2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ÇEVRE POL T KALARINA ENTEGRE YAKLAIM Yrd. Doç. Dr. Canan Erkan * ÖZET Çevre politikas, çok sayda alan ve unsuru birlikte içermektedir. Konunun önem kazanmas sürdürülebilir kalknma anlay! ile birlikte gündeme gelmi!tir. Sürdürülebilir kalknma, ekonomik oldu$u kadar, sosyal ve kültürel ö$eler içermektedir. Sürdürülebilir çevre ve kalknma sorunlar ayn zamanda insanla ilgilidir. Di$er yandan ya!ad$mz yerküredeki do$al çevre, insanlarn ihtiyac olan temel mal ve hizmetleri sa$layan fiziksel ve biyolojik sistemler içermektedir. Burada ortaya çkan sorunlar, yerel kalmaktan öte, bölgesel, ulusal ve küresel sorunlara yol açabilmektedir. Sorunlarn çözümüne yönelik politikalarn üretilmesinde, kamu otoriteleri yannda, sivil toplum örgütleri, i! ve sanayi dünyas, üniversiteler ile ulular aras kurum ve kurulu!larn sorumluluklar bulunmaktadr. Bu nedenle çevre politikasna yönelik olarak üretilecek politikalarn, ksmi yakla!m ve çözümler olmak yerine entegre yakla!mlar olmasn zorunlu klmaktadr. Anahtar kelimeler: çevre sorunlar, çevre politikalar, sürdürülebilir çevre ve kalknma, entegre çevre politikas AN INTEGRATED APPROACH TO ENV RONMENTAL POL C ES Environmental Policy includes many fields and elements. This issue has gaining importance as the sustainable development approach being grown up. Sustainable development comprises of social and cultural components as well as economic one. Sustainable environment and development issues are also closely related to the human well being. Furthermore, natural environment over the globe we live on contains physical and biological systems that supply basic goods and services we need. The problems appearing here are not solely local but also give rise to regional, national and global problems. The responsibility to produce policy aimed at solving these problems must be equally shared among public authority, civil society organizations, business world, universities and international institutions. Along with this perspective, policies and solutions which have been set up for environmental issues are not to be partial, contrary; they must be integrated with each other. Key words: Environmental problems, environment policies, sustainable environment and development, integrated environment policy. * Dokuz Eylül Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, 3ktisat Bölümü, canan.erkan@deu.edu.tr 1
Çevre Politikalarna Entegre Yaklam G R Çevre sorunlar çok boyutlu bir içeri$e sahiptir.bu nedenle çevre sorunlarnn çözümüne yönelik olan çevre politikalar bu çok boyutlulu$a cevap verebilmek için entegre yakla!mlar olarak üretilmesi gereklidir. Öncelikle, insann ya!ad$ yerküre, fiziksel, kimyasal ve biyolojik süreçler içeren bir çe!itlili$e sahiptir. Mal ve hizmetler!eklindeki insan ihtiyaçlarnn kar!lanmas bu fiziksel,kimyasal ve biyolojik süreçlere dayal olarak gerçekle!mektedir.bunlarn birinde ya!anan bir de$i!me veya olumsuz geli!me di$erlerine geri yansyarak hepsini etkilemektedir. Günlük ya!ant içindeki her insan çevreyi etkiledi$i gibi, ondan etkilenmektedir. 3nsanlarn ihtiyaçlarn kar!lamaya yönelik mal ve hizmet üretim faaliyetleri ile üretim için yeni teknolojilere geçi! veya nüfus hareketleri çevresel boyut içermekte ve yeni sorunlara yol açabilmektedir. Ayrca ortaya çkan bir sorun yerel kalmaktan öteye bölgesel ve küresel sonuçlar do$urma potansiyellerine sahiptir. Bu özellikleri nedeniyle çevre konusu, toplumsal bütün içinde yer almaldr (3nceday; 2002) I-TOPLUMSAL BÜTÜN Ç NDE ÇEVRE Çevre sorunu di$er alanlardan soyutlanarak incelenemez. Aksine toplumsal bütünü olu!turan ekonomik, sosyal, politik, kültürel ve teknolojik boyutlar içinde ele alnmaldr. Bu çerçevede ele alnmas gereken ba!lca çevre sorunlar a!a$daki gibidir: Ba-l.ca çevre sorunlar. Hzl nüfus art! Çarpk kentle!me Ozon tabakasnda incelme Sanayile!meden kaynaklanan asit ya$murlar Atmosferin kirlenmesi Sera etkisi 3klim de$i!iklikleri Ye!il alan ve ekolojik yapnn ypranmas Fakirlik Sava!lar Nükleer serpintiler Biyolojik çe!itlili$in azalmas Kirletici teknolojiler Atklar(Kat, evsel,tarmsal,endüstriyel,ticari,radyoaktif atklar) Hava kirlili$i Su ve deniz kirlili$i Toprak kirlili$i Gürültü kirlili$i Çevre konusu, toplumsal bütünün her biriyle yo$un etkile!im ili!kisine sahiptir (Entegre toplumsal bütün için Bknz,H.Erkan,2004, Bölüm 3). 2
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Ekonomik aktivitenin her biri, ister üretim, ister tüketim, isterse da$tm a!amalarnda olsun; hem çevreyi etkilemekte; hem de çevreden etkilenmektedir. Üretirken de tüketirken de çevreyi ço$u kez hem girdi alarak kullanp onu yok etmeye; hem de kirlenmeye yol açmaktayz. Üretimi da$trken gerçekle!en ta!ma sürecinde ayn!ekilde çevreyle etkile!im ili!kisi içinde gerçekle!mektedir. Di$er yandan çevre sorunlarnn çözümü için gerekli kaynak ve finansman boyutu açsndan yine ekonomik alanda yo$un bir ili!kiyi gerektirmektedir. Sosyal Alanda; insann do$umu, varl$, varl$n sürdürmesi, ya!am biçimi, göçler, mekan de$i!tirmesi ve ölümü her a!amada çevreyle kar!lkl etkile!im ili!kisi içinde olup; ondan etkilendi$i gibi onu etkilemektedir. Politik kararlar.n, ne yönde olursa olsun alnmas, uygulanmas yaratt$ sonuçlar açsndan çevreden ba$msz de$ildir. Sava!tan bar!a, yerelden küreye alnan her kararn ya!ama geçmesi; fiziksel, kimyasal ve biyolojik sonuçlar do$urma etkisine sahiptir. Bu nedenle çevreyi etkiler, çevreden etkilenir veya karar ve uygulamada çevre ko!ullar dikkate alnr. Politika uygulamasnn içerdi$i amaçlar ve araçlar; çevre kst içinde ele alnmak durumundadr. Ayrca çkm! olan çevre sorunlarnn çözümü ve çevre politikalar da; çevre ile politik etkile!iminin önemli bir parças olmak durumundadr. Kültürel Alan; insanlarn çevreyle sorunlaryla yakndan de$er ve tutumlar nedeniyle, çevre sorunlaryla yakndan ilgilidirler. Toplumda farkl çkar gruplarnn varl$ farkl çevresel de$er yarglarnn olu!masna neden olmaktadr. Bir sanayici ile çevrecinin sahip oldu$u çevre de$erleri ve bunlara atfetti$i önem birbirinden çok farkldr. Ksacas, toplumda bir çevre eti$inin olu!mas, kültürel alanla çevre arasndaki ili!kiyi ortaya koymaktadr. Ayrca çevre politikas de$erleri ve amaçlar toplumun ve insanlarn çevre eti$i ile yakndan ilgilidir. 3nsanlarn çevreye kar! sorumluluk duygusu bir yandan insanlarn birbirine kar! ve gelecek ku!aklara kar! duydu$u görev ve sorumluluk de$erleriyle yakndan ilgilidir. 3nsanlarn do$a ile mücadelesinde ortaya çkan teknoloji; insann do$aya egemen olma u$ra!n yanstr. Dolaysyla üretilen ve geli!tirilen teknolojinin do$a ve çevre dostu olup olmad$ son derece önemlidir. Bilimin bugün ula!t$ düzey; çevre dostu teknolojinin gerçekle!tirilmesine imkan sa$layacak düzeye ula!m! bulunuyor. Günümüz çevre sorunlarnn çözümünde olu!turulacak politikalar; çevre dostu teknolojileri te!vik ederken; çevreyi kirleten ve yok eden teknolojilerin snrlanmas ve önlenmesini öne çkarmak görevi ile yüzyüzedir. Nihayet çevre sorunlar; yerelden, bölge, ulus ve küreye kadar uzanan bir mekansal boyut içinde ele alnmas gerekir. Ksaca, toplumsal bütünün tüm alanlar çevreyle ve birbiriyle kar!lkl etkile!im ili!kisi içinde bulunmaktadr. Bu nedenle, çevre sorunlar bir bütünsellik içinde ve bütüncül, yani entegre bir yakla!m mant$ içinde ele alnmaldr. 3
Çevre Politikalarna Entegre Yaklam ekil 1: Entegre ve Toplumsal Bütün çinde Çevre II-SÜRDÜRÜLEB L R GEL ME Ç NDE ENTEGRE ÇEVRE POL T KASI HT YACI Günümüzde sanayile!me, kalknma, nüfus art!, kaçak göçmen sorunlar ve sava!lar çevre de$erlerini olumsuz etkilemektedir.bunlarn önüne geçilmesi,bu sorunlarn çözümünde yukarda de$inilen bütünsellik içinde entegre olarak ele alnmasyla mümkündür (Dolzer R ve J. Thesing;2000 içinde Töpfer K.;2000, s 14-22.) Ancak bu konularn bir bütün olarak ve sürdürülebilir olmas, ekolojik gerekliliklerle, ekonomik, sosyal, kültürel ve teknolojik alanlar arasnda pozitif sinerji olu!turacak süreçlerin yaratlmasna ba$ldr.(bknz, Perman ve di$erleri; 1999, Bölüm 2-3) Bu süreçlerin yaratlmas ise politika süreçlerinin bütünle!tirilmesiyle mümkündür. Oysa ki, bu alanlardaki politika yapmclar bütün ülkelerde, ülke içinde ve küresel düzeyde birbirinden ba$msz çok sayda karar biriminin sorumlulu$una verilmi!tir.bu durum,entegre ve bütüncül politika üretiminin önemini daha da arttrmaktadr. Bunu sa$layabilmek için, politika önceli$i olarak, çevrenin sürdürülebilirli$ini sa$layc çevresel mal ve hizmetlere güçlü gerekçelerle öncelikli ve a$rlkl de$erler biçmek gerekir. 4
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ekil 2: Entegre Yakla-.mda Çevre ve Sürdürülebilir Geli-me Unsurlar. Tarmdan sanayi ve hizmetlere; ticaretten yatrm, Ar-Ge ve altyap hizmetlerine kadar alanlarda çevresel de$erlerin öne çkarlmas gereklidir. Bu önceli$in kazandrlmas, yeni ve yenilikçi ekonomi politikalar ile sosyal ve kurumsal ve yapsal de$i!imler gerektirir. Su, toprak, do$al kaynak ve ormanlarn korunmasndan, hava, deniz, nehir, kylar ve kentlerin korunmasna ve bunlarn yönetimine yönelik kapsaml çevresel sorunlarn çözümünde, bunlar arasndaki ba$lantlar sa$lkl biçimde de$erlendirilmesi gerekir. Ancak bu ba$lantlarn sa$lkl alglanmas sonucunda bunlara ili!kin entegre bir yönetim geli!tirilebilir. Ayrca, ulusal çevre politikalarnn uygulama ve yönetiminde yasal ve kurumsal uygunluk yannda, farkl sektörler ile yerel ve bölgesel ko!ullara uygunlu$u dikkate alnmaldr. Ülkelerin çevre konusunda ulusal oldu$u kadar, bölgesel ve yerel çevre politikalarna ili!kin olarak uluslar aras anla!malarla yükümlülük altna girilmektedir. Bu nedenle entegre çevre politikas uygulamalarnda, yerel ve bölgesel uygulanabilirlik ko!ullarn do$ru de$erlendirmek gerekir.bu tür çevre politikas uygulamalarnda, yerel uygulamalardan bölgesel,ulusal ve küresel düzeydeki ilgili karar birimleri arasnda koordinasyon sorununun sa$lkl çözümü gerekir. 5
Çevre Politikalarna Entegre Yaklam Çevresel sorunlarn özellikle hava, deniz ve çevre kirlili$i gibi sorunlarn küresel boyutta gerçekle!mesi, küresel çevre yönetiminin yenilenmesi ihtiyacn yaratm!tr. Çevre sorunlarnn izlenmesi ve gözetimi ile çevreye ili!kin Ar-ge programlarnn olu!turulmasna dayal politika olu!turma, finansman ve yasal düzenlemelere ili!kin alanlarn her birinde yeni yaplanmalara ve kurumla!malara ihtiyaç duyulmaktadr. III-ÇEVRE POL T KALARINDA AKTÖRLER N ENTEGRASYONU Çevre sorunlarnn çok boyutlulu$u, bu sorunlarn çözümü ile görevli birimlerin de çe!itlenmesine yol açm!tr. Bu çe!itlilik ise, çevre politikasnda aktörler arasnda koordinasyon sorununu gündeme getirmi!tir. Bireyler, sivil toplum örgütleri, endüstri, merkezi ve yerel yönetimler ile uluslar aras örgütler çevre sorunlarnn aktörleri olarak gündeme gelmektedir. Çevre yönetiminin yenilenip yönlendirilmesinde Kamu katlm kilit bir role sahiptir. Kamuoyundaki sorunlarn çözümünün devletten beklenmesi!eklindeki yetersiz alg nedeniyle sorunun çözümü, e$itim ve bilinçlendirme programlarnn devreye sokulmasyla etkinlik sa$lamak mümkün olabilecektir. Bu yolla, çevre bilincine ili!kin eksik ve yetersiz olan alg, bilinç ve sorumluluk üstlenme düzeylerinin arttrlmas mümkün olabilecektir. 3lerleyen süreç içinde sivil toplum örgütleri ile yerel vatanda! insiyatifinin giderek önem kazand$ görülmektedir. Bunlar giderek çevre yönetimi alannda daha çok ve özel görevler üstlenmektedir. Di$er yandan çevre konusunda i! dünyas ve sanayi giderek daha fazla sorumluluk almaktadr. Özellikle uluslar ötesi!irketlerin çevre konusundaki etki ve tavrlar giderek daha çok önem kazanmaktadr. Bunlarn i!birli$i yaptklar küçük ve orta boy i!letmeleri yerel birimler olarak cesaretlendirmeleri, te!vik etmeleri ve sosyal sorumlulu$u payla!mas önem kazanmaktadr. Ancak böylesi bir ortamn yaratlmasnda ulusal politikalarn yönlendirici olmas yararl olmaktadr. Çevre politikalarnda Birle!mi! Milletler giderek daha büyük sorumluluk almaktadr.(gupta ve Asher 1998, Bölüm16) Bu çevre program çevre sorunlarnn ekonomik ve sosyal kstlaryla birlikte entegre bir yakla!m olarak kapsamaktadr. BM, entegre program için, idari snrlar, ekonomik sektörler ile yerel ve uluslar aras birimler için çevre politikas alannda ortaya koydu$u entegre program; her düzeydeki birimlerle hükümetler düzeyinde tart!ma, katlclk ve uzla!ma yaratmaya özen göstermektedir. 6
2. Ulusal ktisat Kongresi / 20-22 ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye ekil 3: Entegre Çevre Politikas. 7
Çevre Politikalarna Entegre Yaklam SONUÇ Çevre sorunlarnn çok boyutlu olmas gerçe$i; bu sorunlarn çözümüne yönelik olarak üretilen politika yakla!mlarnn da çok boyutluluk içeren entegre (bütüncül) sistemler!eklinde ele alnmasn gerektirmektedir. Çevre sorunlarnn çözümüne yönelik ksmi yakla!mlar, kalc ve bütüncül bir çözüm üretmekten uzak kalmaktadr. Bu nedenle; toplumsal bütün içinde yer alan çevre konusunun bütüncül bir mantk içinde incelenmesi durumunda, sorunun gerçek niteli$i ortaya çkmaktadr. Ayn nedenler, çevre sorunlarnn süreç olarak ele alnmas durumunda da, sürdürülebilir entegre geli-me sürecini gündeme getirmektedir. Bu yakla!mda yine konu; bütüncül bir bak! açs ile dinamik ak!n temel bilirleyenleri arasndaki kar!lkl etkile!imin birlikte analizini gerektirmektedir. Ayrca sorunun çözümüne yönelik politiklarla, bu politiklar ya!ama geçiren karar birimleri ve bunlarn faaliyetlerinin bütüncül yakla!m içinde entegre edilmesi ve koordinasyonu durumunda, çevre sorunlarnn sa$lkl çözümleri üretilebilmektedir. Ksacas; her ülke, kendi ko!ullar içinde, ancak entegre politikalarla çevre sorunsaln bir çözüme ula!trabilir. KAYNAKÇA Demir Ya!am!, Firuz, Çevre Yönetiminin Temel Araçlar, s.81-111. Dolzer, R. and J. Thesing, (2000) Protecting Our Enviroment KAS, S. Agustin. Erkan Hüsnü,(2004), Ekonomi Sosyolojisi, 5. Bask, Bölüm3, S.51-86. Gupta,A. and M.G. Asher(1998) Environment and the Developing World, Willey, West Sussex. 3nceday, Deniz(2002), Çevre Tümdür,Ba$lam,3stanbul. Kele!, Ru!en, Kentle!me Politikas, s.478-479. Perman, R.vd;(1999) Natural Resource and Environmental Economics, Longman, Second edition,essex. Töpfer, Klaus(2000) Sustainable Development, Dolzer-Thesing; Protecting Out Environment, içinde KAS, S. Agustin içinde, s. 9-22. 8