Doğuş Ünverstes Dergs 12 (1) 2011 144-155 MALZEME TAŞIMA SİSTEMİ ALTERNATİFLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİNDE BULANIK-ROMETHEE YAKLAŞIMI EVALUATING MATERIAL HANDLING SYSTEM ALTERNATIVES USING FUZZY-ROMETHEE AROACH Gülfem TUZKAYA (1) Doğan ÖZGEN (2) Bahadır GÜLSÜN (3) (1 2 3) Yıldız Teknk Ünverstes Makne Fakültes Endüstr Mühendslğ Bölümü (1) gtuzkaya@yldz.edu.tr (2) dozgen@yldz.edu.tr (3) bahadr@yldz.edu.tr ÖZET: Malzeme taşıma sstemlernn doğru seçm üretm ortamının tolam vermllğ üzernde öneml etklere sahtr. Bu öneml etk göz önüne alındığınd malzeme taşıma sstem seçm roblem çn sstematk br yaklaşım gelştrlmes gerekllğ de görülmektedr. Bu çalışmad söz konusu roblem çn çok krterl karar verme teknklernden br olan ROMETHEE yaklaşımından faydalanılmıştır. Değerlendrme sürecndek belrszlkler ve karar verclerden değerlendrmelern sözel olarak almanın kolaylığı nedenyle bulanık kümelerden faydalanılması uygun görülmüştür. Bu anlamda ROMETHEE n bulanık sayıların kullanıldığı br şekl tanıtılmıştır. Kullanılan metodolonn daha net anlaşılablmes ve kullanışlılığının örneklenmes çn üretm sektöründen br frmanın ambar bölümü çn gerçek br uygulama yaılmıştır. Anahtar kelmeler: Malzeme Taşıma Sstemler; Alternatf Değerlendrme; Çok Krterl Karar Verme; ROMETHEE; Bulanık Kümeler ABSTRACT: Materal handlng system selecton rocess has an mortant effect on roductvty of manufacturng systems. Consderng the mortance of ths rocess t can be seen that there s a necessty to establsh a systematc aroach. In ths study to determne the best materal handlng system alternatve ROMETHEE aroach s utlzed. Wth the am of takng nto account the vagueness n the evaluaton rocess and obtanng decson maker evaluatons n an easer way wth lngustc terms fuzzy sets are utlzed. To ths end a modfed verson of ROMETHEE s used. To foster the better understandng of the methodology a real lfe alcaton of a manufacturer s realzed. Keywords: Materal Handlng Systems; Alternatve Evaluaton; Mult-Crtera Decson Makng; ROMETHEE; Fuzzy Sets JEL Classfcatons: C44; D81; L23 1. Grş Malzeme taşıma sstem (MTS) seçm frmaların uzun vadel stratek lanlarını brebr etkleyen karmaşık ve çok krterl br roblemdr. Günümüzde gderek küreselleşen ve rekabetn hızla arttığı üretm ve dağıtım sektörlernde stratek kararların doğru verlmes frmaların azarda uzun sürel kalablmek ve rakleryle rekabet edeblmek çn htyaç duyduğu en öneml noktalardan br tanesdr. Malzeme taşıma sstemlernn doğru seçm; otmum kaynak kullanımını üretm sürecnn bastleştrlmes ve hızlandırılmasını ş güvenlğn vb. arttıracaktır. Malzeme taşıma malyetlernn tüm üretm malyetlernn çnde %13-40 arasında br orana sah olduğu (Yurdakul ve İek 2005) ve y br seçmn tolam fabrka şletm malyetlern %15-30 düşürebleceğ (Sule 1994; Kulak 2005) düşünülecek olurs taşıma
Malzeme Taşıma Sstem Alternatflernn Değerlendrlmesnde Bulanık 145 sstemnn doğru seçm daha da önem kazanmaktadır. Doğru MTS seçm ve bu sstemn tess çnde doğru yerleştrlmeler üretkenlğ arttırı yatırım ve şletme masraflarını düşürür. Çok çeştl tte ve modelde malzeme taşıma aracının satılması ve farklı ttek araçların alımında farklı krterlere bakılma zorunluluğu seçm roblemn zorlaştırmaktadır. Yen br ekman seçm karar verc (KV) yönetc ve mühendsler çn oldukça deneym steyen zaman alıcı zorlu ve karmaşık br süreçtr (Ayağ ve Özdemr 2006). Dğer ekman seçmlernde olduğu gb MTS seçmnde de KV lern karşılamaya çalışacakları üç ana unsur şöyledr (Luong 1998): 1)Seçlecek teknolonn frmanın oerasyonel kablyetlerne uygunluğu ve frma amaçlarını orta ve uzun vadede karşılayablecek otmum teknolo sevyes 2)Yatırımın fnansal analz 3)Seçm yaılı sstem alındıktan sonra sstemn devreye sokulacağı br şletme lanı. MTS seçm sürecnde bu ekmanı satan frmaların blg ve uzmanlık düzeyler sstem alacak frmalardan çok daha fazla olmalıdır. Satış ve azarlama yetkller sattıkları malzemelern teknk özellklern çok y blmeldr ve bu özellklern alıcı frmanın orta ve uzun vadel htyaçlarını nasıl karşılayacağı karşılıklı görüşme ve tolantılarla test edlmeldr. MTS seçm çok krterl karar verme (ÇKKV) roblem olduğu çn bünyesnde brçok kanttatf ve kaltatf krter çermektedr. Son yıllarda tess yerleşmlerndek sık değşklkler mamul hayat eğrlernn kısalması yüksek kaltel ürün çıktıları daha kısa tedark süreler ve artan ürün çeştllğ bu alandak araştırmaların önemn arttırmıştır (ark 1996). İlk başlarda seçm sürecnde sadece MTS yatırım ve şletme malyetler en temel krter olarak ele alınsa da (Tabucanon vd. 1994) son yıllarda madd olmayan kaltatf faktörler de sstematk şeklde seçm sürec çne dahl eden metodololer araştırmacılar tarafından sıkça ncelenmştr. Belton ve Stewart (2002) bu metodololer üç başlık altında ncelemştr: Değer ölçümleme modeller ve Analtk Hyerarş roses (AH); ELECTRE; ROMETHEE ve TOSIS. Son yıllarda yaılan çalışmalar sıkça bu metololer brbrleryle veya uzman sstemler gb başka teknklerle entegre etmştr. Ayrıca AH nn yatay hyerarşdek lşkler temsl edeblen versyonu olan Analtk Ağ roses (AN) de son yıllarda ÇKKV roblemlernde sıkça kullanılmaya başlanmıştır. Dağdevren (2008) en y ekman seçm çn AH-ROMETHEE yaklaşımını kullanmıştır. Tabucanon vd. (1994) AH yle bütünleşk uzman sstemler kullanarak MTS seçm çn kural tabanlı br uzman sstem gelştrmşlerdr. Chen vd. (2001) AH le entegre edlmş akıllı sstem (blgsayar tabanlı danışman) gelştrmşlerdr. Ayağ ve Özdemr (2006) Chakraborty ve Bank (2006) makne ekman seçm çn bulanık AH y kullanmışlardır. Yurdakul ve İek (2005) MTS seçmnde AH TOSIS ve ekonomk analz yöntemlernden en uygun sonucu terch eden UZMANIM rogramını gelştrmşlerdr. Dğer sıralama metotlarından farklı olarak ROMETHEE de krterler farklı terch fonksyonları olarak tanımlanablrler (Dağdevren 2008). Ayrıca ROMETHEE dğer ÇKKV metotlarına göre anlaması ve uygulaması kolay br metottur. Buna ek olarak kısıtlı sayıda alternatfn brden fazla ve çoğu zaman brbryle çelşen krterler açısından karşılaştırılması gereken roblemlere kolay adate edleblr (Blsel vd. 2006). Ülengn vd. (2001) e göre ROMETHEE n bazı avantaları şu şeklde özetleneblr: () ROMETHEE kullanımı kolay br sıralama metodudur () gerçek yaşamdak lanlama roblemlernde başarıyla uygulanablr ve () ROMETHEE I
146 Gülfem TUZKAYA Doğan ÖZGEN Bahadır GÜLSÜN ve ROMETHEE II bastlk özellğn korurken alternatflern kısm ve tam sıralamasının yaılmasına olanak verr. Son yıllarda yaılan brçok alandak araştırmalarda gerçek yaşam roblemlern daha y temsl edeblmek çn lk Zadeh (1965) tarafından ortaya atılan bulanık küme teors metodololern çne dahl edlmeye başlanmıştır. Bulanık sayı kümelernde sayılar kesn ve tek sayılar yerne çeştl dağılımlara uyan çoklu sayılarla fade edlmektedrler. Özellkle ÇKKV yöntemlernde bu kümeler düşüncelern sayısallaştırılmasında oldukça fazla kullanılmaya başlanmışlardır. Böylelkle karar verclern fkrlernde oluşablecek belrszlkler ve/veya kararsızlıklar daha aza ndrgenmekte ve roblem çersnde temsl edleblmektedrler. Lteratürde en sık kullanılan kümeler üçgen traezodal ve s-fonksyonlarıdır (Ayağ ve Özdemr 2006). Bu çalışmad bulanık-romethee teknğnden faydalanılmıştır. Çalışmanın knc bölümünde ROMETHEE ve bulanık-romethee teknkler tanıtılmıştır. 3. Bölüm de üretm sektöründen br frmanın ambar bölümü çn uygun malzeme taşıma ekmanı seçlmştr. Son bölüm sonuç bölümüdür. 2. ROMETHEE Bulanık ROMETHEE ROMETHEE n açıklaması ve şlem adımları aşağıda özetlenmştr daha detaylı blg çn Geldermann vd. (2000) ve Araz vd. (2007) den faydalanılablr. (=12 m ve A ) alternatfler (=12 n ve C ) krter kümesn ve g () alternatf nn krter çn terch edlme değern verr. g () değerler lk adımda hesalandıktan sonr. alternatfn. alternatfle. krter açısından terch edlme derecesn gösteren terch fonksyonu F g g Şekl 1 de verlmş olan altı farklı genelleştrlmş fonksyon tnden br olarak belrlenr (Brans vd.. 1986). Şekl 1. Genelleştrlmş terch fonksyonları(brans vd. 1984; Vego vd. 2008 Tuzkay 2009)
Malzeme Taşıma Sstem Alternatflernn Değerlendrlmesnde Bulanık 147 0 1 0 0 1 0 1 / 0 y 1 0 1 ) ( ) ( 0 e z 1 1 0 2 2 2 Terch edlme değerler hesalandıktan sonr bu değerler kullanılarak her alternatf çft çn brleştrlmş terch fonksyonları hesalanır. Sonrak adım Denklem 7 le tüm krterler çn terch fonksyonu nn ağırlıklı ortalaması olan terch ndeks nn hesalanması adımıdır. Burad w krterlere atanan ağırlıklardır (Tuzkay 2009; Brans and Mareschal 2008). n n w w 1 1 değerlernn tolamı alternatf A nn gücünü gösterr. Böylece nn oztf üstünlük değerler Denklem 8 dek gb hesalanır. A m m 1 1 1 Dğer br ölçü se A alternatfn zayıflığını gösteren negatf üstünlüklerdr. alternatf çn bu değer Denklem 9 dak gb hesalanır. (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (1)
148 Gülfem TUZKAYA Doğan ÖZGEN Bahadır GÜLSÜN 1 m m 1 A 1 (9) Yukarıdak hesalamalardan faydalanılarak ROMETHEE-I ve ROMETHEE-II le gerekl sonuçlar elde edlr. ROMETHEE I oztf ve negatf üstünlük değerler karşılaştırılarak zayıf ve karşılaştırılamayan terchlern ön br sıralamasını yaar (Tuzkay 2009; Brans and Mareschal 2008). Denklem 10-12 den herhang br sağlandığında. alternatfn. alternatfden üstün olduğu söyleneblr. ve ve ve (10) (11) (12) Eğer Denklem 13 sağlanıyors. alternatfle. alternatfn aynı terch sevyesnde olduğu söyleneblr. ve (13) Eğer Denklem 14-15 den br sağlanıyorsa ve alternatflernn karşılaştırılamadığı söyleneblr. ve ve (14) (15) ROMETHEE I le kısm sıralamalar elde edlmş olsa d genellkle ROMETHEE II le tam sıralamaların elde edlmesne htyaç duyulduğu görülür. Tam sıralamalar se ROMETHEE II olarak adlandırılan ve oztf ve negatf akışların farkıyla elde edlen net akışların (Denklem 16) karşılaştırılmasını gerektren br hesalama le elde edlr (Brans and Mareschal 2008). net. (16) Bu çalışmada karar roblemnn belrszlk çermesnden dolayı bulanık ROMETHEE yaklaşımı terch edlmştr. Lteratürde bulanık ROMETHEE yaklaşımını kullanmış olan brkaç çalışma şöyledr; Goumas ve Lygerou (2000) Blsel vd. (2006) Geldermann ve Sengler (2000) ve Chou vd. (2007). Bulanık ROMETHEE çn gerekl olan bazı temel bulanık şlemler Tablo 1 de özetlenmştr.
Malzeme Taşıma Sstem Alternatflernn Değerlendrlmesnde Bulanık 149 Tablo 1. Temel Bulanık İşlemler Tolama ( m ( n c d) ( mn ac bd) Tersn alma ( m ( m b a) Çıkarma ( m ( n c d) ( mn ad bc) Br sayı le çarma ( m ( n00) ( mn an bn) Bulanık br sayı le çarma m>0 ve n>0 çn ( m ( n c d) ( mn mcn mdn m<0 n>0 çn ( m ( n c d) ( mn namd nbmc) m<0 n<0 çn ( m ( n c d) ( mn nbmd namc) Kaynak: (Blsel vd. 2006) Bulanık ROMETHEE yaklaşımınd asıl roblem k bulanık sayının karşılaştırılmasında oluşur. Yager (1981) bulanık sayıların karşılaştırılmasınd üyelk fonksyonlarını temsl eden ağırlık merkezyle karşılaştırma yöntemn önermştr (Goumas ve Lygerou 2000 ; Blsel vd. 2006). Yager İndeks ne göre (Yager 1981) üçgensel bulanık sayının büyüklüğü üçgenn merkezne göre YI=(3*n-a+/3 formülüyle fade edleblr. Burad bulanık üçgensel sayının ~ gösterm F ( n şekldedr. Bu fade ve Tablo 1 de gösterlen üçlü sayılar tte bulanık sayılardır ve lk fade orta değer br sonrak fade sola yayılma derecesn ve son fade sağa yayılma derecesn gösterr. Bu çalışmad karar vercler tarafından belrlenen terch fonksyonu tüm krterler açısından lneer terch fonksyonudur. Terch fonksyonund öncelkle k eşk değer ve nn belrlenmes gerekmektedr (Şekl 1-T 4). ROMETHEE de bulanık sayılar kullanılırken Şekl 1 de açıklanan değerlendrme fonksyonu Denklem 17 dek gb fade edleblr. 0 f n a ( fark yok ) ( n ( a ) f ( n a) ve ( n t a t ' 1 f n b ( kuvvetl terch ) (17) Denklem 17 de ve değerler bulanık olmayan sayılardır ve bulanık sayı C nn üyelk fonksyonları n a 0 ve n b 1 olacak şeklde düzeltlr. Eğer se yaısındak Denklem 17 de kontrol arametreler a t a ' arasındak farkı temsl t eden üçgensel bulanık sayılardır. ROMETHEE yaklaşımındak grş akışı çıkış akışı ve net akış fadeler F-ROMETHEE yaklaşımında da kullanılmaktadır (Blsel vd. 2006). Ayrıc F-ROMETHEE yaklaşımı ROMETHEE yaklaşımının uygulama adımlarını kullanmaktadır. Bu adımların çnde bulanık sayılarla lgl olan şlemler çn Tablo 1 de verlen temel bulanık sayı oeratörler kullanılablnr.
150 Gülfem TUZKAYA Doğan ÖZGEN Bahadır GÜLSÜN 4. Uygulama Uygulam Türkye'nn ekonomk tarhnde brçok lk mza atmış merkez Amsterdam Hollanda'da bulunan uluslararası br frmanın İstanbul dak fabrkasının ambar bölümünde gerçekleştrlmştr. Ambar bölümü çn yen br taşıma aracı alınması lanlanmaktadır ve bunun çn transalet (T) el forklft (EF) elektrkl araç forklft (EAF) ve mazotlu araç forklft (MAF) alternatfler arasından br seçm yaılacaktır. Halhazırd frmanın ambar bölümünde 5 adet transalet 2 adet el forklft 3 mazotlu araç forklft ve 1 adet de elektrkl araç forklft bulunmaktadır. Araç forklft kullanan kşlern F sınıfı forklft ehlyetlernn bulunması zorunludur. El forklftn kullanacak kşlerde se tecrübel olması koşulu aranmaktadır. Ambar bölümünde kullanılan transaletler genellkle malzemenn yerden keslmes çn kullanılırlar ve fazla yükseğe çıkamazlar. Malzeme taşıma kaastes 2 tondur. El forklftler transaletlern elektrkl olan versyonudur. Şarlıdır ve ortalama 8 saat şar edlmes gerekmektedr. Şar edldkten sonra 1 gün süreyle kullanılablr. Ambar bölümünde kullanılan mazotlu araç forklftler 96 model Lnde AG H 40 D t forklftlerdr ve otomatk vtesldr. Otomatk vtesl araçlarda fren bulunmamaktadır. Ayak gaz edalından çeklnce forklft otomatk olarak durur. Kend ağırlığı 6100 kg dır. Arkası dökümden yaılmıştır ön tarafı se hafftr. Arkasının dökümden yaılması ve ağır olması ön tarafına yük koyulunca arka bölümün kalkmasını engeller. 4 ton kaastes vardır. 4 metre yükseklğe malzeme çıkarablr. Şşme lastk kullanılır. Şşme lastkler forklftn daha hızlı gtmesn sağlar. Elektrkl araç forklftnn kaastes 3 tondur. Bu forklftte dolma lastkler kullanılır. Bu lastklern özellğ atlamamasıdır. Uygulamada lk aşam karar verme sürecnde etks olacak olan karar verclern (KV) belrlenmes aşamasıdır. Bu aşamada ambar bölümünden sorumlu yönetclerle görüşülmüş ve ambar yönetcs ambar sorumlusu lgl satın alma sorumlusu ve ambar çalışanlarından oluşan br karar verme grubu oluşturulmuştur. Karar sürecnde karar verme grubunun görüşler alınmış ve bu görüşlern ortalamasına göre değerlendrmeler hesaba katılmıştır. Karar verme sürecne katılacak kşler belrlendkten sonrak aşama karar verme krterlernn belrlenmes aşamasıdır. Bu aşamad malzeme taşıma sstem seçmnde 5 ana krter kullanılması uygun görülmüştür. Bu krterler malzeme le lgl özellkler (K1) malyetler le lgl özellkler (K2) teknk özellkler (K3) taşıma aracının erformansı le lgl özellkler (K4) ve taşıma aracının kullanımı le lgl özellklerdr (K5). Krterler belrlendkten sonra lgl krter ağırlıkları karar verme grubu le görüşmeler sonucunda belrlenmştr. Krter ağırlıklarını değerlendrme sürecnde KV lerden krterler ana amaca katkılarına göre en az katkı 1 en çok katkı 10 olacak şeklde 1 le 10 arasında uanlandırmaları stenmştr. Bu süreç sonucunda elde edlen krter değerlendrmelernn ortalaması alınmış ve tüm krter değerlendrmelernn tolamı 1 olacak şeklde normalzasyon şlem gerçekleştrlmştr. Sonuç olarak K1 n ağırlığı 0.22; K2 nn ağırlığı 0.28; K3 ün ağırlığı 0.17; K4 ün ağırlığı 0.25; K5 n ağırlığı 0.08 olarak belrlenmştr. Görüşme yaılan kşlerle aynı zamanda alternatf değerlendrmeler de
Malzeme Taşıma Sstem Alternatflernn Değerlendrlmesnde Bulanık 151 gerçekleştrlmştr. Adayların lgl krterler açısından değerlendrlmes çn kullanılan sözel fadeler Tablo 2 de verlmştr. Tablo 2. Adayların Değerlendrlmesnde Yararlanılan Sözel İfadeler ve Bulanık Üçgen Sayı Olarak Karşılıkları Sözel İfadeler Üçgen Bulanık Sayı Karşılığı Çok Yüksek (ÇY) (08; 1; 1) Yüksek (Y) (065; 08; 1) Braz Yüksek (BY) (05; 065; 0.8) Eşt (E) (03; 05; 065) Braz Düşük (BD) (015; 03; 05) Düşük (D) (0; 015; 03) Çok Düşük (ÇD) (0; 0; 015) Kaynak: (Blsel vd. 2006) Sonrak adımda karar verclerden alternatfler krterlere göre sözel fadelerle değerlendrmeler stenmştr (Tablo 3). Tablo 3. MTS Alternatflernn Sözel İfadelerle Değerlendrlmes K1 K2 K3 K4 K5 T BD ÇY Y D BD EF E Y Y BD BY MAF BY E BD ÇY ÇY EAF BY E E Y ÇY Tabloda belrlenen sözel değerlendrmeler Tablo 2 den faydalanılarak bulanık sayı karşılıklarına dönüştürülür (Tablo 4). Tablo 4. MTS Alternatflernn Sözel Değerlendrmelernn Üçlü Sayılara Dönüştürülmes K1 K2 K3 K4 K5 T 030 015 020 100 020 000 080 015 020 015 015 020 030 015 020 EF 050 020 015 080 015 020 080 015 020 030 015 020 065 015 015 MAF 065 015 015 050 020 015 030 015 020 100 020 000 100 020 000 EAF 065 015 015 050 020 015 050 020 015 080 015 020 100 020 000 Br sonrak adım krterlern terch fonksyonu tlernn belrlenmesdr. Brans vd. (1984) tarafından belrlenmş olan altı t genelleştrlmş terch fonksyonu vardır (Şekl 1) ve bu terch fonksyonları gerçek yaşam uygulamalarının çoğunu tatmn edc br şeklde temsl edeblmektedr (Brans ve Mareschal 2010). Bu çalışmada karar verclerle yaılan görüşmeler sonucunda tüm krterler açısından 3. t ya da 6. t genelleştrlmş terch fonksyonlarının uygunluğu üzernde durulmuştur. 6. T terch fonksyonunda eşk değer sıfır olduğunda 3. t terch fonksyonu elde edlmektedr. Karar verclerle yaılan görüşmeler sonucund k değerlendrmenn farkı analz edlrken belrl br eşk değernn altının ve dğer br eşk değernn üstünün aynı durumu fade etmes yönünde fkr brlğne varılmıştır. Aynı şeklde k değerlendrme arasındak farkın br brm artışı sonucunda terch değernn belrlenen eşk değerlerne göre oluşacak br eğmle lneer olarak artan br yaıda olması uygun görülmüştür. Çeştl denemeler sonucund bu fonksyonun arametreler olarak =0 ve =0.6 değerler alınmıştır.
152 Gülfem TUZKAYA Doğan ÖZGEN Bahadır GÜLSÜN Sonrasınd alternatflern kl karşılaştırmaları gerçekleştrlr. Bu adımı gerçekleştrmek çn Tablo 1 dek temel bulanık şlemlerden çıkarma şlemnden faydalanılır. Örneğn T alternatfnn değerlendrme sonuçları sırasıyla tüm dğer alternatflern aynı krterler açısından değerlendrme sonuçlarından çıkarılır. Çıkarma şlem gerçekleştrldkten sonr elde edlen sonuçlar Denklem 17 den faydalanılarak karşılaştırma değerlerne dönüştürülür (Tablo 5). Tablo 5. Ağırlıklandırılmamış Karşılaştırma Matrs K1 K2 K3 K4 K5 T-T 000 000 000 000 000 T-EF 000 000 000 000 000 T-MAF 000 100 100 000 000 T-EAF 000 100 100 000 000 EF-T 000 000 000 000 100 EF-EF 000 000 000 000 000 EF-MAF 000 100 100 000 000 EF-EAF 000 100 100 000 000 MAF-T 100 000 000 100 100 MAF-EF 000 000 000 100 047 MAF-EAF 000 000 000 000 000 MAF-MAF 000 000 000 000 000 EAF-T 100 000 000 100 100 EAF-EF 000 000 000 100 047 EAF-MAF 000 000 000 000 000 EAF-EAF 000 000 000 000 000 Hesalanan karşılaştırma matrs daha önceden belrlenmş olan krter ağırlıkları le ağırlıklandırılır ve ağırlıklandırılmış karşılaştırma matrs hesalanır (Tablo 6). Tablo 6. Ağırlıklandırılmış Karşılaştırma Matrs MK EK TK K KK T-T 000 000 000 000 000 T-EF 000 000 000 000 000 T-MAF 000 028 017 000 000 T-EAF 000 028 017 000 000 EF-T 000 000 000 000 008 EF-EF 000 000 000 000 000 EF-MAF 000 028 017 000 000 EF-EAF 000 028 017 000 000 MAF-T 021 000 000 025 008 MAF-EF 000 000 000 025 008 MAF-EAF 000 000 000 000 000 MAF-MAF 000 000 000 000 000 EAF-T 021 000 000 025 008 EAF-EF 000 000 000 025 004 EAF-MAF 000 000 000 000 000 EAF-EAF 000 000 000 000 000
Malzeme Taşıma Sstem Alternatflernn Değerlendrlmesnde Bulanık 153 Ağırlıklandırılmış karşılaştırma matrsndek verlerden ve Denklem 8 ve 9 dak formüllerden faydalanılarak Φ + ve Φ - değerler hesalanır (Tablo 7). Tablo 7. Alternatflern Φ + ve Φ - Değerler T EF MAF EAF Φ + Φ net T 000 000 045 045 030-009 EF 008 000 045 045 033 012 MAF 055 033 000 000 029-001 EAF 055 029 000 000 028-002 Φ - 039 021 030 030 Denklem 10-11-12-13-14-15 den faydalanılarak Tablo 7 dek değerlere göre alternatfler karşılaştırılır ve ROMETHEE I çn gerekl hesalamalar yaılır. Bu durumda alternatfler Şekl 2 dek gb sıralanablr. Şekl 2 den görüldüğü gb EF alternatf dğer tüm alternatflerden üstündür ve MAF alternatf de EAF alternatfnden üstündür. Ancak T alternatf le MAF ve EAF arasında br karşılaştırma yaılamamıştır. Bunun neden T nn oztf akışının MAF ve EAF tan üstün olmasına karşın negatf akışının bu alternatflerden daha kötü olmasıdır. Bu da Denklem 10-11-12-13-14-15 den faydalanarak br karşılaştırma olanağı oluşturmamaktadır. Bu durumda ROMETHEE II den faydalanarak tam br sıralama elde edlmeye çalışılacaktır. EF Φ + =0.33 Φ - =0.21 T Φ + =0.30 Φ - =0.39 MAF Φ + = 0.29 Φ - =0.30 EAF Φ + =0.28 Φ - =0.30 Şekl 2. ROMETHEE I Karşılaştırmaları Son olarak ROMETHEE II çn Denklem 16 dan faydalanarak Φ net değerler hesalanır (Tablo 7). Bu hesalamalar göre alternatfler en yden en kötüye şu şeklde sıralanablr: EF MAF EAF T (Şekl 3). EF Φ net =0.12 MAF Φ net =-0.01 EAF Φ net =-0.02 T Φ net =-0.09 Şekl 3. ROMETHEE II Değerlendrmeler ROMETHEE I VE ROMETHEE II hesalamaları sonucunda bulunan en y alternatf olan EF nn KV lerce yaılan değerlendrmeler ncelendğnde yalnızca 3. krter açısından en y değerlendrmeye sah olduğu görülmektedr. Bununla
154 Gülfem TUZKAYA Doğan ÖZGEN Bahadır GÜLSÜN brlkte K1 K3 ve K5 krterler açısından en yye yakın değerlere sahtr ve knc sırada değerlendrlmştr. Krter ağırlıkları le ağırlıklandırılmış değerlendrme sonuçlarına bakıldığınd dğer alternatflere üstünlük açısından (oztf akışlar) EF nn elde ettğ değerler 0.33 le en yüksek sevyededr. oztf akışlarda EF ye en yakın değer 0.30 la T alternatfnn olmuştur. Ancak T alternatf kendsne olan üstünlükler açısından (negatf akışlar) değerlendrldğnde en kötü alternatftr ve bu durum T y ROMETHEE II sonuçlarına göre en az terch edlen alternatf yamıştır. Nha değerlendrmelerde en y alternatf olarak belrlenen EF kendsne olan üstünlükler tolamı açısından da en y durumda olan alternatftr. ROMETHEE I değerlendrmeler sonucunda EF den sonra T le brlkte (T le karşılaştırılamaz durumda olan) knc en y alternatf olan MAF ın durumu ncelendğnde bu alternatfn K1 K4 ve K5 açısından en y değerlendrme sonuçlarına sah olduğu görülmüştür. MAF oztf ve negatf akışlar açısından da knclk durumundadır. MAF alternatf K4 ve K5 krterlerne göre EF ten öneml derecede üstündür. Bu durumd özellkle ağırlığı 0.08 değeryle dğer krterlere göre çok düşük olan K5 n daha çok ağırlığa sah olduğu değerlendrmelerde MAF alternatfnn de nha sıralamadak yernn daha y br konuma çıkması bekleneblr. 5. Sonuçlar Malzeme taşıma sstemlernn seçm ve değerlendrlmes doğru br şeklde yaıldığında üretm ve hzmet sstemlernn etknlğn öneml ölçüde arttırablr. İlk yatırım aşamasında düşünüldüğünde hata yaılması durumu uzun vadede frmaya zarar vereblr. Bu sstemler çoğu zaman yatırım malyet yüksek olan sstemlerdr ve değştrme kararları rskl kararlardır. MTS değerlendrme süreçlernde brden çok krter etkldr ve bu krterler çoğu zaman brbryle çelşen yaıdadırlar. Örneğn sstemn kullanım kolaylığı arttırılırken malyetlerde yükselmeler olablr. Bu durumda seçm süreçlernde çok krterl karar verme teknklernden faydalanılması uygundur. Ancak MTS değerlendrme sürecnde net rakamlarla fade edlmeyen ve karşılaştırılması güç olan değerlendrme krterler de mevcuttur. Bu durumda karar verclerden blg alma sürecnn kolaylaştırılması çn bulanık kümelerden faydalanmak uygundur. Bu amaçl bu çalışmada bulanık- ROMETHEE yaklaşımından faydalanılmıştır. Önerlen seçm metodolos gerçek br uygulama le örneklendrlmştr. Uygulama sonuçları yetkllere sunulmuştur ve yetkllerce yen yatırım kararında dkkate alınmıştır. Teşekkürler Yazarlar uygulama aşamasındak yardımlarından dolayı Canan Eren ve Şafak Karaahmetolu na teşekkür ederler. Referanslar ARAZ C. OZFIRAT.M. OZKARAHAN I. (2007). An ntegrated multcrtera decsonmakng methodology for outsourcng management Comuters & Oeratons Research 34 3738-3756 ss. AYAĞ Z. ÖZDEMİR R.G. (2006). A fuzzy AH aroach to evaluatng machne tools alternatves. Journal of Intellgent Manufacturng 17 179-190.ss. BELTON V. STEWART T.J. (2002). Multle Crtera Decson Analyss. Dordrecht: Kluwer Academc ublshers. BİLSEL R.U. BÜYÜKÖZKAN G. RUAN D. (2006). A fuzzy reference-rankng model for a ualty evaluaton of hostal web stes. Internatonal Journal of Intellgent Systems 21 1181-1197.ss.
Malzeme Taşıma Sstem Alternatflernn Değerlendrlmesnde Bulanık 155 BRANS J.. MARESCHAL B. (2008). 5. Chater ROMETHEE Methods Mult crtera decson analyss ders notları. BRANS J.. MARESCHAL B..VINCKE. (1984). ROMETHEE: A new famly of outrankng methods n MCDM. Oeratonal Research North-Holland Amsterdam (84) 477-490.ss CHAKRABORTY S. BANIK D. (2006). Desgn of a materal handlng eument selecton model usng analytc herarchy rocess. Intellgent Journal of Advanced Manufacturng Technologes 28 1237-1245.ss. CHEN F.T.S. I R.W.L. LAU H. (2001). Integraton of eert system wth analytc herarchy rocess for the desgn of materal handlng eument selecton system. Journal of Materals rocessng Technology 116 137-145.ss. CHOU W.C. LIN W.T. LIN C.Y. (2007). Alcaton of fuzzy theory and ROMETHEE technue to evaluate sutable ecotechnology method: A case study n Shhmen Reservor Watershed Tawan Ecologcal Engneerng 31 169-280ss. DAĞDEVİREN M. (2008). Decson makng n eument selecton: an ntegrated aroach wth AH and ROMETHEE. Journal of Intellgent Manufacturng 19 397-406.ss. GELDERMANN J. SENGLER T. R O. (2000). Fuzzy outrankng for envronmental assessment. Case study: ron and steel makng ndustry Fuzzy Sets and Systems 115 45-65.ss. GELDERMANN J. SENGLER T. RENTZ O. (2000). Fuzzy outrankng for envronmental assessment. Case study: ron and steel makng ndustry. Fuzzy Sets and Systems 115 45-65.ss. GOUMAS M. LYGEROU V. (2000). An etenson of the ROMETHEE method for decson makng n fuzzy envronment: Rankng of alternatve energy elotaton roects Euroean Journal of Oeratonal Research 123 606-613.ss. KULAK O. (2005). A decson suort system for fuzzy mult-attrbute selecton of materal handlng euments. Eert Systems wth Alcatons 29 310-319.ss. LUONG L.H.S. (1998). A decson suort system for the selecton of comuter-ntegrated manufacturng technologes. Robotcs and Comuter-Integrated Manufacturng 14 45-53.ss. ARK Y. (1996). ICMESE: ntellgent consultant system for materal handlng eument selecton and evaluaton. Journal of Manufacturng Systems 15 (5) 325-333.ss. SULE D.R. (1994). Manufacturng facltes: locaton lannng and desgn (2nd ed.). Boston: WS ublshng Comany. TABUCANON M.T. BATANOV D.N. VERMA D.K. (1994). Decson suort system for multcrtera machne selecton for fleble manufacturng systems. Comuters n Industry 25 131-143.ss. TUZKAYA U.R. (2009). Evaluatng the envronmental effects of transortaton modes usng an ntegrated methodology and an alcaton. Internatonal Journal of Envronmental Scence and Technology 6 (2) 277-290.ss. ÜLENGİN F. TOÇU Y.İ. ŞAHİN Ş.Ö. (2001). An ntegrated decson ad system for Bosorus water-crossng roblem. Euroean Journal of Oeratonal Research 134 179-192.ss. VEGO G. KUCAR-DRAGICEVIC S. KORIVANAC N. (2008). Alcaton of multcrtera decson-makng on strategc muncal sold waste management n Dalmat Croata. Waste management 28 2192-2201.ss YAGER R.R. (1981). A rocedure for orderng fuzzy subsets of the unt nterval. Informaton Scences 24 143-161.ss. YURDAKUL M. İEK A.Ö. (2005). Malzeme taşıma sstemlernn seçlmesne yönelk br karar destek sstem gelştrlmes. Gaz Ünverstes Mühendslk Mmarlık Fakültes Dergs 20 (2) 171-181.ss. ZADEH L.A.(1965). Fuzzy Sets. Informaton and Control 8(3) 338-353.ss.