Okul Kültürü Editör Nezahat Güçlü Ferudun Sezgin Ergün Recepoğlu Kamil Yıldırım Mustafa Bayrakcı Didem Koşar Ali Çağatay Kılınç Serkan Koşar
ÖN SÖZ Kültür; toplumsal hayatın eğitim, bilim, sanat, felsefe, yönetim, politika gibi diğer alanlarında sıkça kullanılan kavramlardan biridir. Kültür kavramı; bilgi, inanç, sanat, hukuk, moral, töre, kişinin toplumdan edindiği bütün kabiliyet ve alışkanlıklar gibi çok geniş bir içeriğe sahip karmaşık bir bütündür. Bu yönüyle kültür bir toplumun yaşama biçimini ifade eder. Her toplum kendi iç dinamiklerini geliştirebilmek için kültürün oluşturduğu çerçeve içinde etkin bir biçimde çalışacak ve topluma en üst düzeyde fayda sağlayacak örgüt yapılarını ve yönetim stillerini oluşturmak zorundadır. 1980 lerden itibaren önem kazanan, farklı felsefi ve kuramsal sayıltıların rehberlik ettiği örgüt kültürü; yönetim, psikoloji, sosyoloji ve antropoloji gibi farklı disiplinler içinde yer alan araştırmacılar tarafından yoğun olarak çalışılan bir konudur. Örgüt kültürü, insanların yaşadıkları dünyayı birlikte yaratmasını ve yeniden kurmasını sağlayan aktif, yaşayan bir olgudur. Örgüt kültürü, örgütsel davranışı ve performansı güçlü bir şekilde etkilemektedir. Sosyal normlar, paylaşılmış değerler ve sosyal kimlikler aracılığıyla örgüt üyelerinin davranışlarını örgütleyip denetlemekte, böylece örgüt üyelerinin ortak amaçlar etrafında toplanarak benzer şekilde davranıp düşünmelerini sağlamaktadır. Güçlü bir örgüt kültürüne sahip olmak bir bütün olarak örgütsel başarı için temel kabul edilmektedir. Bu nedenle, eğitim örgütlerinin başarısında en önemli faktörlerden birisi de okul kültürüdür. Bu kitabın birinci bölümünde kültür kavramı çeşitli yönleriyle ele alınmış ve düşünce hayatımızda önemli bir yere sahip bazı fikir ve bilim adamlarımızın kültür üzerine görüşleri incelenmiştir. Diğer bölümlerde ise örgüt kültürü bağlamında okul kültürüyle ilişkili kavramlar, kuramlar, araştırmalar ve okul kültürünü etkileyen çeşitli faktörler tartışılmıştır. Bir ekip çalışmasının ürünü olan bu çalışmada bölümlerini büyük bir titizlikle ve özenle yazan değerli meslektaşlarıma çok teşekkür ederim. Kitabın hazırlanma sürecindeki katkılarından dolayı Doç. Dr. Ferudun SEZGİN'e ve Dr. Serkan KOŞAR'a gönülden teşekkürler. Ayrıca, işlerini profesyonelce yapan Pegem Akademi ailesi büyük bir teşekkürü hakediyor. Hiç kuşkusuz, kitapta bazı hatalar ve eksiklikler olabilir. Bunların sorumluluğu bizlere aittir. Okuyucuların bu konudaki geri bildirim ve katkılarından duyacağımız memnuniyeti özellikle belirtmek isterim. Kitabın akademisyenlere, yöneticilere, öğretmenlere, öğretmen adaylarına ve öğrencilere katkı sağlamasını ümit ederim. Editör Prof. Dr. Nezahat GÜÇLÜ Ankara, 2014
Ön Söz... iii Bölümün Amacı...1 Özet...2 Anahtar Sözcükler...2 Kültür Kavramının Tanımı ve Kapsamı...3 Kültür ve Medeniyet...9 Kültürün Özellikleri...10 Kültürün Düzeyleri ve Temel Öğeleri...13 Kültür Çeşitleri...17 Maddi Kültür ve Manevi Kültür...17 Genel Kültür ve Alt Kültür...17 Kültürel Boşluk...17 Kültür Şoku...18 Kültürleme...18 Kültürel Yayılma...18 Kültür Emperyalizmi...18 Kültürel Asimilasyon...19 Kültürel Yozlaşma...19 Bazı Fikir Adamlarımızın Kültür Üzerine Görüşleri...19 Ziya Gökalp...19 Hilmi Ziya Ülken...23 Mümtaz Turhan...27 Nurettin Topçu...31 Cemil Meriç...34 Erol Güngör...37 Sonuç...40 Kaynakça...41
viii Okul Kültürü Bölümün Amacı...43 Özet...44 Anahtar Sözcükler...44 Giriş...45 Örgüt Kültürü Sınıflamaları...47 Harrison ve Handy nin Örgüt Kültürü Sınıflaması...48 Bill Schneider in Örgüt Kültürü Sınıflaması...52 Deal ve Kennedy nin Örgüt Kültürü Sınıflaması...53 Kets de Vries ve Danny Miller in Örgüt Kültürü Sınıflaması...56 Cameron ve Quinn in Örgüt Kültürü Sınıflaması...58 Sethia ve Glinow un Örgüt Kültürü Sınıflaması...60 Pheysey in Örgüt Kültürü Sınıflaması...61 Toyohiro Kono nun Örgüt Kültürü Sınıflaması...62 Chang ve Lin in Örgüt Kültürü Sınıflaması...64 Sonuç...65 Kaynakça...67 Bölümün Amacı...71 Özet...72 Anahtar Sözcükler...72 Giriş...73 A. Düşünsel Öğeler...77 Varsayımlar...77 İnançlar...78 Değerler...79 Normlar...82 İdeoloji...83
ix B. Simgesel Öğeler...84 Semboller...84 Kahramanlar...85 Törenler, Rutinler, Kutlamalar...86 Masallar, Hikâyeler, Söylentiler...87 C. İşlevsel Öğeler...88 İş ve Görevler...88 Roller...89 Güç Dağılımı...90 İlişkiler (grup-birey, cinsiyet)...91 Teknoloji...92 Değişim...93 Yasallık...94 Sonuç...94 Kaynakça...95 Bölümün Amacı...97 Özet...98 Anahtar Sözcükler...98 Giriş...99 Örgüt Kültürü ve Örgüt İklimi...99 Örgüt Kültürü ve Örgütsel Bağlılık... 101 Örgüt Kültürü ve Örgüt Sağlığı... 103 Örgüt Kültürü ve Örgütsel Güven... 106 Örgüt Kültürü ve Örgütsel Vatandaşlık... 109 Örgüt Kültürü ve Örgütsel Sosyalleşme... 112 Sonuç... 115 Kaynakça... 116
x Okul Kültürü Bölümün Amacı... 125 Özet... 126 Anahtar Sözcükler... 126 Değer Kavramı... 127 Amaç ve Araç Değerler... 128 Bireysel ve Örgütsel Değerler... 129 Değer Sistemi... 130 Değerle İlgili Kavramlar... 131 Etik... 131 İnanç... 131 Tutum... 132 Norm... 133 Değerlerin İşlevleri... 134 Eğitim, Okul ve Değerler... 137 Okulda Bireysel ve Örgütsel Değerlerin Uyumu... 144 Okulda Değerlere Dayalı Yönetim... 146 Sonuç... 150 Kaynakça... 151 Bölümün Amacı... 153 Anahtar Sözcükler... 154 Giriş... 155 Hofstede in Örgüt Kültürü Boyutları... 157 Güç Mesafesi... 158 Belirsizlikten Kaçınma... 159 Bireyselcilik/Kolektivizm... 159
xi Dişillik/Erillik... 160 Kısa ve Uzun Dönemli Uyum... 161 Farklı Kültürlerde Yönetim Uygulamaları ve Okula Yansıması... 165 Türkiye... 166 Amerika Birleşik Devletleri... 166 Almanya... 167 Fransa... 168 Japonya... 169 Çin... 169 Sonuç... 174 Kaynakça... 176 Bölümün Amacı... 181 Özet... 182 Anahtar Sözcükler... 182 Giriş... 183 Değişimle ilgili Benzer Kavram ve Tanımlar... 183 Değişim... 183 Yenileşme... 183 Gelişme... 184 Sürekli Gelişme... 184 Değişim Yönetimi ve Değişim Liderliği... 184 Değişim Yönetimi... 184 Değişime Direnç... 189 Değişime Direncin Kaynakları... 189 Değişime Direncin Önlenmesi... 190 Değişim Liderliği... 191 Değişim için Etkili Liderliğin Boyutları ve Gereklilikleri... 192 Değişim ve Okul Yöneticileri... 193 Okul Kültürü ve Okul Yöneticileri... 194
xii Okul Kültürü Okul Kültürü ve Değişim... 196 Örgütsel Kültür Değişimi Strateji ve Modelleri... 199 Okullardaki Kültür Değişiminin Aşamaları... 200 1. Aşama: Öğrenme Toplulukları Yaratmak... 200 2. Aşama: İşbirlikçi Liderlik... 201 Sonuç... 202 Kaynakça... 203 Bölümün Amacı... 205 Özet... 206 Anahtar Sözcükler... 206 Kültür ve Liderlik Arasındaki İlişki... 207 Liderlik Kavramı... 209 Lideri Lider Yapan Özellikler... 211 Liderlik ve Yöneticilik... 214 Liderin Güç Kaynakları... 215 Okul Kültüründe Liderliğin Rolü ve Önemi... 218 Okul Yöneticilerinin Kültürel Liderlik Rolleri... 220 Okul Yöneticilerinin Öğretimsel Liderlik Rolleri... 227 Sonuç... 231 Kaynakça... 232 Dizin... 241
1. Prof. Dr. Nezahat GÜÇLÜ Gazi Üniversitesi Bölümün Amacı Bu bölümün amacı genel olarak kültür kavramını ve kapsamını ayrıntılı olarak tanımlamak, kültürün temel öğeleri, kültür çeşitlerini açıklamak ve düşünce hayatımızda önemli bir yere sahip bazı fikir adamlarımızın kültür üzerine görüşlerini incelemektir. Bu bağlamda bölümün sonunda öğrenci; 1. Kültür kavramını tanımlar. 2. Çeşitli disiplinler açısından kültürün önemini kavrar. 3. Kültürün temel öğelerini analiz eder. 4. Kültür çeşitlerini açıklar. 5. Bazı fikir adamlarımızın kültürün üzerine görüşlerini kavrar. 6. Bazı fikir adamlarımızın görüşlerine göre kültür ve medeniyet arasındaki ilişkiyi kavrar. 7. Bazı fikir adamlarımızın kültür değişmeleri üzerine görüşlerini kavrar.
2 Okul Kültürü Özet Kültür kavramının anlamı çok geniştir. Kültürün, toplumsal hayatın eğitim, bilim, sanat, felsefe, yönetim, politika gibi diğer alanlarında sıkça kullanılan kavramlardan biri haline gelmesi önemini ortaya koymaktadır. Kültür; sosyal antropoloji, sosyal psikoloji, tarih, sosyoloji ve etnoloji gibi sosyal bilimlerin ortak olarak ele aldıkları bir konudur. Kültürel antropologlar kültür kavramına ilişkin pek çok tanım olduğunu ortaya koymuşlardır. Kültür, bilgileri, inançları, sanatı, hukuku, morali, töreleri, kişinin toplumdan edindiği bütün kabiliyet ve alışkanlıkları içeren karmaşık bir bütündür. Bu bölümde kültür kavramı farklı yönleriyle tanımlanarak farklı disiplinlerdeki anlamı açıklanmıştır. Kültürün özellikleri, temel öğeleri ve çeşitleri incelenmiştir. Ayrıca düşünce hayatımızda önemli bir yere sahip sosyolog ve fikir adamlarımızdan Ziya Gökalp, Hilmi Ziya Ülken, Mümtaz Turhan, Nurettin Topçu, Cemil Meriç ve Erol Güngör ün kültür, medeniyet ve Türkiye deki kültür değişmelerine ilişkin görüşleri tartışılmıştır. Anahtar Sözcükler Kültür, medeniyet, kültür düzeyleri, kültür öğeleri, kültür çeşitleri
Kültür 3 Kültür Kavramının Tanımı ve Kapsamı Kültür kavramı, kendi içinde bazı kavramsal kargaşa ve karışıklıkları barındırır. Antropolojide kültürün değişmez bir tanımı yoktur. Bununla ilgili çok sayıda ve farklı tanımlar mevcuttur (Hoy ve Miskel, 2010). Bunun nedeni kültür kavramının birbirinden farklı düşünce sistemlerinde ve entelektüel disiplinlerde önemli kavramlar için kullanılmaya başlanmasıdır (Williams, 1977). Kroeber ve Kluckhohn (1952) çeşitli bilimsel ve popüler kaynaklardan yararlanarak topladıkları kültüre yönelik 164 farklı tanımı bir arada sunmuşlardır (Akt. Allaire ve Firsirotu, 1984). Toplum bilimlerinde, hiçbir araştırma konusunda, kültür için olduğu kadar çok sayıda tanımlama üretilmediğini belirten Mejuyev (1987, s. 7), somut bilim dallarında dahi kültür kavramıyla çok sık karşılaşıyor olmamızı, bu kavrama yönelik tanımların bir nedeni olarak değerlendirmektedir. Mejuyev (1987) kültür kavramına yönelik terminolojik çeşitliliğin nedenini, kavramın sadece bilimsel değil aynı zamanda toplumsal ve tarihsel derinliğe sahip oluşuyla açıklamaktadır. Bu tanımlara yönelik ortak bir diğer görüş ise; kültür kelimesinin olması gerekenden çok daha fazla tanıma sahip olduğu ve bu tanımlardan hiç birinin gerektiği kadar kapsamlı ve doğru olamayacağı şeklindedir (Gray, 2004; Akt. Oğuz, 2011). Kültür, colere mastarından gelen Latince Cultura dan türetilmiştir. Colere sürmek, ekip biçmek anlamındadır. Culturanın anlamı ise bakmak ve ihtimam göstermektir. Cultura, Türkçedeki ekin karşılığında kullanılmaktadır. Cultura kelimesi, 17. yüzyıla kadar Fransızca da aynı anlamda kullanılmıştır. İlk kez ünlü Voltaire, Cultura kelimesini insan zekâsının oluşumu (esprit), gelişimi, geliştirilmesi ve yüceltilmesi anlamında kullanmıştır. Kültür kelimesi buradan Almancaya geçmiş ve 1793 tarihli bir Alman Dili Sözlüğünde Cultur olarak yer almıştır (Başak, 2004; Güvenç, 1991; Meriç, 1986; Oğuz, 2011; Özlem, 2000). Antropoloji bilimleri ailesinde bugün de çoğunlukla kullanılan ilk bilimsel kültür tanımı veren İngiliz antropoloğu Tylor un kültür kavramını Almanca dan aldığı bilinmektedir. Tylor (1871, s. 1) kültür ya da uygarlığı, bir toplumun üyesi olarak, insanoğlunun öğrendiği bilgi, sanat, gelenek-görenek ve benzeri yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütün olarak tanımlamıştır (Akt. Güvenç, 1991, s. 101). On sekizinci yüzyıla kadar kültür terimi tekil kültür anlamında kullanılmış, bu yüzyılın sonlarına doğru çoğul olarak kullanılmaya başlanmıştır. Bu kullanımıyla kültür, bir insan topluluğunun, bir halkın ya da bir ulusun düşünce ve değer birliğini meydana getiren fikir, sanat, teknik, felsefi tüm üretim ve varlıkları olarak tanımlanmaktadır. Bu anlamıyla kültür iki yönden çoğulluk kazanmaktadır. Söz konusu kullanımların (1) Bir toplumun karakteristiğini oluşturan unsurların
4 Okul Kültürü tümü, örneğin Türk kültürü gibi kullanımlar ve (2) Her topluluğun, halkın ya da sınıfın diğerlerinden farklı olan kendine özgü özelliklerini ifade eden kullanımlar olduğu belirtilmektedir. 19. yüzyılın ortalarında kullanımının yaygınlık kazandığı ifade edilen kültür kelimesinin yine bu dönemde tekil ve çoğul kullanımları arasındaki farkın belirginleştiği iddia edilmektedir (Özlem, 2000). Felsefi yaklaşımda kültür terimi ilk olarak Herder (1784) tarafından kullanılmış, bu kullanımda kültürün çoğul anlamının baskın olduğu belirtilmektedir. 18. yüzyılda Herder tarafından kelimenin kültürler şeklinde çoğul olarak kullanımı sayesinde kültür gündeme geldiğinde, farklı ulusların ve dönemlerin kendine özgü ve değişken kültürlerinden hatta bir ulus içindeki farklı toplumsal ve ekonomik grupların kendine özgü ve değişken kültürlerinden de söz edilmesi gerektiği vurgulanmaktadır. Bununla birlikte Arnold, Culture and Anarchy isimli eserinde (1869) kültürün tekil ve çoğul bu iki anlamının birbirinden ayrılamayacağını iddia etmiş; Tylor ise, Primitive Culture isimli eseri ile 1871 yılında kültürün çoğul anlamını literatüre sokmuştur (Williams, 1976/2005; Akt. Özlem, 2000). Kültür kelimesinin tekil ve çoğul anlamlarda kullanılmasını izleyen dönemde uygarlık kelimesinin ortaya çıkması günümüzde de devam eden bir terminoloji sorununu gündeme getirmiştir. Alman dilinde kültür terimi kullanılırken, İngiliz ve Fransız dillerinde uygarlık terimi tercih edilmiştir. Almanya ve İngiltere de 18. yüzyıl sonlarında kültürün, belli bir halkın genel hayat tarzını belirleyen bir ruhani yapılanış anlamı kazandığı belirtilmektedir. Alman dilinde kültür kelimesi 18. yüzyılın sonlarına kadar culture, 19. yüzyıl başlarından itibaren kültür, uygarlık (civilization) kelimesinin eşanlamlısı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Kelime, kültürlü (civilized) ya da kültürlü olmak (cultivated) anlamlarında kullanılmaktadır. 19. yüzyılın ikinci yarısı ile 20. yüzyılın ilk çeyreğinde İngiliz ve Fransızlar kültür sözcüğü yerine uygarlık sözcüğünü tercih etmişlerdir (Güvenç, 1991). Kültür kavramını bilimsel bir temele dayandırmak isteyen antropolog Tylor un 1871 yılında kültür için yaptığı tanımda, kültür ve uygarlık kelimelerinin eş anlamlı kullanması bu alandaki birçok araştırmacıyı etkilemiştir. Örneğin; Etnolog Klemm, Cultur sözcüğünü uygarlık ve kültürel evrim anlamlarında kullanmıştır (Güvenç, 1991). Kültür ve uygarlık kelimelerinin eşanlamlı olup olmadığına yönelik tartışmalarla ilgili olarak Turhan (1994) uygarlığı kültürden ayırmanın hem zor hem de gereksiz olduğunu vurgularken, uygarlığı kültürden daha geniş kapsamlı sayan Ziya Gökalp in görüşlerine değinmektedir. Gökalp in kültüre ulusal bir içerik kazandırdığı ve kültür kelimesi yerine kullandığı hars kelimesinin ulusal, uygarlığın ise uluslar arası içeriğe sahip olduğunu söyleyerek uygarlığı belli bir yönteme dayalı düşünce ürünü, kültürü ise kendiliğinden oluşan bir gerçek olarak nitelendirdiği belirtilmektedir. Söz konusu terimlere yönelik yapılan ta-