-I- ENTEGRE KATI ATIK YÖNETİMİNDE POLİTİKA ARAÇLARI (İDARİ, EKONOMİK ve BİLGİLENDİRİCİ ARAÇLARA İLİŞKİN UYGULAMA ÖRNEKLERİ) Doç. Dr. A. Kadir TOPAL
-II- Yay n No : 2691 İşletme-Ekonomi : 567 1. Bas - Nisan 2012 - STANBUL ISBN 978-605 - 377-715 - 1 Copyright Bu kitab n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Yedirenk Grafik ve Renk Ayrımı Hizmetleri Tic. A.Ş. (Sertifika No: 16109) Sanayi Mah. 1673. Sk. No: 34 Kat 3 Promat Binası Esenyurt / İSTANBUL Tel.: (0212) 672 76 07 Faks: (0212) 672 76 08 Kapak Tasar m : Gökhan Ayrancı Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narlıbahçe Sokak Damga Binası No:11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
-III- 22 MART 2006 DA KAYBETTİĞİM RAHMETLİ BABAM A ÖZLEMLE
ÖNSÖZ Ekonomik gelişme, kentleşme ve nüfus artışı gibi faktörlere bağlı olarak, günümüzde tüketim hem niteliksel hem de niceliksel anlamda değişikliğe uğramıştır. Bir yandan, mevcut sanayileşme anlayışının tüketim odaklı olması ve tüketimde yaşanan artışların sanayileşmeyi hızlandırması, diğer yandan da değişen değer yargılarına bağlı olarak tüketimin kendini ifade etme aracı olarak kullanılması ve insanların mutluluğu tüketimde aramaları, özellikle gelişmiş ülkelerde tüketim patlaması ya da tüketim çılgınlığı ile sonuçlanmıştır. Üstelik tüketim ile mutlu olma arasında doğrusal bir ilişki olduğu yönündeki algı, gelir düzeylerine bakılmaksızın tüm toplumsal katmanlara dayatılmış ve bu doğrultuda iletişim araçları yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Bütün bu gelişmelerin bir yan ürünü olarak üretilen atık miktarları dramatik boyutlara ulaşmıştır. İşte bu çalışmada, çağımıza özgü önemli sorunlardan biri olan atık konusu ele alınmış ve gelişmiş ülkelerde uygulanmakta olan atık yönetim sistemlerine ilişkin politika araçları ortaya konmuştur. Bütün eksiklerine rağmen böyle bir çalışmanın Türkçe literatüre önemli katkı sağlayacağını düşünmekteyim. Çalışmanın ortaya çıkarılmasında birçok kişinin katkısı olduğunu itiraf etmeliyim. Özellikle beş yaşında olan oğlum İsak ın baba nereye gidiyorsun? sorusuna verdiğim oğlum ders çalışmaya gidiyorum cevabına, baba boşluk mu dolduracaksın? şeklinde yeni bir soru ile karşılık vermesini önemli katkılardan biri olarak zikretmeliyim. Ayrıca çalışmayı yayınlayarak fedakarlık gösteren Beta Yayınevi ve çalışanlarına sonsuz teşekkürlerimi sunmalıyım.
-VI-
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...V İÇİNDEKİLER... VII ŞEKİLLER LİSTESİ...IX TABLOLAR LİSTESİ...IX GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. İDARİ ARAÇLAR...9 1.1. Kaynakta Ayırma...9 1.2. Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu...13 1.3. Hedef Belirleme...28 1.4. Ürünlerin İçeriklerine İlişkin Standartlar...31 1.5. Depolama ve Yakma Tesisleri Standartları...39 İKİNCİ BÖLÜM 2. EKONOMİK ARAÇLAR...45 2.1. Ekonomik Araçların Maliyet-etkinliği...45 2.2. Vergi, Harç ya da Ücretler...49 2.2.1. Atığın Çıkış Kaynağının Vergilendirilmesi...51 2.2.1.1. Atığın Kadar Öde Yaklaşımı...51 2.2.1.2. Sabit Ödeme Yaklaşımı...58 2.2.2. Ürün veya Ambalaj Vergi/Harç ya da Ücretleri...62
-VIII- 2.2.3. Atık Bertaraf Vergileri...73 2.2.4. Hammadde Kullanımının Vergilendirilmesi...80 2.3. Sübvansiyon ve Mali Teşvikler...86 2.3.1. Arz-Yanlı Sübvansiyonlar...87 2.3.2. Talep-Yanlı Sübvansiyonlar...92 2.4. Depozito-Geri Ödeme Sistemi...93 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. EĞİTİCİ/BİLGİLENDİRİCİ ARAÇLAR...103 3.1. Eko-etiketleme...103 3.2. Yeşil Alış Veriş Rehberleri...107 3.3. Bilgilendirici Sembol/İşaret Kullanımı...109 3.4. Bilgilendirici Kampanyalar Düzenleme...110 3.5. Atık Bertaraf Yöntemleri Konusunda Bilgi Sunma...115 GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ...119 YARARLANILAN KAYNAKLAR...123
-IX- ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Ekonomik Araçların Maliyet Etkinliği...47 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Tablo 2: Tablo 3: Genişletilmiş Üretici Sorumluluğu İçin Ürün Grupları...14 Green Dot Lisans Ücretleri...20 Almanya da Ambalaj Kullanımında Azalışlar...21 Tablo 4: Firmaların FOST Plus a Ödediği Ücretler (1998)...23 Tablo 5: Almanya da Ambalaj Atıklarına İlişkin Hedefler (%)...26 Tablo 6: Belçika da Ambalaj Atıklarına İlişkin Hedefler (%)...30 Tablo 7: B. Krallık ta Geri Dönüşüm/Kazanım Hedefleri (%)...30 Tablo 8: Tablo 9: Tablo 10: Tablo 11: Tablo 12: Tablo 13: Tablo 14: Tablo 15: Tablo 16: Tablo 17: Tablo 18: ABD de Minimum İçerik Standartları...36 G. Kore de Kullanımı Yasaklanan Ürünler...38 Konut Dışı Binalar İçin ÇTV Tutarları...60 Hollanda da Ambalaj Vergisi Tutarları (2008, /kg)...66 Letonya da Ürün ve Ambalaj Vergisi Oranları...68 Litvanya da Ambalaj Vergisi Oranları...69 İsveç te Ambalaj Harçları Oranları...69 Çeşitli Ülkelerde Ürün/Ambalaj Vergi, Harç ya da Ücretleri...70 ABD de Avans Bertaraf Ücretleri...71 G. Kore de Ürün/Ambalaj Harçları...73 Çeşitli Ülkelerde Atık Vergisi Uygulamaları...79
-X- Tablo 19: Tablo 20: Tablo 21: Tablo 22: Tablo 23: Tablo 24: Tablo 25: Tablo 26: Estonya/Letonya ve Litvanya da Hammadde Vergileri ( )...84 Bazı Ülkelerde Hammadde Vergileri...85 Geri Dönüşüm/Yeniden Kullanımın İstihdama Katkısı...89 ABD de Bazı Eyalet/Kentlerde Depozito Sistemi...98 Finlandiya da Depozito Tutarları...99 İsveç te Depozito Tutarları ve Toplama Oranları...100 Çeşitli Ülkelerde Zorunlu Depozito Uygulamaları...101 Çeşitli Ülkelerde Eko-etiketleme Programları...105