A. tj. Veterner Fakültes Genel Paraztoloj ve Helmntoloj Kürsüsü Prof. Dr. Nevzat Güralp ÇANKIRI, KURŞUNLU İLÇESİ DEVREZ YÖRESİNDE FAS ci- OLA HEPATİCA'NIN EPİDEMİYOLOJİSİ ve EKOLOjtSİ ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR * Turan Oğuz ** Ahmet Kalkan *** Epdeınology and ec ology of Fascola hepatca on the area of devrez valley n Çankırı Summary: Lver fluke dsease ~f sheep occurs wth fatal results for many years on the area of Du'rez ereek valley n Çankırı. Ths study w~s condueted to determne the po,\shle ntermedate hosts f Faseola hepatca, the seasonal relatıonshp of the ncdence oj lver fluke n snals and sheep and lofrıd out preventı'e measures offacolass. Lmnaea truncatula, L. peregre, Planorhs planorhs and Sucenea putrs were conssted the fauna ~f.freçh water snals n ths area. Among them only L. truncatula was determned as a nlermedate!iostof F. hepatca. It was seen that L. truncatula multpled n waterng channals taken from Devrez ereek and were dstrhuted to the.felds and smal pastures. It was notced that the ehannals were dry or muddy except the waterng perod of thefelds. It has found that ph of water n whclı L. truncatula were present was 7.25-7.90 Summer and wnter nfeetons of F. hepatca were ohserved n snals, but the nfeetons of lambs determned n autumn by kllng two lambs for each * T.B.T.A.K. tarafından VHAG-342 :\'0. lu proje le desteklenmştr. ** Prof. Dr. A.Ü. Veterner Fakültes G. Paraztoloj ve Helmntoloj Kürsüsü Ankara-Türkye. *** Uz ınan Vet. Hek. Vet. Kontrol ve Araştırma Ensttüsü Paraztoloj Lah. Şef Etlk, Ankara
Çankın, Kurşunlu İlçes Devrez Yöresnde Araştırmalar 569 month. Observatons ndcaled that summer nfecton has an mportance n spreadng ths dsease. Preventve measures aganstfascolass n Devrez valley was also dscussed. It was found that arrangement of dranage and grazng paddocs n contamnated area were not sutable for the condtons of the area. The waterng clıannels were convenent for the preventng measures aganst snals. Anmals should be treated aganst fascolass at the end of September and at the begnnng of October but aganst chronc fascolass on between November and December twce a year. It s also recommended that anmals would not be allowed to graze n the contamnated area. Grasses from contamınated area should be used for makng slages. (Receved ı 6. ı ı. ı978 ) Özet: Çankırı lnn Devrez çayı vadsndek koyunlarda fascolass uzun br süredr ölümlerle seyretmektedr. Bu çalışma Devrez vadsnde F. hepatca'nın arakonakcılarını tesbt etmek, sümüklü ve koyunlarda Fascola hepatca nsdansının mevsmlerle lgsn açıklamak ve fascolasse karşı savaş tedbrlernn neler olableceğn saptamak üzere ı977 yılında yapıldı. L. truncatula, L. peregre, P. planorbs ve S. putrs bölgede tatlı su sümüklü faunası olarak tesbt edld. Bunlardan L. truncatula'nın F. hepatca'ya atakonakçılık gö'rev yaptığı saptandı. L. truncatula'nın Devrez çayından alınan ve sulama amacıyla bahçelere gelen su arklarında çoğaldığı ve buralardan bahçelere ve tarlal'j,ra yayıldığı tesbt edld. Bu su arkları sulama zamanı dışında kuru veya çamurlu olarak görüldü. L. truncatula'nın bulunduğu sularda ph 7.25-7.90 arasında ölçüldü. Sümüklülerde yaz ve kış enfeksyonu tesbt edld. Kuzularda se aylık kesmlerle enfeksyonun sonbahar aylarında görüldüğü saptandı. Gözlemler yaz enfeksyonunun hastalığın yayılışında öneml br yer aldığını göstermştr. Devrez vadsnde fascolasse karşı savaş metodları da önerld. Bulaşık bölgede drena} ve meralarda otlama padokları düzenlenmes bölge ve araz şartlarına göre pratk görülmed. Sulama kanalları, sümüklü mücadelesne uygun bulundu. Hayvanlar Eylül sonu-ekm başı ve Kasım-Aralık arası akut fascolasse karşı yılda en az k kez devamlı laçlanmalıdır. Bulaşık bölgelerde su arklarının kenarlarında, bahçe aralarında ve küçük mer' alarla tarlalarda hayvan otlatılmamalı, buralardan keslen otlar kuru olarak hayvanlara yedrlmeyp, slô.} yapılarak verlmeldr.
5711 Turan Oğuz-Ahmet Kalkan Grş Halkımızın karacğer kelebeğ adını verdğ F. hepatca, dünyanın çok genş br bölümüne yayılmış olup, başta evcl ve yaban rumnantlar olmak üzere domuz, tavşan, kunduz, fl, at, qek, köpek, ked ve kanguru gb hayvanlarla nsanların karacğer safra kanallarında yaşamaktadır. Yurdumuzda özellkle koyun ve sığırlarda çok yaygın olarak bulunan F. hepatca, nsanlarda da tesbt edlmştr (10, 20). Paraztn arakonakcısı rolünü, dünyanın çeştl bölgelernde değşk türlerden brçok tatlı su sümüklü böcekler oynarsa da, en yaygın olarak blnen tür Lmnea truncatula'dır (2,4,19,21). Boray (5), expermentel olarak ya ptığı çalışmada, L. stagnals, L. palustrü L. peregra (ovata), L. peregra (peregra), L. truncatula, L. tomentosa'nın değşk derecelerde enfeksyona hassas arakanakcılar olduklarını göstermştr. Bununla beraber araştırıcı (5), L. truncatula ve L. tomentosa' nın her yaşta, dğerlernn se yalnız genç şekllernn enleksyonda roloynayableceklern belrtmcktedr. Güralp ve Smms (ll)'n yaptığı araştırmalar, Türkye'de F.hepatca'ya yalnız L. truncatula'ların arakonnakcılık yaptığını ortaya koymuştur. Araştırıcılar (ll), yurdumuzun hemen her bölgesnde bulunduğunu belrttkler bu sümüklülerde tab ve sun' olarak enfeksyonu tesbt etmşler, buna karşın L. peregm, Sllccnea spp. ve Gymulus hebracus'larda ne tab enfeksyona rastlamışlar, nede bunları expermentel olarak enfekte edeblmşlerdr. Lmnaea truncatula'nın gerek doğada gerekse laboratuvardak yaşamı le lgl byoh~jk ve ekolojk çok genş araştırmalar yapılmıştır (11, 13, 14, 16). L. truncatula doğada, temz, sığ, suya yakın ıslak toprak üzernde, çok yavaş akıntısı olan, havyanların ayakları lemeydana gelmş çukurlukların çnde, haff alkal ve mneral tuzlardan fakr yerlerde yaşadığı, gelşmeler çn nem ve ısının şart olduğu bldrlmştr (11,13, 16,18, 19). Bu amfboz sümüklünün devamlı su çnde yaşayamıyacağını bldren KendaIl (13), yıl çnde bu yerlern sık sık kuruması gerektğn kaydetmektedr. Aynı araştırıcı (13), kuruluk zamanında L. truncatllla'ların br uyku devresne grdklern, laboratuvarda yen çıkan genç sümüklülern bu duruma 2 ay yaşlıların se 1 yıldan fazla tahammül gösterdklern, bu uyku devresnde taşıdıkları F. hepatca gelşm şekllernn gelşmelernn çok yavaşladığı, kuruluk şartlarının kalkması ve çevre şartlarının düzclmes le yenden sümüklü1ern ve taşıdıkları paraztlern süratle gelşmne
Çankırı, Kurşunlu İlçes Devrez Yöresnde Araştırmalar 571 devam ettğn bldrmştr. Ollerenshaw (18), F. hepatca yumurtaları ve L. truncatula le taşıdıkları fascola larvalarının gelşmesnde ısmm öneml rolü olduğunu beltmektc ve 10oC de bunlarm hç brnn gelşmn sürdüremedğni, lsı 1S-27 C arasında olduğu zaman yumurtalarının 40-10 gün, fascola larvalarının 82-22 gün çersnde gelşmlern tamamlayabldğn kaydetmektedr. Keza Nce ve Wlson (15), 15,20, ve 2S c C de, L. truncatula'dak redlern kuru ağırlığına göre saptadığı gelşmlernde ısının önemn belrtmektedr. Kendal (12) se, ısı ve nem yanında L. truncatula le taşıdığı paraz dern gelşme ve çoğalmasında beslenmenn büyük rolü olduğunu y beslenenlern daha çok serkcl' çıkardıklarını bldrmektedrler. allerenshaw (16), F. hepytca'nm. byolojsnde, 1 konakeıdan toprağa geçş, 2 yumurtada gelşme, 3 yumurtadan sümüklüye geçş, 4 sümüklüde gelşme, 5 sümüklüden konakcıya odar vasıtasıyla geçş 6 kesn konakeıda gelşme gb 6 öneml dönemn bulunduğunu ve bu devrelerde br çok kayıplar verldğn bldrmektedr. Yazar (16), Weybrdge'de F. hepatca'nın ekolojs le lgl yaptığı araştırmada, paraztn yukarıda belrtlen dönemler tamamlıyablmes çn, dger araştırıcıların da belrttkler gb en öneml faktörün ısı ve nem olduğunu kaydetmekte, bölge çn en uygun olarak saptadığı mevsmsel zamanları genş br şeklde zah etmektedr. Metaserkerlern bçlmş kuru otlarda canlı kalış sürelern nceleyen Engk ve Hldebrant (9), y kurulumuş otlarda 50, ı30 ve 200 gün kalan metaserkerlern sırasıyla % 50, %20 ve % O oranında canlı kalabldklern, y kurutulmamış otlarda se 50 gün sonra % 35-52, 150 gün sonra % O, 180 gün sonra 8 numunenn yalnız 1 nde % 10 nsbetnde canlı kaldıklarını, slaj da se ancak 12 gün yaşayabldklern bldrmektedrler. Ollerenshaw (ı 8), yaptığı araştırma le Eylüldc otlara ankste olan metaserkerlern büyük br kısmının kış boyunca canlı kalabldklern, Örneğn; Mart da % 50 snn hala canlı oldukları nı ve Nsandan Temmuza kadar, azalan oranlarda da olsa canlılıklarını koruduklarını bldrmekte, Mayısta antste olanların se, kışa oranla yazın daha çabuk öldüklern, ntekm bunların 3-4 hafta sonra % 50 oranında canlılıklarmı kaybetğn saptamıştır. Fascolass'n kontrolünde başlıca k yol zlenmektedr. Bunlardan brncs enfekte hayvanların laçla tedavs ve enfeksyondan korunması, kncs se arakonakcı sümüklüler le mücadeledr k buda gerek kmyasal maddeler kullanarak gerekse sümüklülern yaşam ortamları- 111 fzksel metodlarla bozarak yapılmaktadır.
572 Turan Oğuz-Ahmet Kalkan Parazdern konakcıda tedavs, Boray (6)'a göre Ernst'n 1925 yılında karbon tetraklorür kullanması le başlar. O zamandan buyana çok sayıda laç denenmş ve paraztn ergn şekllerne karşı başarılı sonuçlar alınmasına kaqılık genç şckllerne tam etkl br laç henüz bulunamamıştır. Parazdern konakeıda tedavs, hayvanın sağlığını koruduğu gb Mer'aların bulaşmasını önlemes sonu enfeksyonu azaltacağı aşkardır. Ntekm Boch ve arkadaşları (3), üç yıl süreyle yılda k kez (Kasım, Aralık ve Mart) tedav ettkler sığırlarda enfeksyonun %80'n üzernden %20 ye düştüğünü belrtmektedrler. Güney-Batı İngltere'dek br çftlkte 4 yıl süreyle yaptığı araştır ma sonu, yalnız hayvanların tedavs le eradkasyonun sağlanamıyacağını belrten Whtehead (22), mevsme bağlı epdemyolojk bulgular yanında cvar çftlklerdek ve yaban hayvanlar le dğer kontrol medodiarının dkkate alınması gerektğn kaydetmektedr. Alcata (1), Edwards) (7), Engk ve Düwe1 (8) le Ollerenshaw(l 7) gb araştırıcılar, tedav yanında, sümüklülerle mücadele çn bakır sülfat, Sodum pentachlorophenate gb maddelern kullanılmasını, mer'aların drenajını, bulaşık sahaların tel örgü le çevrlmesn, bu gb yerlerdek otların s1aj1anmasını salık vermektedrler. Mollusccd'ler kullanmadan evvel araz ve sulama durumları le sümüklülern byolojsnn y etüd edlmesn, yen enfeksyonlardan korunması çn önlemler alınmasını salık veren Engk ve Düwcl (8), Sodyum pentacworophenate'ın hendeklerdek suyun m 3 ne 10 gr., mer'a yüzeynn m 2 sne 2 gr. kullanıldığında y sonuç alındığını bldrmektedrler. Yazarlar (8), ayrıca kullanılan dozların memel hayvan ve kuşlar çn zararlı olmadığını, bölgeye su taşkını olmazsa 5 sene kadar sümüklülerden arınmış olarak kalableceğn belrtmektedrler. Ollerenshaw(l7), dönüme 2kg. bakır Sulfat veya 740 gr. sodum pentachlorophenate pülverze edldğnde, otlarla olan enfeksyonun %90 oranında azaldığını, Alcata (1), bakır sülfatın, bataklık ve akarsularda 1 300.000 konsantrasyonda, Güralp (10) se organk elementlern fazla olduğu bölgelerde bu oranın 1 50.000 e kadar yükselt1ebleceğn, ayrıca dönüm başına 1-3 kg. bakır sülfatın 4-8 kısım kum1a karıştırılarak kullanılacağını yazmaktadırlar. Materyal ve Metot 1. Araştırma Çankırı l, Kurşunlu lçes Devrez vadsnde yapıl4 mıştır. Bu nedenle vadnn genel özellklernden kısaca bahsedlecektr.
Çankın, Kurşunlu tlçes Devrez Yöresnde Araştırmalar 573 Devrez vads, çnde Devrez çayının aktığı dar br vad olup, vad boyunca serpl köylern tarıma elver~l çoksınırlı arazler vardır. Denzden 1075 mere yükseklktek bu yörede çoğunlukla bahçe zraatı yapılmakta, meyvelkler ve sınırlı çayırlıklar, küçük kanal, arklar ve Devrez çayından alınan su le sulanırlar. Bölgede hayvancılık meraların sınırlı olması nedenyle zayıf olup, sığırlar daha zyade mahdut çayırlıklardan yararlanmakta, koyun ve keçler fioradan fakr dağlık meralarda otlamakta, yazın sonlarına doğru zaman zaman çayırhklara nmektedrler. 2. Vad çersnde Eskahır köyü ara~tırma çn plot bölge seçlmş, bu köye yakın cvar yöreler de (Çavundur, Gazler gb) zaman zaman ncelemeye tab tu tulmu~tur. Mart-1977 den ba~lıyarak Aralık ayı.na kadar her ay en az br defa Eskahır köyüne gdlm~, bu köy çayırlıklarından toplanan sümüklüler laboratuvarda stereomkroskop altında dsseke edlerek tab enfeksyon, yan F. hepatca sporocyste red ve cercara'ları aranmıştır. 3. Bulunan cercara'lar metacercara halne dönü~tükten en erken 4 gün sonra fare1ere verlm~, 9 saat-21 gün sonra bunların otopsler yapılmak suretyle genç dstomlar aranmı~tlr. Böylece bunların gerçek F. hepatca cercara'ları olup olmadıkları kesn olarak saptanmı~tır. 4. Sümüklülern bulunduğu suyun ısısı ve ph sı ölçülmüş ayrıca bölgeye at 1975, 1976 ve 1977 yıllarına at aylık yağış ve ısı ortalamaları Meteoroloj Genel Müdürlüğünden temn edlm~tr. 5. Tab enfeksyon tesbt edlmeyen dğer su sümüklüler, laboratuvarda sun' enfeksyona tab tutularak arakonakcı rolü oynayıp oynamadık1arı araştırılml~tır. 6. Eskahır köyünde koyunculuk yapan br kmse le anla~maya varılarak yen doğmu~ ve hünüz mer'aya çıkmamış 14 kuzu satın alınarak, kulak numaraları takılmı~ ve bunlar dğer kuzular le aynı ~artlarda bakıma tab tutulmu~lardır. Kuzular mer'aya çıktıktan sonra her ay k tanes kcslm~ ve bunların karacğerler F. hepatca yönünden laboratuvarda muayene edlm~lerdr. 7. Kuzu aldığımız şahsın sürüsü kı~ sonu mer'aya çıkmadan önce F. hepatca yönünden dışkı muayenesne tab tutulmuş, koyunlardak enfeksyon oranı saptanmıştır.
574 Turan Oğuz-Ahmet Kalkan Bulgular Materyal ve metod kısmında belrtldğ gb Çankırı lnn, Ku~unlu kazasının Eskahır köyü plot bölge olarak seçlmştr. Burada ve buraya yakın çevrede yapılan aylık araştırma sonuçlarının tüm değerlendrlmes yapılmadan önce her ay çn bulgularımız ayrı ayrı verlecektr. Mart 1977: Eskahır köyü çayırlığında çok az sayıda sümüklü böceğe rastlanmış, toplanan 20 adet Lmnae truncatulq, ve 10 adet L. peregra'dan yalnız br L. truncatula, F. hepatca serker le enfkte bulunmuştur. Laboratuvarda metaserker halne dönüştürülen bu serkerlern, farelere verldkten 15 gün sonra karacğerlernde genç F. Iıepatca'lara rastlanması le bu parazte at oldukları kesn br şeklde kanıtlanmıştır. Bulunan L. truncatula ve L. peregra'ler 8-10 mm. boyunda olup, hepsde kışı geçren br evvelk yıla at sümüklülerd.sümüklülern bulunduğu suyun ph sı 7.85, ısısı se rc ölçülmüştür. Nsan 1977: Eskahır köyünde çok az sayıda sümüklülere rastlanmış, toplanan 4 L. truncatula, 13 L. peregra ve 9 Succnea putrs'n.f. hepatca yönünden yapılan muayenelernde sterl oldukları görülmüştür. Suyun ph sı 7.60, ısısı LZOCd. Cvar köylerden Çavundur mer'asının çamurlu kısımlarında nsbeten daha çok sayıda L. truncatula, su brknts olan yerlerde Planorhs planorhs'ler mevcuttu. Buradan muayene edlen 58 L. truncatula'dan boyları 10-11 mm. olan lotanesnden 2 snde gelşmş serkerlere, 1 nde redlere rastlanmış, boyları çoğunlukla 5-8 mm. olan dğer sümüklülern se sterl oldukları görülmüştür. Muayene edlen 50 P. planors de sterl bulunmuşlardır. Muayene edlen suyun ph sı 7.45 ısısı 18oC d. Gazler köyü çayırlığında az sayıda L. truncatula'ya rastlanmış, buradan muayene edlen 28 L. truncatula'dan boyu 9-12 mm. olan lardan 4, 5-8 mm. olanlarından da 3 tanesnn serker taşıdıkları tesbt edlmştr. Aynı köyün prnç tarlaları le bunlara su taşıyan kanallarda çok sayıda L. truncatula ve P. planorhs'ler görülmüştür. Bu kanallar yazın gerektğnde çayırlıkların da sulanmasında kullanılmaktadır. Buralardan alınıp muayene edlen 150 L. truncatula'nınsterl oldukları saptanmıştır. Sümüklülern bulunduğu bu suların ph sı 7.6, ısısı se 8 oc ölçülm üştür.
Çankın, Kurşunlu ılçes Devrez Yöre.nde Araştırmalar 575 Fare deney le serkerlern F. hepatca'ya at oldukları saptanmıştır. Eskahır köyünden alacağımız kuzuların beraber otlayacağı koyunlardan 50 tanesnn dışkı muayenes yapılmış, bunların % 68 oranında F. hepatca le enfekte oldukları görülmüştür. Ayrıca öneml sayılmıyacak mktarda Trchostrongyldae, Trc1ıurs, Moneza yumurtaları, Emera oocyste'ler le D. Ilara, M. capllars ve P. nfescens larvarları saptanmıştır. Mayıs 1977: Havanın yağışlı olması çalışmaları sınırlamış, yalnız Eskahır köyü çayırlığında yapılan araştırmada çok az sayıda boyları 5-6 mm. olan L. truncatula'ya rastlanmış, muayene edlen ı8 L. truncatula sterl bulunmuştur. Mcr'aya çıkma zamanı gelen 14 kuzu ayrılmış ve kulak numaraları takılmıştır. Sümüklülern bulunduğu suyun ph sı 7.25, ıs1sıse ıs oc olarak ölçülmüştür. Hazran 1977: Gerek Eskahır ve gerekse Çavundur köyü çayırlıklarında bulunan L. truncatula'ların çoğu 2-5 mm. boyunda genç sümüklüler olmasına rağmen, sayıca göze batacak br çoğalma olmamış; buralardan toplanıp muayene edlen 84 L. truncatula ve 40 P. planorbs se sterl bulunmuşlardır. Deney kuzularından 2 snn otopss yapılmış, F. hepatca yönünden yapılan muayeneler menf sonuç vermştr. Temmuz 1977: Eskahır, Gazler, Çavundur ve Dağtarla köylernn çayırlıklarında su tamamen çeklmş ve otlar tamamen büyümüş durumda d. çayırların dp tarafları bazı kısımlarda tamamen kuru, dğer taraflarda se henüz neml ve ıslak d. Bu neml kısımlardak otların dp tarafları aranmış fakat hç br sümüklüye rastlanılmamıştır. Gazler köyü prnç tarlalarında se su çeklmş fakat zemn ıslak ve çamurlu olup çok sayıda L. tnmcatula ve P. planorbs'ler mevcuttu. Gerek Gazler ve gerekse Eskahır köylerndek çayır ve bahçeler çn kullanılan sulama kanallarında L. truncatula. ve L. peregra'lara rastladık. çoğu 2-3 mm. boyundak bu genç L. truncatula'lara yalnız zaman zaman, yan htyaç duyuldukça su verlen kanallarda rastlanmasına karşılık, L. peregra ve P. planorbs'ler genellkle çnde dama su bulunan ana kanallarda bulunmaktaydılar. Bölgeye gdldğnde L. truncatula'ların bulunduğu kanallarda su yoktu. Dğer sümüklülern bulunduğu ana kanallarda suyun ph sı 7.55, ısısı se 17 C d. Bu ay çersnde 2 kez gdlen bölgeden toplanan 135 L. truncatula, 70 L. peregra, 40 P. planorbs ve 20 S. putrs enfeksyon bakımından menf bulunmuştur.
576 Turan Oğuz-Ahmet Kalkan Ayın başında ve sonunda, 2 şerden 4 kuzunun otopss yapılmış, hçbrnde de F. hepatca'lara raslanılmamıştır. Ağustos 1977: Eskahır çayıdığı tamamen kurumuş olup hç br sümüklüye rastlanılmamıştır. Aralıklı su verlen arklarda su yoktu ve buralarda dğer aylara nazaran daha çok sayıda L. tmncatula mevcuttu. Bunlardan 100 adednn laboratuvarda yapılan muayenesnde 8 adednn red ve serker taşıdıkları görülmüştür. Ark çnde mevcut ufak su brkntlernn ısısı 24 oc, ph sı se 7.9 ölçülmüştür. İçnde dama su bulunan kanallarda yne çok sayıda L. peregra, P. planorbs ve kanalın kenarlarındak otlar üzernde bulunan S. putrs'ler den sırasıyla 90, 60 ve 40 aded muayene edlmş sterl oldukları saptanmıştır. Bu sümüklülern bulunduğu suyun ph sı 8.1, ısısı 23 oc ölçülmüştür. Kurşunlu-Çerkeş-Ankara dönüş yolu ürel'ndek L. truncatula çn uygun ortam gösteren bazı yer ve çayırlıklarda yaptığımız araştırmalarda da bu sümüklüye çok az veya hç rastlanılmadı. Buralardan yer yer ölçülen suyun ph sı 7.3-7.5 olarak bulundu. Laboratuvarda L. peregra, P. planorbs ve S. putrs'ler stereomkroskop altında F. hepatca mracdum'ları le enfekte edlmeye çalışılmıştır. Mracdum'ların sümüklü cvarında gezndkler ve onlara tutunmaya çalıştıkları zlenmşsede, kısmen olsun derlern delp nüfuz etmey başaranlar görülmemştr. İk saat mracdium'lu vasatta bırakılan bu sümüklülerden canlı kalanların hepsde, 6-7 hafta sonra yapılan dsseksyonlarında sterl bulunmuşlardır. Deney kuzularından 2 snn yapılan otops muayenes de F. hepatca yönünden menf bulunmuştur. Eylül 1977: Eskahır köyündek aralıklı su verlen arklarda su mevcuttu ve geçen aya, yan çnde su bulunmadığı zamana göre L. truncatula'ların mktarında öneml br azalma görülmüştür. Suyunun ph sı 7.2, ısısı 21 0 C olan bu arktan toplanan 25 L. truncatula'nın 1 nde sporoeyste, dğernde de serker safhasında nvazyona rastlandı. İçnde daiın su bulunan kanalda yne bol mktarda L. peregra ve P. planorbs bulunuyordu. Buradan ölçülen suyun ph sı 7.75, ısısı 20 oc d ve sırasıyla muayene edlen 40, 30 adet sümüklü herzamank gb sterl bulundu. Çayırlıkta yapılan araştırmada sümüklü bulunamadı. Bu ay çnde otopss yapılan 2 deney kuzusundan brnn karaeğernde 5, 5, 6, 6, ve 8 mm. boylarında 5 adet, dğernn karacğernde se 6 mm. boyunda 2 adet genç F. hepatceı'lar bulunmuştur.
Çankın, Kurşun!u llçes Devrez Yöresnde Araştırmalar 577 Ekm 1977: Çok soğuk ve kar yağışlı br günde Eskahır köyüne gdlmştr. Aralıklı su verlen arklar kuru ve kısmen donmuş, L. truncatula yok denecek kadar azdı ve toplanan 6 tanes de sterl bulundu. Dam su bulunan kanalda L. peregra ve P. planorbs'ler yne çok sayıda mevcuttu ve bunlardan sırasıyla muayene edlen 50 ve 30 adet sümüklü de herzamank gb sterl bulundu. Otops yapılan deney kuzularından brnn karacğernde 7, ll, II ve 13 mm. boylarında 4 adet, dğernde se II ve 13 mm. boylarında 2 adet genç F. hepatca bulunmuştur. Kıısım 1977: Eskahır köyündek aralıklı su verlen arklara 1 hafta önce su verldğnden ıslak ve çamurlu d. Çamur. yüzeynden ve yaprak altlarından 40 adet L. truncatula toplanmış, 6 sında red ve serker safhasında nvazyon tesbt edlmştr. Arktan 5-6 cm. kalınlığında ve 0,5 mı kadar yarı donmuş çamur kazılarak alınmış, plastk kaplarda laboratuvara getrlmştr. Burada 12 adet L. truncatula çamur sathına çıkmış, yapılan muayenelernde sterl oldukları saptanmıştır. Köyün çayırlıklarında se tek tük L. peregra ve S. putrs'e rastlanmı~tır. Otopss yapılan 2 deney kuzusundan 1 tanesnde 14 adet (4, 4,5,15,16,16,17,18,20,21,21,21,22,27 mm.) boylarında, dğernde se 3 adet 17 mm. boyunda F. hepatca tesbt edlmştr. Boyu 20-27 mm. olan paraztlern yumurta taşıdıkları görülmüştür. Tartışma Devrez vadsnn Eskahır köyü ve cvar yörelerdek araştırmalar da 4 tür tatlı su sümüklüsü, L. truncatula, L. peregra, P. plalorhs ve S. putrs tesbt edlmştr. S. putrs'ler suya yakın çayırlıkların üzernde, L. peregra ve P. planorbs'ler dam su olan kanal ve çayırlıklarda, L. truncatula'lar se prnç tarlalarında, aralıklı su verlen arklar le çayırlıklardak çamurlu kısımlar üzernde bulunmuştur. Buralardan ölçülen suların ph sıda 7.25-7.9 arasında saptanmıştır. L. truncatula'ların prnç tarlalarında çok, aralıklı su verlen kanallarda se daha az görülmes, bunların zaman zaman sürüklendklern göstermektedr. Ayrıca ncelenen ve sümüklüye uygun ortam görünümünü veren br çok çayırhkta hç veya yok denecek kadar az rastlamlması, toprağın yapısındak bazı kmyasal maddelerden ler gelmes muhtemeldr. Zra uygun nem, ısı ve btk örtüsü yanında sularının ölçtüğümüz
578 Turan Oğuz-Ahmet Kalkan ph ları da dama haff alkal olarak bulunmuştur. L. truncatula'ların dsseksyonunda F. hepatca'nın gelşm şekllernn saptanmasına karşılık, dğer türlerde ne tab enfeksyonun görülmes, nede sun' enfeksyon denemelernn başarılı olması, Güralp ve Smms (11 )'n bulgularıyla tam br uygunluk göstermştr. Boray (5)'ın laboratuvarda yalnız genç L. peregra'ları enfekte edebldğn belrtmesne rağmen Bzm, Güralp ve Smms (ll )'n bulguları, bu sümüklünün yurdumuzda arakonakcılık yapableceğ kanısını vermemektedr. Mart ve Nsan aylarında bulunan ıo-11 mm. boyundak L. truncatula'ların tab enfeksyon taşıması, bunların kış uykusunu taşıdığı paraztlerle brlkte canlı olarak geçrebleceklern göstermektedr k buda Kendall (13)'ın bulgularıyla tam br benzerlk halndedr. Denzden oldukça yüksek ve sert br klme sahp olan bölgede ~art ayı ısı ortalaması (Grafk 1) sümüklülern gelşmes çn uygun bulunmamaktaydı. Yapılan araştırmada da yalnız az sayıda ve bt öncek yıla at L. truncatula'lara rastlanması bunu göstermştr. Nsan ayı se ısı bakımından nsbeten br uygunluk göstermş sede yen jenerasyon sümüklüler saptanmamış bulunanların se kış uykusundan çıkanlar olduğu görülmüştür. Sayıca çok fazla olmamasma rağmen lk genç sümüklülere Hazran başından tbaren rastlanmaya başlanmıştır. Bunlarda lk enfeksyon se Ağustos ayında tesbt edlmşmştr. Deney kuzularının otopslerne Hazran ayında başlanmış bunlardak lk enfeksyon da Eylül başında saptanmıştır. Boyları 5-8 mm. olan bu paraztler, enfeksyonun 4-5 hafta önce meydana gel. dğnn br şaret olup, sümüklülerde tesbt ettğmz lk enfeksyon başlangıcı le br paralellk göstermştr. Eylül'den sonrak Ekm ve Kasım aylarında da deney kuzularının enfekte oldukları görülmüş, Kasım başında kuzularda saptanan 4-27 mm. boyunda ve yumurta taşıyan F. hepatca'ların bulunması, yen ve en az 2 ay evvelk enfeksyonların br arada bulunduğunu göstermştr. Kuzularda rastlanılan 2-14 adet paraztn se klnk fascolass meydana getremyeceğ aşkardır. Ntekm özellkle zlernemze ve soruşturmalarımıza rağmen ne Eskahır köyünde nede cvar yörelerde proje süresnce hç br klnk fascolass olayı saptanamamıştır. OlIerenshaw (16), Weybrdge de yaptığı araştırmada sonbahar, kış ve lkbaharın lk aylarında F. hepatca yumurtalarının gelşemedğn, gelşmn lkbahar sonu le yaz başında olduğunu, sümüklülerdek gelşmn se yaz ve son bahar başında, otlarla bulaşmanın se yaz enfeksyonu adını verdğ yaz sonu ve sonhaharda olduğunu; buna
Çankm. Kurşıııılı, tlç,,, Devrez Yöresnde Araştırmalar karşılık sonbahar başında bırakılan yumurtalarında gelşerek, sümüklüyü sonbaharda enfekte ettğn fakat sümüklüde gelşm durduğu çn serker çıkarmaya ertes yıl yaz başında başladıklarını ve kış enfeksyor;larına neden olduklarını bldrmektedr. Bzm yukarıda belrttğmz bulguları, bölgenn yağış ve blhassa ısı durumunu göz önünde tutarak değerlendrdğmzde (Grafk 1,2), Ollerenshaw (16)'ın bulguları le büyük br benzerlk olduğunu görürüz. Ntekm Grafk] den de zlenebleceğ gb 3 yıllık ısı ortalaması, kış ayları le kısmen Nsan ayının, yumurtaların gelşmesne elverşl olmadığı görülür. Yumurta gelşmne lkbahar sonu (Mayıs) le sonbahar başı (Eylül, Ekm) arası müsattr. Bunun netces sümüklüdek gelşmn başlangıcı lkbahar sonu olması gerekr (sümüklüde yen enfeksyon sonu lk serkerler Hazranda görmüş olmamız da bunu teyd eder). Sümüklülern serkcl' çıkarmaları se bu durumda yaz ayları çnde olmaktadır. Ntekm sonbahar başında (Eylül ayında) deney kuzularında tesbt ettğmz lk F. hepatca'lar enfeksyonun yaz ortalarında meydana geldğn göstermştr. Yan burada Ollerenshaw (16)'ln belrttğ br yaz enfeksyonu mevcuttur. Bu enfeksyon sonu koyun ve sığır gb hayvanların sonbahar ve kış le lkbahar başında (Nsanda yapılan muayene sonu koyunların % 68 nn F. hepatca yumurtası çıkardığı tesbt edlmştr) bıraktıkları yumurtaların büyük br kısmının gelşemedğ, yne sonbaharda enfekte olan sümüklülern de pek çoğunun kışı atlatamadığı, deney kuzularında br kış enfeksyonunun meydana gelmemş olması le zah edleblr. Bu durumda kış enfeksyonunun bölge çn fazla br önem taşımadığı görülmüştür. Bölgede sümüklülern yaygın olduğu alan mer'alardan çok zraat arazs olarak tesbt edlmştr. Buralarda k sümüklülerde paraztle bulaşma nsdansı da yüksek bulunmuştur. Bu bakımdan esasen yetersz olan mer'alarda sümüklülern ve hayvanların bulaşmasını önlemek amaeıyla drenaj ve padoklama pratk olmayacaktır. 1- Sulanablen arazdek su kanalları sümüklüler çn öneml br kaynak olarak görülmüştür. Buralarda yapılacak sümüklü mücadelesnn en uygun zamanı, serkedern henüz sümüklüyü terk etmeden öncek, yan Temmuz ayı olacaktır. 2- Parazdern kesn konakeılarda meydana getrebleceğ akut fascolass zamanı Eylül ve Ekm aylarında olableceğnden lk teda-
580 Turan Oğuz-Ahmet Kalkan vının Eylül ayı sonlarında, hayvanları kronk faseolass'ten korumak ve mer'aların bulaşmasını önlemek amacıyla Kasım-Aralık aylarında olmak üzcre knc br tedav uygun görülmektedr. 3- Sulu zraat yapılan arazye hasat sonu ve aralardak küçük otlaklara hayvan sokulmaması, çayırlıklardan elde edlen atların slaj yapıldıktan sonra hayvanlara verlmes bulaşmayı önlemekte etkl olacaktır. 4- Enfeksyöz nekrotik hepattse karşı aşılama yapılmalıdır. Lteratür 1- Alcata, J.E. (1941): Studes on control of lver fluke of cattle n the Hawaan slands. Am. J. Yet. Res., 2, 152-164. 2- Berghen, P. (1964) : Some Lymnaedae as ntermedate hosts of Fascola hepatca n Belgum. ExpI. Parast., 15, 118-124. 3- Boch, J., R. Hennngs, W. Averbeck, F. Verspohl und F. Hörchner (1970): Medkamentelle Bekampfung der Fascolose der Rnder m Landkres Stenfurt. III. Auswrkung und Weterführung ener gebetswesen Bekampfung nach 3 Jahrger Akton. BerI. Münch. Terarztl. Wschr., 83, 88-92. 4- Boray, J.e. (1963): The Ecology qf Fascola hepatca wth Partcular Rçference to ts Intermedate Hast n Australa. Proc. Wld. vet. Congr., pp. 709-715. 5- Boray, J.C. (1966): Studes on the relatve susceptblty of some lymnaeds to nfecton wth Fascola hepatca and F. ggantca and on the adaptaton of Fascola spp. Ann. Trop. Med. Parast., 60, 114-124. 6- Boray, J.C: (1971): Fortschrtte n der Bekampfung der Fascolose. Schwezer Arch. Terhelk., 113, 361-386. 7- Edwards, C.M. (1968): Lver fluke n sheep. Feld trals n wales on control by plannngh advance. Yet. Rec., 82, 718-728. 8- Engk, K. und D. Düwel (1960): De durchführung der Bekampfung der Leberegelschnecke Calba truncatula (Lmnaedae). Mh. Terheİlk., 12, 259-280. 9- Engk, K. und J. Hldebrandt (1964): Zur lebensdauer der Metacercaı'envon Fascola hepatca m Heu. TerarztI. U msch., 19, 592-595.
Cankır., Kıırşıınlıı ılçe, Devre, Yüres;ııue Araştınnalar 581 10- Güralp, N. (1974): Helmntoloj. A.V. Vet. Fak. Yayınları 307. 1- Güralp, N. and B.T. Sınuıs (1960): Studes on the blogy of Fascola hepatca n Turkey. Ankara Lnv. Vet. Fak. Derg. 6, 173-183. 12- Kendal1, S.B. (I 949,) : Nutrtonalfactors aifectng the rate of deı'olopment ~f Fascola hepatca n Lmnaea truncatula..l. Helmnth., 23, 79-90. 13- Kendall, S.B. (I 949): Bonomcs of Lmnaea truncatula and the Parthenate of Fascola hepatca under drought coudtons. J. Helmnth., 23, 57-68. 14- Kendall, S.B. ( 953): The lfe-hstory ~f Lmnaea tnmcatula under laboratory condtons..l. Helmntı., 27, 17-28. 5- Nce, N.G. and R.A. Wlson (1974) : A study of the effect of temparature on the growth of fascola hepatca n Lmnaea truncatula. Parastology, 68, 47-56. 16- Ollerenshaw, C.B. (J 959): The ecology of the lver fluke (Fascola hepatıca). Vet. Rec., 71, 957-965. 17- Ollerenshaw, C.B. (I 96~: The control of fascolass the need for a plamıed approach. Out!' Agrc., 3, 278-281. 18- Ollerenshaw, C.B. (1971): Some observatons on the epdemology offascol ass n relaton to the tmmng of mollusccde applcatons n the control ~fdsease. Vet. Rec., 88,152-164. 19- Soulsby, E.J.L. (1965): Texboole ~f Veternary clncal parastology, Blackwell Scentfc Publcatons, Oxford. 20- Sökuıen, C. ve O, Çelk (1962): Famlan karacğer dstomatozu ve Türkye'de dstomatoz. Tıp Fak. mecm. Ankara Vnv., 15, 450-457. 21- Ueno, H. and S. Watanabe (1960): Ecologcal studes on the common lverfluke n.japan, I. Comparson ~f ntermedate hosts between the.japanese natve lver fluke and Pascola hepatca from England. Bul!. Natan. İnst. of Anm. Health. 38, 178-179. 22- Whtehad, J.n. (1976): Observatons on the repeated treatment for fascolass of stock on afoım South-west England. Vet. Rec., 98,5-9. Yazı 16-11-1978 Günü Alırımıştır.
582 Turun Qğuz-Ah~el Kalkıııı tl 19'75 1976 ıo ' LL LI 1 o -t, -1, -] -It,', " " f,o f,i / :1, : '.~..t l rz V r 'tır IIıI o_-j.,,, ~~ \ \ \ " \.. \,. " \ \ \ \ \ \.. \,\ '\ '~ \\ nt X 'sr SIL \ 1977 rt \~--- 1 _~ a.y ar Grafk : Çankırı merkcz lçcs ı975- ı977 yıllanua at aylık ortalama ısı dcrccelcr,
Çankırı, Kurşunlu İlçes Devrez Yüresnıle Araştırmalar 583 D ~ 1\ \, \ t \ \ \ \ J \ \, \ r '\ ::, \ 1975 1976 197'7 5 ıo LO \ \ \, 1 fldl tf-~.~ \, r-/j :.' ' ı''. LI. : ; 6 II t eylar Grafk n: Kurşunlu merkez lçes 1975-1977 yıllarına at Aylık Ortalama yağış (Toplam mm.)