi (.83), ihraca harcamaları içi (.46) ve yaırım harcamaları içi (.45). Johase eşbüüleme Haa Giderme Modeli, Eşbüüleme Göreli fiya esekliği -.37 ve gelir esekliği -.3 bulumuşur. Kısa döem ahmiide gelir esekliği (.48), fiya esekliği (-.47) ve kukla değişkeii esekliği (.4). Johase ahmi souçlarıa göre gelir esekliği (2.28), fiya esekliği (.5). Madagaskar da uzu döem gelir ve fiya eseklikleri sırasıyla,855 ve,487, Mauriius a.67 ve.644. FMOLS, DOLS Gelişmeke ola ülkeler içi FMOLS yöemiyle gelir ve fiya eseklikleri (,4) ve (-,94), DOLS yöemiyle (,23) ve (-,92), gelişmiş ülkeler içi bu değerler sırasıyla FMOLS yöemiyle (,75), (-,42) ve DOLS yöemiyle (,67) ve (-,48) olarak bulumuşur. Uzu döem (kısa döem) gelir ve göreli fiya eseklikleri sırasıyla.86 (.86) ve.2 (-.5). Johase eşbüüleme Türkiye İhala, GSYİH, göreli Türkiye İhala, GSYİH, REDK Egle Grager ve haa giderme modeli Mauriius ve Güey Afrika Suudi Arabisa İhala, GSYİH ve göreli İhala, GSYİH, ihal ı, yur içi Siha,.Siha (2) Yuaisa İhala, GSYİH, ihala fiya edeksi, TEFE Rogers (2) Fiji İhala, GSYİH, ihala fiya edeksi, REDK, perol ı, arifeler 3 Sıır Tesi Gelir esekliği 4.8, kur esekliği.7, ihal fiya esekliği -.4 ve yur içi fiya esekliği 2.7 olarak bulumuşur Uzu döemde ihala alebii gelir ve ispi fiya eseklikleri sırayla, (.37) ve (.67). Uzu döemde ihalaı gelir esekliği 2, reel efekif döviz kuru esekliği.4 olarak bulumuşur. Kısa döem eseklikleri ise gelir içi,9 ve reel efekif döviz kuru içi.53 olarak ahmi edilmişir. Güey Afrika içi gelir esekliği.9, Mauriius içi.87, fiya esekliği Güey Afrika içi -.6 ve Mauriius içi -.43 olarak bulumuşur. Egle-Grager Uzu döem gelir esekliği (2,6), yur içi fiya esekliği (,79), ve Hedry ECM ihal fiya esekliği (-,87). Kısa döem eseklikler sırasıyla (,22), (,5), (-,83). Hedry ECM de uzu döem eseklikler sırasıyla, (2,87), (,68), (-,62) ve kısa döem eseklikler sırasıyla (,2), (,8) ve (-,44) olarak bulumuşur. Eşbüüleme Uzu döem gelir esekliği (2,63), fiya esekliği (,85) ve çapraz fiya esekliği (,9). Haa Giderme Modeli Tablo. Lieraür Kısa döemde reel efekif döviz kuru esekliği (.76). Uzu döemde ise gelir esekliği (.76), ihala fiya esekliği (.56). Yuriçi gelir ve döviz kuru ile ihala mikarı arasıdaki uzu döem ilişkiyi icelediğimiz bu çalışmada Pesara, Shi ve Smih (2) arafıda gelişirile sıır esi yaklaşımı kullaılacakır. Sıır esi gecikmesi dağıılmış ooregresif modele dayamakadır. Bu model yapısı geel olarak aşağıdaki şekilde göserilebilir.

3 SESSION C: Uluslararası Ticare I 26 y c c y p ' iz i i w u E küçük kareler yöemi ile ahmi edile bu deklemde c ooom paramere, red değişkei, ve uzu döem çarpaları, w am bağımsız değişkeler vekörü, u ookorelasyosuz haa erimidir. Değişkeler arasıda eşbüüleme ilişkisii olmadığı şeklide kurula emel hipoez ile aleraif hipoez aşağıdaki gibi göserilebilir. H H : :,,, veya, veya, Hesaplaa es isaisiğii değeri üs kriik değeri üzeride olduğuda değişkeler arasıda eşbüüleme ilişkisii olduğu soucua varılırke, isaisiği al kriik değerde küçük olması durumuda değişkeler arasıda eşbüüleme ilişkisi olmadığıa karar verilir. Hesaplaa es isaisiğii al ve üs kriik değerleri arasıda olması durumuda ise değişkeleri durağalık özelliklerii icelemesi gerekmekedir. Sıır eside kullaıla model ile değişkeler arasıdaki kısa ve uzu döem esekliklerii de hesaplamak mümküdür. Kısa döem eseklikleri; doğrusal regresyo modelleride kullaıla klasik eseklik hesaplama yöemiyle hesaplaabilirke, uzu döem eseklikleri ise Pesara ve Shi (999) i öerdiği şekilde, bağımsız değişkeleri gecikmeli değerlerii kasayısıı bağımlı değişkei gecikmesie ai kasayıya bölüüp egaif işarele çarpılması ile hesaplaabilmekedir. 4 Veri ve Değişkeler Kırgızisa da ihalaı emel belirleyicilerii icelediğimiz bu çalışmada döemie ai aylık veriler kullaılmış ve ampirik aalize geçmede öce veriler doğal logarimik forma çevrilmişir. Kullaıla veriler Kırgızisa Cumhuriyei İsaisik Komiesi ve Merkez Bakası verileride alımışır. Çalışmada kulladığımız model aşağıdaki gibi göserilebilmekedir. İTH İTH i 2 DKi 3 GSYIH i 4İTH 5DK 6GSYIH i i i Modeldeki İTH, DK ve GSYİH sırasıyla ihala mikarıı, döviz kuruu ($) ve GSYİH yı ifade emekedir. 5 Bulgular Değişkeleri ikici derecede büüleşe I(2) olup olmadıklarıı icelemek amacı ile ilk olarak değişkeleri Geişleilmiş Dickey Fuller (ADF) ve Phillips Perro (PP) esleri kullaarak büüleşme dereceleri belirlemişir. ADF ve PP souçları Tablo 2 de verilmişir. ADF PP Değişkeler Düzey İlk farklar Souç Düzey İlk farklar Souç GSYIH * ---- I() * ---- I() ITH * I() -4.75* --- I() DK * I() * I() No: *,5 haa payıa göre alamlı. Tablo 2. Birim Kök Tes Souçları Tablo 2 de verile souçlara göre, GSYİH serisi I () ve DK serisi I () dir. ITH serisi ADF ye göre I (), PP esie göre I () olarak belirlemişir. Bu souçlara göre serileri I () veya I () olduğu görülmüş ve I (2) olmadığı içi sıır esi yapılabileceği görülmüşür. Sıır Tesi uygulaacak modeli gecikme uzuluğu Akaike ve Schwarz krierlerie göre olarak belirlemişir. gecikme uzuluğua göre yapıla sıır esi souçları Tablo 3 e özelemişir. k F es Kriik değerler %5 F es isaisiği İsaisiği Al sıır I() Üs sıır I() olasılık değeri Tablo 3. Sıır Tesi Souçları Tablo 3 e verile souçlara göre icelee değişkeler arasıda eşbüüleme ilişkisi olmadığıı ifade ede emel hipoezi geçerliliğii sıamak içi yapıla F esi soucu es isaisiği değeri.495 olarak elde

4 262 INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES 22 edilmişir. Bu değer Pesara vd. (2) kriik değerleri ile karşılaşırılmışır.,5 haa payıa göre hesaplaa es isaisiği değeri üs sıırda büyükür. Bu durumda seriler eşbüülee değildir emel hipoezi reddedilmişir. Bu souca göre değişkeler arasıda uzu döem ilişkisi olduğu görülmüşür. Deklemde yer ala değişke sayısı abloda k değeri olarak göserilmişir CUSUM 5% Sigificace Grafik. CUSUM Grafiği Sıır esii uyguladığı modelde değişe varyas olup olmadığı ARCH esi ile icelemişir. Sabi varyas emel hipoezi,5 haa payıa göre reddedilememişir. Tes isaiği değeri 6,54 (,64) olarak hesaplamışır. Paraez içideki değer olasılık değeridir. Modeli paramereleri kararlılığıı icelemek amacı ile CUSUM esi yapılmışır. Bu esi soucu Grafik de verilmişir Grafik icelediğide modeli arıklarıı sıırlar içide kaldığı; souç olarak paramereleri kararlı olduğu ve yapısal değişiklik olmadığı görülmüşür. Elde edile uzu döem ilişkisii ardıda kullaıla modelde yararlaılarak hesaplaa kısa döem ve uzu döem eseklikleri Tablo 4 e verilmişir. GSYIH DK Kısa Döem 7.78e-3 (.) -2.4e-9 ( ) Uzu Döem.2 (.) (.377) Tablo 4. Kısa ve Uzu Döem Eseklikler (Paraez içideki değerler olasılık değerleridir.) Tablo 4 e göre GSYIH serisii kısa ve uzu döem eseklikleri alamlıyke, döviz kuruu kısa ve uzu döem eseklikleri isaisiksel olarak alamlı olmadığı bulumuşur. Bua göre GSYIH daki % lik arış ihala mikarı üzeride hem kısa döemde hem de uzu döemde arırıcı ekiye sahipir. Bu arırıcı eki oldukça küçükür. 6 Souç 2 Ocak-2 Ekim döemi içi Kırgızisa Cumhuriyeie ai aylık verileri kullaıldığı bu çalışmada GSYİH ve döviz kuruu ihala mikarı üzerideki ekileri araşırılmışır. Değişkeler arasıda uzu döemli ilişkii mevcu olup olmadığıı icelemek amacıyla sıır esi kullaılmışır Sıır esi souçlarıa göre ihala; döviz kuru ve GSYİH arasıda uzu döem ilişki olduğua dair bulgular elde edilmişir. GSYİH daki arışları ihala mikarı üzeride hem kısa hem de uzu döemde alamlı arırıcı ekisi olduğu görülmüşür. Döviz kuru esekliklerii isaisiksel olarak alamlı olmadıkları görülmüşür. Bu durum ihalaı reel döviz kurua değil, reel gelire karşı yüksek bir duyarlılığa sahip olduğuu gösermekedir. Geel olarak ele alıdığıda ise ihala mikarı GSYİH ve döviz kuru arasıda uzu döem ilişkii olduğua dair bulgular elde edilmişir. Souç olarak, ekoomii ikisadi büyüme sürecie girdiği döemlerde Kırgızisa ı ihalaıda öemli bir mikarda arış gözleebilir. Bu alamda ihalaa gelir ekisii fiya ekiside çok daha büyük olduğuu söylemek de mümkü olabilir.

5 SESSION C: Uluslararası Ticare I 263 Kayakça Ahmed, Ch. S., (2). Aggregae Impors ad Epediure Compoes i Pakisa: a Empirical Aalysis, Pakisa Busiess Review, s Alam, S. ad Ahmed, Q.M., (2). Echage Rae Volailiy ad Pakisa s Impor Demad: A Applicaio of Auoregressive Disribued Lag Model, Ieraioal Research Joural of Fiace ad Ecoomics, ISSN Issue 48, s Aydi, M. F., Ciplak, U., & Yucel E. M., (24). Epor Supply ad Impor Demad Models for he Turkish Ecoomy, Research Developme Workig Paper No: 4/9, The Ceral Bak of he Republic of Turkey, s.-27. Aldakhil, K.İ., Yousef, N.A., (22). Aggregae Impor Demad Fucio For Saudi Arabia: A Error Correcio Approach, Joural of Ecoomic & Admiisraive Scieces 8,, s Bayrakua, Y. ve Bıdırdı, H., (2). Türkiye İhalaıı Temel Belirleyicileri Ege Akademik Bakış,,, s Bobic, V., (2). Icome ad Price Elasiciies of Croaia Trade- A Pael Daa Approach, Croia Naıoal Bak Workig Papers W 25, s.5-9. Chag, T., Ho,Y. H. ad Huag, C. J., (25). A Reeamiaıo of Souh Korea s Aggregae Impor Demad Fucio: he Bouds Tes Aalysis, Joural of Ecoomic Developme 3,, s Cosa, N. B. Z. S. ad Yue, Y. (2). A Ecoomeric Esimaio of Impor Demad Fucio for Coe D Ivoire Ieraioal Joural of Busiess ad Maageme, 5, 2, s Dua, D. ad Ahmed, N., (26). A Aggregae Impor Demad Fucio for Idia: a Coiegraio Aalysis, Ausralia Naioal Uiversiy, Ausralia Souh Asia Research Cere, ASARCH Workig Papers, s Fida, B.A., Kha, M.M. ad Sohail, M. K., (2). Revisiig Aggregae Impor Demad Fucio i Pakisa usig Mehodology, America Joural of Scieific Research ISSN X Issue 33, s Fosu, O. A. E. ad Joseph, M. F., (26). Aggregae Impor Demad ad Epediure Compoes i Ghaa: A Ecoomeric Aalysis MPRA Paper, 599, s.-9. Fullero, T. M. ad Sprikle, R. L., (25). A Error Correcio Aalysis of U.S Meico Trade Flows Ieraioal Trade Joural, 9, 2, s Hye, Q. M. A. ad Mashkoor, M., (2). Impor Demad Fucio for Bagladesh: A Rollig Widow Aalysis Africa Joural of Busiess Maageme, 4,, s Harb, N., (25) Impor Demad i Heerogeeous Pael Seig, Muich Persoal RePEc Archive Workig Paper No. 4/5 7, s. -25 Kalyocu, H., (26). A Aggregae Impor Demad Fucio for Turkey: A Coiegraio Aalysis, MPRA Paper, No 426, s.-. Masubayashi, Y. Ad Hamori, S., (29). ''Empirical Aalysis of Impor Demad Behavior of Leas Developed Couries'', Ecoomics Bullei, 29, 2, s Naraya, P. K ad Naraya, S., (23). Impor Demad Elasiciies for Mauriius ad Souh Africa: Evidece From Two Rece Coiegraio Techiques, Deparme of Ecoomics Discussio Papers ISSN No. 9/3, s Rehma, H. U., (27). A Ecoomeric Esimaio of Tradiioal Impor Demad Fucio for Pakisa, Pakisa Ecoomic ad Social Review, 45, 2, s Rogers, A., (2). A Aalysis of he Deermias of Fiji s Impors Ecoomics Deparme Reserve Bak of Fuji, Workig Paper, 2/3, s. -3. Pesara, M.H. ve Shi, Y., (999). A Auoregressive Disribued Lag Modellig Approach o Coiegraio Aalysis I Ecoomerics ad Ecoomic Theory i he 2h Ceury: The Ragar Frisch Ceeial Symposium, edied by S. Srom. Cambridge: Cambridge Uiversiy Press. Pesara, M.H., Shi, Y., Smih, R.J., (2). Bouds Tesig Approaches o The Aalysis of Level Relaioships, Joural of Applied Ecoomerics, 6, s Razafimahefa, İ.F., Hamori, S., (25). Joural of Africa Ecoomies, 4, 3, s Siha, D., Siha, T., (2). A Aggregae Impor Demad Fucio for Greece, AEJ: 28, 2, s Shaaref, R. ad Tra, V., (27). A Aggregae Impor Demad Fucio for Ausralia: a Coiegraio Approach, School of Accouig, Fiace ad Ecoomics & FEMARC Workig Paper Series, 78. Şimşek, M., Kadılar, C., (24). Türkiye i İhala Talebi Foksiyouu Sıır Tesi Yaklaşımı ile Eşbüüleşme Aalizi: 97-22, Doğuş Üiversiesi Dergisi, 5 (), s Kırgızisa Cumhuriyei Merkez Bakası, hp:// Kırgızisa Cumhuriyei İsaisik Komiesi, hp://sa.kg/ide.php?opio=com_coe&ask=view&id=39&iemid=